Katalog Kościołów Drewnianych - Poniszowice
Leżące w gminie Rudziniec Poniszowice (niem. Ponischowitz, od 1936 r. Muldenau), są jedną z najstarszych miejscowości Górnego Śląska, wzmiankowaną już w bulli papieża Hadriana IV z 1155 r.
W 1245 r. książę raciborsko-opolski Mieszko II podarował wieś biskupowi wrocławskiemu, która stała się w ten sposób na długie lata własnością biskupstwa wrocławskiego. Koloniści niemieccy, sprowadzeni przez biskupa Tomasza w 1260 r., odmienili życie mieszkańców Poniszowic. W XIII w. wzmiankowana jest tutaj także kuźnica żelaza. W kierunku północno-zachodnim od wsi odnaleźć można ślady odkrywkowej kopalni rud żelaza.
Wyprawy husyckie na Śląsk wyludniły ziemie biskupstwa wrocławskiego, które odtąd zaczęły podupadać gospodarczo, dlatego biskup Konrad w 1443 r. zmuszony był całe dobra ujazdowskie oddać w zastaw księciu opolskiemu Bolkowi.
Choć na początku XVI w. Poniszowice na parę lat powróciły pod rządy biskupa wrocławskiego, w 1524 r. biskup Jakub V Salza sprzedał dobra ujazdowskie, w tym i Poniszowice, Mikołajowi z Bierawy i jego małżonce Zofii. Odtąd losy wsi zmieniały się wraz z jej właścicielami.
Parafia Poniszowice istnieje od 1175 r. Początkowo była - najprawdopodobniej - filią parafii Ujazd. Wówczas wybudowano w Poniszowicach, w ciągu zaledwie kilku tygodni, drewniany kościół św. Jana Chrzciciela. Duża część owej świątyni została zniszczona podczas wichury w 1399 r. Odbudowę świątyni trzeba było praktycznie zaczynać od podstaw. Z pierwszej budowli z 1175 r. w nawie pozostawiono tylko ściany chóru tylnego oraz prezbiterium. Do roku 1404 świątynia została odbudowana, a przy tym została powiększona i podwyższona.
Większość źródeł określa datę powstania obecnego kościoła na 1499 r. Poniszowicka świątynia była na przestrzeni wieków wielokrotnie remontowana i przebudowywana (m.in. w l. 1775, 1834 i 1908). Ostatnio odnawiano kościół w 1963 r. (ołtarze w 1965 r.) oraz w latach 1977-1988.
Podkreślenia wymaga fakt, że w czasie swego 800-lecia terytorium parafii poniszowickiej nie uległo pomniejszeniu; należą do niej oprócz Poniszowic nadal Niekarnia i Niewiesza, a od 2. połowy XVII Słupsko i Widów.
Kościół poniszowicki to świątynia orientowana, konstrukcji zrębowej, usytuowana na niewielkiej wyniosłości terenu na kamiennym podmurowaniu (od 1835 r.). Prezbiterium jest zamknięte trójbocznie, od północy do prezbiterium przylega zakrystia z lożą kolatorską na piętrze z 1852 r., fundacji Aleksandra Zawadzkiego. Do loży prowadzą osłonięte schody dobudowane w 1954 r. na zewnątrz kościoła. Kwadratowa nawa jest wyższa od prezbiterium, do niej przylega od północy również zrębowa kaplica, początkowo poświęcona św. Józefowi, potem zwana kaplicą spowiedzi, ufundowana przez rodzinę Franciszka Rogojskiego ze wsi Słupsko około 1650 r. Do dziś służy ona sakramentowi pokuty. W podziemiach kaplicy znajduje się krypta grobowa rodziny fundatora. Od zachodu do nawy przylega nowszy przedsionek.
Od południa, zachodu i północy obiegają kościół soboty zaszalowane od 1914 r. - tworząc ganek - wsparte na słupach z zastrzałami. Natomiast przyziemie ścian prezbiterium zabezpieczone jest wydatnym zadaszeniem. Górne części ścian (powyżej zadaszenia) prezbiterium i nawy od strony południowej pokryte są gontem. Za prezbiterium na kamiennym postumencie umieszczono gablotę z figurą przedstawiającą Serce Pana Jezusa.
Kościół posiada strzelisty, dwuspadowy, dwukalenicowy dach gontowy z wydatnymi okapami. Dach prezbiterium przedłużony jest nad zakrystię. Połać dachowa szczytu zachodniego opada nad kruchtę wejściową i łączy się z sobotami, tworząc jednolitą łagodną linię. Nad nawą umieszczono ośmioboczną wieżyczkę na sygnaturkę, z latarnią, nad którą jest barokowa kopułka kryta blachą. Dach kaplicy jest typu namiotowego, sześciopołaciowy z 1820 r., a nad nowszą kaplicą przy zakrystii, zwaną Ogrójcem - dach pulpitowy.
Cztery duże i jedno małe (szczytowe) prostokątne okna oświetlają prezbiterium, nawę, lożę kolatorską, zakrystię oraz kaplicę. Są one na ogół ozdobione witrażami i zabezpieczone ozdobną kratą. W szczytowym okienku prezbiterium uwagę zwraca Oko Opatrzności Bożej, bardziej widoczne z zewnątrz, bowiem wewnątrz zasłonięte jest zwieńczeniem ołtarza głównego. Ciekawostką są dość liczne okienka wycięte w połaciach dachowych (co jest raczej rzadko spotykane) oświetlające przestrzenie ponad stropem nad nawą, chór i kruchtę wejściową.
Wnętrze kościoła utrzymane jest w barokowym stylu. Wspomniane akta wizytacyjne z 1679 r. wymieniają trzy bogato złocone, drewniane ołtarze, które zachowały się do dzisiejszych czasów. Są one wynikiem fundacji właścicieli Poniszowic w okresie trwania wojny trzydziestoletniej (1618-1648), Piotra i Barbary Sedlnickich. Dość zniszczony i sprofanowany w czasie wojny kościół w wyniku ich starań został odnowiony. Uzupełniono również wyposażenie, w tym postawiono nowe ołtarze (około 1651 r.). Patronką jednego z bocznych została św. Barbara dla upamiętnienia żony fundatora, bowiem Piotr Sedlnicki nie powrócił z wojny i majątkiem administrowała jego żona Barbara. Właściciele odbudowali także spalone probostwo, wybudowano je w ciągu paru miesięcy z doskonałego drewna sosnowego. Rok rozpoczęcia budowy 1641 wyryto na stropach.
Ołtarz główny poświęcony jest św. Janowi Chrzcicielowi. Obecnie w głównym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej w srebrnej sukience, przyniesiony z Częstochowy w 1840 r. jako wotum za wysłuchane prośby w czasie zarazy i głodu. Obraz ten przed laty umieszczony był w kaplicy św. Józefa, nazywanej wtedy kaplicą Matki Boskiej. Wdzięczność Matce Boskiej Częstochowskiej była inspiracją do starań o nadanie drugiego odpustu - niezależnie od odpustu związanego ze św. Janem Chrzcicielem. W efekcie od 1983 r. w parafii obchodzi się drugi odpust - Matki Bożej Częstochowskiej (26 sierpnia). W ołtarzu są również rzeźby i obrazy przedstawiające św. św. Piotra i Pawła, Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, Grzegorza, Hieronima, aniołów i Michała Archanioła w zwieńczeniu. W górnej części jest płaskorzeźba przedstawiająca Pietę. Całość uzupełnia bogata dekoracja chrząstkowo-małżowinowa z dwiema kolumnami oplecionymi winną latoroślą.
Obok ołtarza z lewej strony znajduje się obraz przedstawiający Narodzenie św. Jana Chrzciciela z 1700 r., a następnie obraz przedstawiający Jezusa Nauczającego z ciekawym ujęciem Trójcy Świętej. Z prawej strony ołtarza wisi obraz przedstawiający św. Józefa (z lilią) trzymającego Dzieciątko, a dalej obraz ukazujący walkę Archanioła Michała ze złem.
Ołtarz główny ozdabiały niegdyś późnogotyckie hermy przedstawiające św. św. Małgorzatę i Katarzynę, przekazane do Muzeum Diecezjalnego w Opolu.
Wczesnobarokowe ołtarze boczne pochodzą z ok. 1650 r. Były one odnawiane w 1884 r. i w 1925 r. W lewym ołtarzu centralne miejsce zajmuje obraz Wniebowstąpienia Pańskiego, pod nim w predelli mały obraz Zmartwychwstania, o cechach renesansowych (z 1657 r.). Wystrój uzupełniają rzeźby śś. Elżbiety, Jadwigi, Grzegorza, a w zwieńczeniu figura św. Weroniki z chustą. Ołtarz prawy w centralnym miejscu mieści obraz przedstawiający św. Barbarę z widoczną wieżą i kielichem z hostią z prawej strony postaci. Wystrój ołtarza uzupełniają rzeźby świętych: Doroty, Katarzyny, Mikołaja, Urbana i Sebastiana w zwieńczeniu
W kaplicy św. Józefa jest mensa ołtarzowa, na której umieszczony jest obraz Jezusa Miłosiernego (Jezu ufam Tobie) oraz figura Matki Boskiej. W kaplicy stoją także dwa konfesjonały (jeden XX-wieczny).
W l. 1982-84 Kazimiera i Kazimierz Wajdowie z Krakowa przeprowadzili konserwację ołtarzy, przywracając im stan z XVII w. Ambona późnobarokowa z 2 połowy XVIII w. z baldachimem, była odnawiana między innymi w 1913 r. i w 1936 r. Płaskorzeźbione stacje Męki Pańskiej pochodzą z XX w.
Nawa została przykryta płaskim stropem, a prezbiterium - sklepieniem kolebkowym. Nawę od prezbiterium oddziela tęcza z krucyfiksem. Posadzka w nawie jest kamienna.
Na chórze z 1844 r. wspartym na czterech drewnianych słupach, w tym dwóch przyściennych, znajdują się organy z 1851 r., wykonane przez organomistrza Haasa z Baborowa (wcześniej znajdowały się w kościele w Ujeździe).
Na prawej bocznej zewnętrznej ścianie kościoła umieszczono cztery tablice upamiętniające mieszkańców całej parafii Poniszowice poległych w czasie I (tablice jasne) i II wojny światowej (tablice ciemne, mało czytelne). W środku pomiędzy tablicami znajduje się Krzyż z Ukrzyżowanym.
Obok kościoła wznosi się wolno stojąca dzwonnica, konstrukcji słupowej z 1520 r. Dzwonnica zbudowana jest na planie kwadratu. Posiada dość wyraźnie nadwieszoną izbicę i dach namiotowy przechodzący w ośmioboczny piramidalny hełm. W połowie pochyłych ścian - pomiędzy izbicą a podstawą - obiega wyraźny, szeroki gontowy daszek okapowy. Na wiązaniu dachowym wycięta jest data 1570, a nad wejściem belka z datą 1520.
Wewnątrz do II wojny światowej zawieszone były trzy zabytkowe dzwony, w tym najstarszy z 1536 r. Dwa nowsze zostały zabrane w czasie działań wojennych w 1942 r. Obecnie są cztery dzwony: zabytkowy z 1536 r. o imieniu „Słowo Pańskie" (waży 200 kg), a trzy ostatnie ufundowane zostały w l. 1974 - 2006. Są to „św. Jan Chrzciciel" (o wadze 600 kg), „Matka Boża Częstochowska" (o wadze 400 kg) i „św. Józef" (o wadze 500 kg).
Całość kompleksu kościelno-cmentarnego jest otoczona zbudowanym w l. 1830-1837 oraz w 1865 r. murem z łamanego kamienia. Obok kościoła rośnie wiąz szypułkowy - pomnik przyrody, we wnętrzu którego znajduje się figurka Matki Boskiej.
W parafii zachowały się księgi metrykalne chrztów od 1706 roku, pozostałe od 1766 roku, a także niektóre protokoły wizytacyjne z XVIII i XIX wieku oraz kronika parafialna z tego okresu, własnoręcznie pisana przez ówczesnych proboszczów.
Hubert Buchta i Leon Kopernik