Charakterystyka krajobrazów Parku "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich"

     W dniach 16-17 października 1999 r. odbył się w Katowicach Ogólnopolski Sejmik Krajoznawczy „Ochrona krajobrazu kulturowego wejściem Polski w XXI wiek” przed V Kongresem Krajoznawstwa Polskiego w Gnieźnie. Na temat Sejmiku pisaliśmy szerzej w XIV Krajoznawcy Górnośląskim w 2000 r. i mieliśmy nadzieję, że wygłoszone wówczas referaty zostaną opublikowane drukiem. Niestety, na przeszkodzie stanął jak zwykle najbardziej prozaiczny powód: brak pieniędzy. Nie ponaglaliśmy więc nawet prelegentów o nadsyłanie tekstów swych wystąpień, gdyż wiadomo było, że i tak nie mamy możliwości ich opublikowania. Nadesłano nam jednak część wystąpień, które się w niczym nie zdezaktualizowały i za zgodą autorów postanowiliśmy je opublikować na łamach Krajoznawcy Górnośląskiego. Lepiej późno niż wcale. Jan Maciej Waga w czasie Sejmiku był dyrektorem Parku Krajobrazowego "Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich", a dziś jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Śląskiego.

CHARAKTERYSTYKA KRAJOBRAZÓW PARKU "CYSTERSKIE KOMPOZYCJE KRAJOBRAZOWE RUD WIELKICH"

    Dla dużej części Parku Krajobrazowego "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich" należy przyjąć przynajmniej dwie główne historyczne fazy działalności osadniczo-gospodarczej, a zatem i kształtowania krajobrazu. Były to fazy gospodarowania cystersów oraz księcia raciborskiego po kasacie klasztoru w Rudach. Okres gospodarowania cystersów wstępnie należy podzielić na dwie części: od XIII do ostatniej ćwierci XVI w. i od ostatniej ćwierci XVI w. do 1810 r. - do kasaty klasztoru.

    Cystersi byli zakonem kolonizującym obszary słabo zaludnione i słabo wykorzystane gospodarczo. Przekazane im tereny przekształcali tak, by prowadzona tam gospodarka zapewniała im utrzymanie. Początkowo ściśle przestrzegając reguły ubóstwa zabezpieczali oni tylko swoje potrzeby niezbędne (okres pierwszy). Później jednak z różnych względów wzrósł poziom inwestycji, świadczeń na rzecz państwa i władców, a częściowo i konsumpcji własnej. Obciążało to znacznie poczynaniami gospodarczymi środowisko (okres drugi). W wielu publikacjach uważa się, że okres największej wspaniałości klasztoru rudzkiego przypadał po połowie XVII wieku. Jak świadczą dokumenty gospodarcze był to również okres bardzo intensywnej eksploatacji zasobów naturalnych. Trudno w nim szukać elementów działalności noszącej cechy rozwoju zrównoważonego.

    Możemy dziś zastanawiać się, co spowodowało mimo to zachowanie wielu wartości przyrodniczych, na obszarze obecnego Parku Krajobrazowego? Zapewne utrzymanie funkcji leśnych i leśno-wodnych, a w zasadzie leśno-stawowych. Podyktowały to warunki naturalne - zasobność w wody powierzchniowe (a nawet dla niektórych działań ich nadmiar, co stało się istotnym hamulcem ekspansji gospodarczej), słabsze gleby, brak łatwo dostępnych kopalin. Zatem funkcje określone przez cystersów były ekonomicznie najwłaściwsze i zbawienne dla przyrody w dobie kolonizacji.

    Pierwotnie cystersi żyli w umiarze, odziewali się zgodnie z przepisami mówiącymi, że odzież powinna być prosta, skromna, bez skór, koszul i sukna.... trzewiki na co dzień nie mogą być robione ze skóry koziej lub jagnięcej lecz bydlęcej. Posiłki były również niewyszukane: " mnisi naszego zakonu powinni korzystać z pożywienia pochodzącego z pracy rąk, z uprawy ziemi, z hodowli bydła, stąd wolno nam posiadać dla własnego użytku wody, lasy, winnice, pastwiska, ziemie wolne od osadnictwa świeckich ludzi, zwierzęta oprócz tych, które bardziej zwykły wywoływać ciekawość i grozić próżnością niż przynosić jakikolwiek pożytek, jak jelenie, żurawie, niedźwiedzie i inne tego rodzaju... W obrębie klasztoru niech nikt nie spożywa mięsa ani krwi z wyjątkiem chorych i sprowadzonych rzemieślników. Podobnie wewnątrz dziedzińców gospodarczych." Zabronione było używanie orientalnych przypraw, które zastępowano rodzimymi ziołami. Gospodarka cysterska od początku była nastawiona na samowystarczalność klasztorów. Chcąc wykorzystać możliwości jakie dawała okolica trzeba było ją bardzo dobrze poznać i tak eksploatować, aby zasoby zdołały się same odtworzyć. Zasada ta w parze z wstrzemięźliwością konsumpcyjną wczesnych cystersów dawała duże szanse przetrwania i funkcjonowania, aktywnie odtwarzającym się biotopom terenów wilgotnych. Z jednej strony korzystny układ człowiek-przyroda, a z drugiej duża odporność środowiska na antropopresję, w wielu przypadkach prawdopodobnie również "dyktującego swoje zasady" cystersom.

    Zgodnie z tymi zasadami cystersi zarówno w fundacji Woszczyckiej, jak i późniejszej Rudzkiej wybrali tereny położone w obrębie rozległych kompleksów leśnych z dala od większych osad, nad rzekami. Przykład Rud jest o tyle interesujący, że cystersi utrzymali tam główny element dotychczasowej struktury przestrzeni jakim był las czerpiąc z niego korzyści gospodarcze. O trafności rozpoznania przez nich możliwości produkcyjnych i uwarunkowań środowiskowych świadczy fakt, iż gospodarkę leśną jako priorytetową prowadzi się na tych obszarach nieprzerwanie do dziś. Podobnie jest z gospodarką stawową. Podstawą sukcesu było doskonałe rozpoznanie możliwości terenu i umiejętne ich wykorzystywanie przez setki lat, a także dostosowywanie produkcji opartej na zasobach natury do zmian warunków klimatycznych. Np. w okresie tzw. małej epoki lodowej (XVI -XVII w.) zrezygnowano z niektórych upraw, w tym winnej latorośli i skupiono się na gospodarce rybackiej oraz produkcji przemysłowej.

    Cystersi rudzcy korzystali z regaliów: łowiectwa, rybołówstwa, eksploatacji tzw. gonów bobrowych posiadane immunitety pozwoliły im wprowadzić nowe formy ustroju agrarnego i technik gospodarki ziemią oraz osadnictwa. Czerpali korzyści z takich zasobów jak: drewno, energia rzeczna, rudy żelaza (darniowe i konkrecje syderytowe), złoża gliny - dla produkcji cegły, część surowców - głównie rud żelaza i metali kolorowych sprowadzali.

    Uprawiali: żyto, pszenicą, jęczmień, owies, groch, wykę, prowadzili ogrodnictwo, warzywnictwo i sadownictwo, bartnictwo, pszczelarstwo, rybołówstwo (w czasie wojen husyckich w okolicach Rybnika zniszczono około 300 stawów, co daje pogląd o ich liczebności). Mieli także w średniowieczu 7 młynów i browar.

    Przez długi czas cystersi stosowali zasadę izolacjonizmu i daleko posuniętej niezależności. Jednak w XVIII w. zmuszeni byli płacić wysokie - około 50% podatki, zapewne w części także z tego powodu rozbudowali takie działy jak: produkcję drutu, uprawę morw, tytoniu i bawełny. W owym czasie musieli zaopatrzyć wszystkie wioski w straże pożarne.

    Na głównych założeniach gospodarczych cystersów oparł się w swojej działalności książę raciborski. Dążył on do utrzymania sielankowości tego obszaru i powstrzymywał ekspansję przemysłu. Książę raciborski musiał stworzyć nowe rozwiązania dla utrzymania odpowiedniego poziomu ekonomicznego swoich posiadłości. Obok tradycyjnych sektorów produkcji - rolnictwa i gospodarki stawowej, przy zachowaniu niewielkich zakładów wytwórczych i przetwórczych - młynów, tartaków, roszarni, gorzelni, browaru, cegielni (w pobliżu funkcjonowały także zakłady innych właścicieli, np. w Kuźni Raciborskiej) postawił na gospodarkę leśną i jak powiedzielibyśmy dziś na rekreację. Wykorzystał on walory okolicznych lasów jako terenów myśliwskich, rozwijając bogaty program ideowy i estetyczny temu towarzyszący. Zaangażował zarówno kapitał własny jak i - sądząc z kontaktów - pozyskany z innych źródeł. Aby program mógł być w pełni realizowany kolejni książęta raciborscy rozwijali infrastrukturę przestrzenną i likwidowali niedostatki w estetyce terenu. Kompozycja z Rudami na czele stała się zapleczem rozrywkowo-wypoczynkowym nie tylko dla mieszkańców Gliwic i Raciborza, ale nawet dla głów koronowanych i arystokracji europejskiej.

    Książęta uzupełniali nasadzenia drzew wzdłuż traktów, utwardzali drogi, budowali i przebudowali mosty, stawy, urządzili 100 hektarowy park krajobrazowy w Rudach, parki "Buk" i "Pod dębem". Wznieśli kilkadziesiąt leśniczówek, chat i domków myśliwskich oraz wiat, pomostów i mol. Po terenie poruszano się konno - wierzchem i w zaprzęgach - stąd wozownie, stajnie, parkury, ujeżdżalnie i szkółki jeździeckie. Książęta dla obsługi swoich włości utrzymywali liczną służbę.

    Na przełomie XIX i XX w wybudowano kolej wąskotorową z Gliwic do Raciborza. Dzięki niej bardzo wzrósł przewóz towarów, ale przede wszystkim pasażerów. Ułatwiała ona dotarcie turystom do Rud z obu kierunków i połączenie dla Rudzian z ośrodkami przemysłu i handlu.

    W czasie panowania książąt raciborskich, także w dużej mierze z powodu przepisów przeciwpożarowych, dokonała się zmiana w budownictwie - zarówno mieszkaniowym, jak i gospodarczym. Poza budową więźb dachowych i stropów praktycznie wyeliminowano drewno. Zmieniono też pokrycia dachowe z gontowych i słomianych na ceramiczne. Były wszak wyjątki - właśnie z drewna wznoszono stylizowane chaty myśliwskie i niektóre leśniczówki. Także szereg mostów zostało wymurowanych lub - jak most z jazem w Brantołce - wykonanych z betonu. Również szereg miejsc symbolicznych - kaplic, kapliczek, krzyży, figur i obelisków zaczęto wykonywać z cegły i kamienia, choć starsze drewniane - w przeciwieństwie do budowli świeckich - zachowano. Z tego czasu pochodzi m. in. szereg obiektów stylizowanych na cysterskie. Stylizacja architektoniczna - cysterskiego gotyku pojawia się nie tylko w budownictwie sakralnym, ale i w świeckim - wspomniany most w Brantołce, ściany szczytowe stodół, okna w leśniczówce Obora i in. Nie tylko jednak wzorce cysterskie wykorzystywano w budownictwie. Można twierdzić nawet, że w kompozycji wystąpiła wręcz mieszanina wzorców. Najwięcej różnorodnych przykładów mamy przede wszystkim w Rudach. Obok stylu gotyckiego - właściwego i stylizacji oraz baroku, są tam obiekty o pokroju szwajcarskim, bawarskim, w stylu neogotyku angielskiego, pruskim - z murem szachulcowym, lecz też związanym z polską tradycją budowlaną, a także z tradycją morawską.

    Bardzo bogaty był program symboliczno-pamiątkowy - oznaczania miejsc symbolicznych - tych, w których zaszły ważne wydarzenia. Upamiętniono np. poległych, wydarzenia dziejowe, czy zdobyto trofea myśliwskie.

    Bez wątpienia ważną częścią kompozycji stały się uroczyska leśne, do których nawiązywały w pewien sposób polany widokowe parku przypałacowego.

TYPY I RODZAJE KRAJOBRAZÓW W PARKU KRAJOBRAZOWYM "CYSTERSKIE KOMPOZYCJE KRAJOBRAZOWE RUD WIELKICH"

    W Parku Krajobrazowym "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich" znajdziemy niewielkie fragmenty krajobrazu quasinaturalnego - takiego, gdzie szata roślinna odpowiada warunkom siedliskowym. Zdecydowanie dominuje w nim jednak typ krajobrazu kulturowego.

W Parku można wyróżnić także następujące rodzaje krajobrazów:

A - dolin rzecznych,
B - teras wydmowych (nie tylko rzecznych, ale i kemowych),
C - wysoczyzn lessowych,
D - równin denudacyjnych w obrębie wysoczyzn polodowcowych, (z szeregiem podrodzajów).

    Łącząc oba podziały na terenie "Cysterskich Kompozycji Krajobrazowych Rud Wielkich" można wyróżnić przykłady następujących charakterystycznych jednostek krajobrazowych:

I. Krajobraz quasinaturalny (prawie naturalny).
I. A. Krótkie odcinki rzeki Rudy poniżej Zbiornika Rybnickiego.
I. B. Pojedyncze starorzecza Rudy między Rudą Kozielskią i Kuźnią Raciborską.
I. C. Pojedyncze miejsca na terasach w dolinie rzeki Rudy między Rudą Kozielskią i Kuźnią Raciborską.
I. D. Fragmenty lasu w Rezerwacie "Łężczok", o dziś nie kontynuowanych funkcjach społeczeństw prahistorycznych - zbieracko-łowieckich - zastąpionych sporadycznymi pobytami badaczy, służby leśnej i niestety innych nieupoważnionych osób.

    Fragmenty stawów Rezerwatu "Łężczok".

I'. Krajobraz pseudonaturalny (zbliżony do wzorców naturalnych, lecz rozwinięty na obszarach kiedyś znacznie przeobrażonych przez człowieka - głównie w zakresie rzeźby terenu, stosunków wodnych i glebowych).

I'. D. Pojedyncze małe stawy - Stawy Łańcuchowe koło Palowic, stawy na wschód od Kleszczówki w Żorach i zalewiska w obrębie Łęgu Książenickiego koło Szczygłowic.

I'. A i D. Brzeżne części zarastających stawów i innych zbiorników oraz ich sąsiedztwa, a także dno kanału spławnego drewna na pogorzelisku leśnym między Rudami i Solarnią.

II. Krajobraz kulturowy

II. A, B, D. Szeroko rozpowszechnione uprawy leśne - głównie monokultury sosnowe na gruntach piaszczystych oraz gliniasto-piaszczystych i gliniastych wilgotnych, lasy wielogatunkowe zgodne z siedliskami - pochodzące ze starych nasadzeń oraz prowadzonej od kilkunastu lat wymiany drzewostanów. Zagajniki - w większości przypadków usytuowane w miejscach mniej sprzyjających dla upraw polowych (jakość gleby, nachylenia), zagajniki związane z licznymi, głębokimi i często podmokłymi parowami i wądołami, a także starymi wyrobiskami.

II. A, D. Przykłady antropogenicznych zbiorników wodnych bardzo liczne w Parku. Z dużych kompleksów najbardziej znane są - Łężczok, Stawy w Dzimierzu, Bogunicach i Szymocicach, Nędzy, Gotartowicach, koło Przegędzy, w Kamieniu, w Żorach Biesie i Żwace, Kleszczówce, Kagańcu oraz w okolicach Palowic. Najokazalszym zbiornikiem retencyjnym Parku jest Zbiornik Rybnicki, znaczną powierzchnię mają jego zalewy boczne, a także część stawów pomłyńskich - Kaganiec, staw w Markowicach i in. Do sporych zbiorników w wyrobiskach należą zalewiska w Kuźni Raciborskiej i Pilchowicach. Zalewiska w nieckach z osiadań występują w Szczygłowicach. Osadniki zlokalizowane są również w Szczygłowicach. Kanały odwadniające są często spotykane w dnach dolin i wilgotnych terenach leśnych. Zaniedbane i na ogół dziś suche są kanały doprowadzające i odprowadzające wodę z dawnych siłowni wodnych, np. w Rudach, Paproci i in. Spośród kanałów żeglownych najczęściej wskazywany jest kanał do spławiania drewna na potoku Pogonica na terenie pogorzeliska z 1992 roku usytuowany między Rudami a Solarnią.

III. A, C, D. Przykłady krajobrazów rolniczych występują w odmianach pól wielkoobszarowych - w okolicach Żernicy, Rud, Lysek, Adamowic, Żor, Bełku oraz powszechnie pól małoobszarowych jak również łąk - w dolinach większości głównych rzek i części ich dopływów w okolicach Rud, Stodół - Buglowca, Jankowic Rudzkich. Pastwiska są rzadkie i niewielkie obszarowo, występują pośród łąk lub w zamiennej z nimi funkcji; do niedawna większe pastwisko położone było na zachód od Stodół na lewym brzegu Rudy.

III. A, B, C, D. Struktury przestrzenne wsi w Parku uległy przynajmniej w ostatnich kilku dziesiątkach lat niekiedy znacznym przeobrażeniom. Stąd wyróżnienie ich typowych przykładów nie jest proste. Przedstawiono tu wsie według obecnego ich pokroju - takie, w których aktualne cechy najbardziej zbliżone są do klasycznych wzorców. Przykłady krajobrazów różnych typów wsi to dla wsi folwarcznej - Dzimierz i Biały Dwór, ulicówki - Królówka, Smolnica, Bargłówka; łańcuchówki - w obecnej postaci Bełk i Książenice; rzędownicy - Wilcza, Osiny, Kornowac i Kolonia Renerowska; okolnicy i owalnicy - najstarsze części wsi Ruda Kozielska, stare - zachodnie centrum Rud, Wilcze Gardło; wielodrożnicy - Zwonowice, Rudy, Szczejkowice, Woszczyce; wsi rozproszonej - Czernica, Szczerbice, Rydułtowy-Buzowice.

    Wiejskie kompozycje parkowe znajdują się w Rudach, Baranowicach, Pilchowicach, Dzimierzu, Palowicach, Woszczycach, wiejskie tereny rekreacyjno-sportowe - w Kamieniu, Rudach, Stodołach, Szymocicach.

III. A, B, C, D. Krajobraz miejski spotkamy w Sośnicowicach i Kuźni Raciborskiej, a także specyficzną pododmianę krajobrazu zabudowy miejskiej w typie wiejskim - w Rydułtowach, tereny zieleni miejskiej w Sośnicowicach - park przypałacowy, w Rybniku w Ośrodku Ruda, w Szczygłowicach, w Raciborzu - las komunalny "Obora".

III. A, B, D. Krajobraz przemysłowy w Parku to tereny Elektrowni "Rybnik", Huty "Silesia" i Kopalni "Szczygłowice".

III. A, B, D. Krajobraz składowisk odpadów przemysłowych oraz wyrobisk reprezentowany jest przez największe składowisko przywęglowej skały płonej koło Trach i Smolnicy, hałdy po eksploatacji rud żelaza - samoistnie zregenerowane przez przyrodę - oraz wyrobiska zakładów ceramicznych w Sierakowicach i Rybniku Wielopole.

NAJCENNIEJSZE KRAJOBRAZOWO OBSZARY PARKU

    W Parku Krajobrazowym "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich" autor wydzielił czterdzieści pięć obszarów o cennym krajobrazie (Rys.1). Charakteryzują się one obecnością różnych istotnych elementów.

1. Rudniki w Sierakowicach, zabytkowe kopce po eksploatacji rud żelaza metodą szybikową, pola orne, las.
2. Rudniki w Sośnicowicach-Polskiej Wsi, zabytkowe kopce po eksploatacji rud żelaza metodą szybikową, pola orne.
3. Rudniki i warpie w Smolnicy, zabytkowe kopce po eksploatacji rud żelaza metodą szybikową, pola orne, łąki, łąki z krzewami.
4. Pole wydmowe koło Solarni, wydmy różnej wielkości, kształtu i genezy, układy wydm, zabagnione obniżenia międzywydmowe, misy deflacyjne, roślinność pionierska, krawędź morfologiczna nad doliną Rudy.
5. Pole wydmowe Dziewcze Groby, wydmy paraboliczne różnej wielkości, układ wydm, zabagnione obniżenia międzywydmowe, misy deflacyjne.
6. Pole wydmowe koło Bargłówki, wydmy paraboliczne różnej wielkości, układ wydm, zabagnione obniżenia, międzywydmowe, misy deflacyjne.
7. Rudniki "Górniki" koło Stanicy, zabytkowe kopce po eksploatacji rud żelaza metodą szybikową, las, pola orne, łąki.
8. Rudniki koło Pilchowic, zabytkowe kopce po eksploatacji rud żelaza metodą szybikową, las.
9. Pola Żernickie, falista wierzchowina wysoczyzny, rozległe pola, kontrastująca ściana lasu.
10. Dolina potoku Żernickiego, nieckowata dolina, łąki, krawędzie lasu, kępy drzew, (wnętrze krajobrazowe).
11. Równina koło Wilczy - część północna, lekko falisty obszar pól w układzie rozłogowym, płytkie doliny nieckowate.
12. Równina koło Wilczy - część południowa, lekko falisty obszar pól w układzie rozłogowym, płytkie doliny nieckowate, ściany lasu.
13. Dolina Potoku Książenickiego - odcinek górny, łąki łęgowe, las łęgowy, meandrujący potok, wilgotne uroczyska z bogatą szatą roślinną, obszary mokradeł.
14. Dolina Potoku Książenickiego - odcinek dolny, las łęgowy, rozlewiska potoku, wilgotne uroczyska z bogatą szatą roślinną, obszary mokradeł, zbiorniki wodne z kikutami pni drzew, wysypiska skały płonej i żużla kotłowego - w części jako przykład zdegradowanego środowiska przyrodniczego (kulturowo-przyrodniczego).
15. Dno doliny Odry, obniżenia starorzeczy zapełnione substancją organiczną i sporadycznie wodą z wyraźnymi w morfologii krawędziami teras, łąki, pojedyncze okazałe drzewa, grupy drzew, zagajniki, lasy - m.in. łęgowe, pola, duże zespoły stawów - w tym Rezerwatu "Łężczok", aleje.
16. Wysoczyzna fluwioglacjalna koło Adamowic - strefa stopni morfologicznych, lekko falisty obszar pól na wierzchowinie i stopniach morfologicznych - terasach, płytkie i głębiej wcięte doliny nieckowate, ściany lasu, terenowe krawędzie morfologiczne, łąki, kępy drzew, aleje, sylwety miejscowości, niewielkie zagajniki, pojedyncze drzewa.
17. Wysoczyzna fluwioglacjalna koło Adamowic - strefa silnie rozdoliniona, lasy, głęboko wcięte parowy i wądoły, strome stoki dolin, źródła.
18. Dolina dolnej Rudy - strefa leśna, dno doliny rzecznej z meandrami i starorzeczami, terasy rzeczne z wyraźnymi krawędziami, stożki napływowe bocznych potoków, wydmy, łąki, las, obszary mokradeł, staw.
19. Dolina dolnej Rudy - strefa krajobrazu otwartego w okolicach Rudy Kozielskiej, dno doliny rzecznej z meandrami i starorzeczami, terasy rzeczne z wyraźnymi krawędziami, łąki, pola, stawy, grupy drzew i krzewów, nadrzeczne szpalery drzew, zabudowania wsi tworzące układy kompozycyjne, obszar występowania kilku rodzajów mgieł - jako bardzo interesującego zjawiska krajobrazowego, liczne bardzo cenne przedmiotowe formy krajobrazu.
20. Kompozycja centralna Rud Wielkich, dno doliny rzecznej z meandrami i starorzeczami, terasy rzeczne z wyraźnymi krawędziami, stożki napływowe, doliny bocznych potoków, poziomy morfologiczne teras kemowych, park w stylu angielskim, łąki, pola, stawy, grupy drzew i krzewów, las, nadrzeczne szpalery drzew, aleje, zabudowania wsi tworzące układy kompozycyjne, obiekty hydrotechniczne, liczne zabytkowe budynki, zespół klasztorno-pałacowy, kościół z XIII w., liczne bardzo cenne przedmiotowe formy krajobrazu.
21. Dolina środkowej Rudy, dno doliny rzecznej z meandrami i starorzeczami, terasy rzeczne z wyraźnymi krawędziami, łąki, pola, pozostałości po stawach, grupy drzew i krzewów, nadrzeczne szpalery drzew, zabudowania wsi tworzące m.in. układy kompozycyjne, obszar występowania kilku rodzajów mgieł - jako interesującego zjawiska krajobrazowego, liczne bardzo cenne przedmiotowe formy krajobrazu, nasyp i most kolejki wąskotorowej.
22. Dolina Potoku Raczok, wydmy, terasy, źródła, zbiorowiska roślinności wilgociolubnej, las, stawy, pozostałości po stawach, budowle hydrotechniczne, odsłonięcia geologiczne, zabytkowe obiekty architektoniczne i zespoły zabudowy, pola, nierówna ściana lasu, ogrodzenie drewniane pól ze sztachetami.
23. Obniżenia i krawędź morfologiczna koło Zwonowic, rozległe obniżenie morfologiczne, strome stoki, obszary występowania roślinności wilgociolubnej, stawy, pozostałości po stawach, zabytkowe założenie dworku w Zwonowicach z aleją i małym parkiem.
24. Dolina Środkowej Suminy - strefa w okolicach Suminy, wilgotne dno doliny, terasy, głębokie koryto rzeki, mokradła, las łęgowy, tamy bobrowe.
25. Dolina Środkowej Suminy - strefa w okolicach Bogunic, wilgotne dno doliny, terasy, stożki napływowe, głębokie koryto rzeki, doliny bocznych potoków, mokradła, stawy, łąki z gatunkami chronionymi, las łęgowy, zabytkowe budynki, aleje na groblach.
26. Doliny dorzecza górnej Suminy, rozległe doliny w obrębie terenów rolniczych z niewielkimi kompleksami leśnymi, zagajnikami i kępami, alejami częściowo zajęte przez stawy, których założenia sięgają czasów cystersów, cenne założenia ruralistyczne Pstrążnej, Dzimierza, Łukowa.
27. Dolina Suminy koło Rzuchowa, fragment doliny rzecznej w obrębie pofalowanego terenu wysoczyznowego (płaskowyżowego) wykorzystywanego rolniczo, ze stawami, alejami i niewielkimi zagajnikami, zabudowania - pozostałości założenia folwarcznego.
28. Doliny koło Kobylej, falisty poziom wysoczyznowy (płaskowyżowy) wykorzystywany rolniczo, rozcięty głębokimi dolinami - parowami.
29. Dolina Potoku Bodek, odcinek dosyć w tym miejscu rozległej doliny Bodka, w strefie zbiegu dolin potoków doprowadzających wody, teren nisko położony w stosunku do przyległych, zajęty przez pola, łąki, i lasy oraz aleje, stawy i ich pozostałości, interesujące wnętrza krajobrazowe i punkty widokowe, m.in. na Kobylą, w lesie młode doliny erozyjne, ściana lasu, kępy drzew i pojedyncze drzewa.
30. Las Obora, kompleks leśny z wieloma cennymi gatunkami roślin, las komunalny z elementami kompozycji parkowych, w obrębie stromego zbocza doliny Odry w strefie krawędzi Płaskowyżu Rybnickiego z wieloma młodymi formami dolinnymi.
31. Doliny Zalewu Gzel i zasilających go potoków, doliny potoków zasilających w przeszłości Rudę o bogatych warunkach hydrologicznych, wykorzystane rolniczo - głównie łąki, na zboczach zagajniki i pola oraz niżej lasy, a w dnach dolin stawy i Zalew Gzel.
32. Dolina Zalewu Grabownia i zasilającego go potoku, dolina założona w obniżeniu po martwym lodzie, w strefie krawędzi stoliw kemowych, zajęta w części przez Zalew Grabownia oraz łąki, wyżej przez las oraz łąki pod Ochojcem i przysiółkiem Na Młynku.
33. Dolina potoku Młyńskiego, dolina założona w strefie wytopisk po martwym lodzie, położona między i na obrzeżu stoliw kemowych - na pewnym odcinku rodzaj "doliny przełomowej" między kemami, zajęta przez stawy, łąki i las.
34. Uroczysko Kamienia-Świerki, strefa podobna jak wyżej z dużym kompleksem stawów, obiektem sportowo-rekreacyjnym, łąkami, eutrofizowanym stawem przechodzącym w strefę leśną.
35. Kem Książenicki z Rezerwatem "Głębokie Doły", stoliwo kemowe górujące nad doliną Rudy z głęboko wciętymi dolinami o charakterze wądołów i parowów, a także równoleżnikowym kemem w Wielopolu, w całości lesisty ze starodrzewem i bogactwem florystycznym.
36. Dolina potoku z Przegędzy, dolina dopływu Rudy biegnąca u podnóża stoliwa kemowego, zajęta przez las, stawy i niekiedy łąki, stary nasyp kolejowy, osada leśna Karnatowiec.
37. Obszar dorzecza potoków Szczejkowickich ("Dobro Woda"), obszar stoliwa kemowego o dwóch stopniach morfologicznych, rozczłonkowany w górze rozłogami, a w środkowym i dolnym biegu dolin głęboko wciętymi parowami i wądołami uchodzącymi ostatecznie do doliny Rudy, z licznymi młakami, wysiękami i źródłami, w całości leśny z cennymi gatunkami roślin.
38. Równina pod Czerwionką, obszar płaskiej równiny utworzonej z utworów pylastych i piaszczysto-pylastych, rozczłonkowany parowami i wądołami, wykorzystany rolniczo, z alejami i zadrzewionymi odcinkami dolin, zabytkowy zespół dworski.
39. Falista równina koło Stanowic i Bełku, obszar falisty utworzony na utworach fluwioglacjalnych w części na zdenudowanych kemach i w obrębie stoliwa kemowego, wykorzystywany rolniczo, rozczłonkowany przez doliny potoku uchodzącego do Bierawki oraz jego dopływów, z alejami i zielenią wysoką w niektórych odcinkach dolin.
40. Obszar dorzecza Potoku Woszczyckiego, obszar lesisty z bogatą siecią hydrograficzną, źródłami i stawami, rozcięty drogą szybkiego ruchu Mikołów - Żory, łąki, aleje, pozostałości obiektów przemysłowych, hydrotechnicznych i osady leśne.
41. Wydmy i doliny koło Kleszczówki, zespół dużych wydm i innych form eolicznych położonych na międzyrzeczu Potoku Woszczyckiego i Rudki oraz doliny o bogatej florze ze stawami, łąkami i zielenią wysoką zabudowującą dna dolin w tym brzegi rzek.
42. Strefa niskiego działu wodnego Rudy Gostyni i Korzeńca strefa falistej równiny fluwioglacjalnej i zastoiskowej w przewadze o wykorzystaniu rolniczym i leśnym, z pozostałościami licznych konstrukcji hydrotechnicznych, stawy śródleśne, bogata sieć hydrograficzna, obszary podmokłe z interesującą florą.
43. Las Baranowicki, las środowiska wilgotnego, otwarte obszary wilgotne, budowle hydrotechniczne, stawy, łąki, pola, aleje, zabytkowe budynki, zabytkowy zespół podworski, park.
44. Zbocze Doliny Rudki w Kleszczowie, faliste pola z zagajnikami i ścianą lasu.
45. Dolina w Stodołach-Buglowcu, dolina o łagodnych zboczach, pola, łąki, zadrzewienia śródpolne.

    Na terenie Parku Krajobrazowego "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich" pozostałości świetności minionych wieków zapisane w krajobrazie pozostały do dziś, choć niekiedy naruszone nieco zębem czasu. Czy powinniśmy starać się więcej o ich zachowanie - zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego - europejskiego, a zarazem i polskiego? Jeśli tak, to z pewnością nie wystarczą dotychczasowe starania, szczególnie ze strony władz często niewystarczająco zainteresowanych tematem.

Jan Maciej Waga
Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł