Katalog Kościołów Drewnianych - Zrębice

Święty Idzi w tym kościele
Wyprasza ludziom łask wiele,
Gdy się do Niego odnoszą,
O przyczynę Jego proszą¹

    Zrębice to wieś położona na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej w powiecie częstochowskim. Należy do Gminy Olsztyn. Na zachód od wsi znajdują się Góry Sokole. Od Częstochowy dzieli ją 18 km. Wieś licząca około 1000 mieszkańców chlubi się zabytkowym, drewnianym kościołem parafialnym św. Idziego z 1789 r.

    Zarówno wieś jak i parafia powstały przed 1334 r. Nazwa może wywodzić się od nazwy osobowej „Strąb” (Strambosz). Inna wersja pochodzenia nazwy wiąże ją ze „zrębami” po wykarczowanych lasach, na których niegdyś miała powstać wioska związana z budową grodu i zamku Olsztyn. W spisach świętopietrza z l. 1334-1350 Zrębice występują pod nazwą Sdrabicz, późniejsza pisownia to Sdrzambice. Około 1470 r. Jan Długosz w „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” opisuje wioskę jako Sdrzembicze (Strzembicze).
    Parafia nigdy nie należała do bogatych. Z księgi Jana Długosza wynika, że mieszkańcy płacili dziesięcinę snopową i konopną² na rzecz biskupa krakowskiego. Wieś pełniła także rolę służebną wobec zamku olsztyńskiego – miała obowiązek dostarczania warzyw i owoców dla jego załogi. Z dokumentu z 1598 r. – po wizytacji Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego – wynika, że do parafii należały Zrębice, Krasawa i Kuźnica Łosiny. Z niej w 1606 r. wydzielono nową parafię w Poczesnej.

Kościół św. Idziego w Zrębicach, rys. Edward Wieczorek

    Lustratorzy w 1660 r. podkreślali przynależność wsi do starostwa olsztyńskiego. Po wizytacji w 1748 r. stwierdzono, że we wsi oprócz drewnianego kościoła Wszystkich Świętych³, w którym posługiwało dwóch księży, była jeszcze drewniana kaplica św. Idziego. Wspomniano jeszcze o drewnianym szpitalu z czterema ubogimi chorymi. W dokumencie lustracyjnym powiatu lelowskiego z 1789 r. zanotowano, że w Zrębicach były 42 domy, w których mieszkało 275 osób. W 1827 r. Zrębice należały do poczeszyńskiej Ekonomii Dóbr Rządowych⁴. W XIX w. nadal były jedną z mniejszych i najbiedniejszych wsi.
    Parafia należała do diecezji krakowskiej do 1818 r., potem do kieleckiej, a od 1925 r. – do częstochowskiej.
    Pierwotny modrzewiowy kościół parafialny, według kronik parafialnych i materiałów diecezjalnych, został ufundowany przez Kazimierza Wielkiego (1310-1370) lub Władysława Opolczyka (w l. 1370–1392 gospodarza ziemi wieluńskiej, w tym Częstochowy). Podawana jest także data 1596 r.,⁵ która może dotyczyć kolejnego kościoła.
    Kościół w drugiej połowie XVIII w. chylił się już ku ruinie. Wiemy to na podstawie dokumentu z 1782 r., kiedy to wizytujący parafię ks. Jacek Kochanowski nakazał kościół wyremontować, bądź też wybudować nową świątynię. Prawdopodobnie wybrano drugie rozwiązanie.
    Lokalizacja wcześniejszego kościoła – pod wezwaniem Wszystkich Świętych – nie jest jednoznacznie określona. Według jednej wersji znajdował się w miejscu, gdzie dziś stoi kapliczka. Inna wersja głosi, że był zbudowany w miejscu gdzie istnieje dzisiejszy kościół.
    Z biegiem lat – jak wspomniano – kościół popadał w ruinę. W efekcie w roku 1789 został rozebrany. W tym samym roku powstała nowa świątynia. Prawdopodobnie część elementów starego kościoła wykorzystano przy wznoszeniu nowego. Działo się to w czasie kiedy proboszczem był ks. Wojciech Buliński (lub  Guliński⁶).
    Istnieje także teoria, że obecny kościół jest tylko zmodernizowanym, wyremontowanym pierwotnym kościołem. Jeżeli nawet tak było to modernizacja musiała być dość głęboka, bowiem pierwotny kościół był zapewne – zgodnie z obowiązującą wówczas zasadą – orientowany. Obecny nie jest, w XVIII w. przepis ten nie musiał już być przestrzegany. Można z tego wnioskować, że jest to jednak świątynia zupełnie nowa. Potwierdzić by to mogły badania dendrochronologiczne budulca kościoła, których na razie nie przeprowadzono.
    Ciekawe i nieczęsto spotykane jest obecne wezwanie kościoła. Wiąże się to ściśle z miejscowym podaniem głoszącym, że został zbudowany w podzięce za uratowanie wsi od panującej około 1650 r. zarazy. Zaraza dziesiątkowała ludzi i dobytek domowy. Przerażeni mieszkańcy opuszczali zarażone domy i przenosili się do lasu. Kiedy modlili się w lesie, błagając Boga o zmiłowanie, ukazała im się postać starca w ubiorze pustelniczym. Był to św. Idzi. Zalecił im odprawienie pokuty na przebłaganie i wskazał źródło bijące blisko skały, z którego woda będzie służyć jako lekarstwo przeciwko zaraźliwej gorączce. Świadkowie widzenia wrócili do wsi i przekazali zalecenia pozostałym mieszkańcom. Wszyscy zaczęli pokutować i zaraza wkrótce ustąpiła. Postanowiono na pamiątkę tego zbudować kaplicę z obrazem św. Idziego, którą później powiększono.
    Święty Idzi, (ur. ok. 640-650 w Atenach, zm. 1 września pomiędzy 720-725 w Saint-Gilles) to francuski opat, eremita z Gallii Narbonensis⁷, święty Kościoła katolickiego i prawosławnego, jeden z czternastu Świętych Wspomożycieli. Jest wzywany o wstawiennictwo w razie bezpłodności i przeciw chorobom psychicznym. Jest patronem, między innymi, karmiących matek, rybaków, myśliwych, pasterzy, rozbitków, epileptyków, rannych, grzeszników, dobrej spowiedzi. Już na terenie Grecji miał dar uzdrawiania i czynienia cudów. Uciekając z Grecji od ciężaru popularności dotarł do dzisiejszej południowej Francji, z którą związał się do końca życia. Tam długo prowadził pustelnicze życie.
    W ikonografii często jest przedstawiany z sarną. Wiąże się to z podaniem, że w czasie polowania król Wizygotów Wamba⁸ ścigając sarnę dotarł za nią do jaskini, w której żył św. Idzi. Widząc pustelnika i leżącą u jego stóp sarnę wdał się z nim w długą rozmowę, polecając się jego modlitwom. Chciał go hojnie obdarzyć. Święty jednak odmówił przyjęcia czegokolwiek dla siebie. Kiedy monarcha nalegał poprosił o zbudowanie w tym odludnym miejscu klasztoru. W krótkim czasie klasztor powstał (w latach 673 – 674) i zapełnił się zakonnikami, którzy wybrali go opatem. Wprowadził surowe reguły stosowane przez pierwszych pustelników (eremitów) egipskich⁹. Obok klasztoru z czasem powstało miasto Saint-Gilles.
    Już 100 lat po śmierci cieszył się opinią świętości we Francji. Najstarszy dokument, w którym został nazwany świętym pochodzi z Konwentu opatów Francji w Akwizgranie w 871 r. Również papież Jan VIII w bulli z 878 r. nazywa go błogosławionym czyli świętym.¹⁰ Jednak rozszerzenie kultu na cały Kościół nastąpiło dopiero za papieża Urbana IV (1261-1264), który nakazał wprowadzić do brewiarza oficjum  o św. Idzim. Na terenie Polski kult Świętego zaczął się szerzyć od czasu wydarzeń związanych z narodzinami Bolesława Krzywoustego (1085 r.).¹² Po tym wydarzeniu zaczęto budować kościoły pod wezwaniem św. Idziego (ok. 20 w XI i XII w.), przez okres tysiąclecia ich liczba doszła do 49, obecnie jest ich 32.¹³
    Jego wspomnienie liturgiczne w Kościele katolickim wyznaczono na 1 września. W parafii Zrębice w tym dniu obchodzony jest odpust wewnętrzny (dla parafian)  – wystawia się wówczas relikwie Świętego. Podkreślić należy, że Zrębice są jedną z trzech parafii w Polsce posiadających udokumentowane relikwie.¹⁵ Odpust jest okazją do przypomnienia zgromadzonym wiernym, zwłaszcza spoza parafii, zrębickich: litanii, modlitw i trzech pieśni do Świętego, znanych tu od ponad 100 lat.
    Jak wspomniano, obecny zrębicki kościół nie jest orientowany. Wprawdzie zbudowany jest w osi dość zbliżonej do linii wschód –zachód, ale prezbiterium ukierunkowane jest odwrotnie – na zachód. Jest to świątynia z drewna modrzewiowego, konstrukcji zrębowej, jednonawowa z odrębnie stojącą dzwonnicą.
    Bieda panująca w okolicy spowodowała, że już po kilkudziesięciu latach od zbudowania, bo w 1 poł. XIX w., znów zaczął chylić się ku ruinie, ze względu na brak funduszy na jego renowację. Dopiero w 1889 r. staraniem ówczesnego proboszcza ks. Jana Lalewicza kościół poddano koniecznemu remontowi.
W czasach nam współczesnych w l. 1954-1955 wymieniono poszycie gontowe dachu, zaś w 1956 r. wykonano elektryfikację obiektu. W l. 1966-1968 przeprowadzono gruntowną renowację wnętrza kościoła, a przed 1999 r. została wyremontowana plebania i dzwonnica, którą pokrył nowy dach gontowy. Od 2000 r. prowadzone są dalsze prace remontowo-konserwacyjne; odnowienie dzwonnicy, odnowienie ołtarzy i chrzcielnicy, remont organów, remont instalacji elektrycznej i odgromowej.
    Ściany kościoła posadowione są na podmurowaniu. Są one wzmocnione lisicami widocznymi wewnątrz świątyni. Nawa zbliżona do kwadratu jest szersza od prezbiterium, ale niewiele odróżnia się od niego długością. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie. Z lewej strony (od południa) przylega do niego niewielka zakrystia. Główne, czynne wejście do świątyni prowadzi przez dość obszerną kruchtę dobudowaną do nawy od wschodu. Służy ona także do przechowywania feretronów i chorągwi procesyjnych. Uwagę zwracają oryginalne okucia drzwi wejściowych do kruchty. Drugie wejście  (z prawej strony nawy – od północy) jest obecnie nieużywane.

 Rzut kościoła w Zrębicach – pomiar i rysunek Aleksander Jaśkiewicz, za: Aleksander Jaśkiewicz, Kościoły drewniane okolic Częstochowy. Muzeum Czę-stochowskie, Częstochowa 2004

   Gontowy dach jest typu siodłowego, dwukalenicowy, wyższy nad nawą, nad którą zbudowano  niewielką,  sześcioboczną  wieżyczkę  z  latarnią  na  sygnaturkę.
Dach znad prezbiterium przechodzi po lekkim załamaniu nad zakrystię, tworząc jedną połać. Ściany kościoła są oszalowane deskami, co w jakimś stopniu zabezpiecza je przed skutkami opadów atmosferycznych.
    Wnętrze kościoła, utrzymane w stylu barokowym, rozjaśnia pięć niewielkich prostokątnych okien, po dwa w nawie i w prezbiterium z prawej strony oraz jedno w lewej ścianie nawy.
    Strop jest pozorny, płaski. W nawie jego części przyścienne są obniżone w stosunku do części środkowej, która jest tej samej wysokości co strop w prezbiterium. Brak typowego łuku tęczy, na belce tęczowej umieszczono krzyż.
    Ołtarz główny, z bramkami, jest w sumie dość skromny. Zawiera jednak cenny obraz patrona kościoła w ozdobnej ramie, który pochodzi z czasów panującej – wspomnianej – zarazy z 1652 r. i został przeniesiony z kapliczki istniejącej niegdyś w polu, poza wsią.
    Zarówno kapliczka jak i obraz to inicjatywa ówczesnego proboszcza ks. Bartłomieja Magdalińskiego (Madalińskiego), co wynika z raportu z wizyty Komorowskiego - „Officyała generalnego Dyecezyji Krakowskiej”, w dniu 25 stycznia 1748 r.¹⁶ Ks. Magdaliński jest nie tylko inicjatorem ale i autorem obrazu. Potwierdza to napis odsłonięty w czasie konserwacji dzieła w roku 1966 (w 1714 r. był zamalowany w czasie konserwacji).¹⁷ Patron przedstawiony jest z krzyżem w prawej i lilią w lewej ręce. Prawe ramię jest przebite strzałą. U stóp św. Idziego w dolnym prawym rogu widoczna jest sarna – jeden z jego atrybutów.
Od czasu przeniesienia obrazu do kościoła św. Idzi stawał się stopniowo głównym patronem kościoła i parafii. Już w 1835 r. wymieniony został „kościół św. Idziego i Wszystkich Świętych”, ale nadal trwało wezwanie Wszystkich Świętych. Po II wojnie światowej kościół nosił tytuł Wszystkich Świętych, ale patronem parafii był św. Idzi. W latach 90-tych XX w. Święty stał się jedynym patronem kościoła i parafii.¹⁸

Wnętrze kościoła w Zrębicach, foto Edward Wieczorek

    Obok obrazu w ołtarzu głównym znajdują się rzeźby przedstawiające (prawdopodobnie) dwóch najważniejszych pierwszych pustelników: z lewej strony św. Pawła Pustelnika z Teb (w sukni tkanej z liści palmowych), a z prawej św. Antoniego (Wielkiego) Opata (z pastorałem). Należy podkreślić, że zdania różnych autorów są podzielone na temat, kogo przedstawiają rzeźby w ołtarzu, jak również odnośnie czasu ich powstania. W ołtarzu uwagę zwraca także tabernakulum z symbolami najwyższego poświęcenia dla innych: pelikana karmiącego pisklęta swą krwią z rozdartej piersi oraz Baranka Bożego symbolizującego ofiarę Jezusa na Krzyżu.  
    W wystroju prezbiterium na uwagę zasługują także: z lewej strony – obrazy przedstawiające św. Aleksa oraz Matkę Boską Niepokalaną, a nad wejściem do zakrystii – krucyfiks. Z lewej strony znajduje się też rzeźba św. Antoniego z Dzieciątkiem., a z prawej strony prezbiterium – rzeźba św. Stanisława biskupa z charakterystyczną postacią Piotrowina¹⁹ u stóp (z połowy XV w.) oraz obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Ciekawym elementem jest także kamienna kropielnica-chrzcielnica. Dyskusyjną sprawą jest wiek jej pochodzenia. Niektórzy autorzy twierdzą, że jest to gotycka kropielnica z wieku XV, inni, że z 1 poł. XVI w. a większość, że z XVIII w. W prezbiterium usytuowano też prostą ambonę, nie wyróżniającą się wystrojem, ale utrzymaną w stylu barokowym. Pod baldachimem jest gołębica jako symbol Ducha Świętego. Część prezbiterium odgrodzona jest od nawy balaskami.
    Ołtarze boczne są także barokowe. W lewym, centralne miejsce zajmuje obraz przedstawiający Ubiczowanego Chrystusa jako „Ecce homo”.²⁰ Opadająca z ramion czerwona szata tworzy na piersi Jezusa duże, symboliczne serce. W zwieńczeniu ołtarza jest obraz przedstawiający prawdopodobnie św. Ignacego Loyolę, jednak z uwagi na brak jednoznacznych atrybutów jest to tylko przypuszczenie. Obok ołtarza znajduje się rzeźba przedstawiająca Gorejące Serce Pana Jezusa.
    W prawym ołtarzu obraz centralny ukazuje scenę adorowania Dzieciątka Jezus przez Matkę Boską, a w zwieńczeniu jest scena Hołdu Trzech Mędrców. Obraz centralny pochodzi prawdopodobnie z poprzedniego kościoła. W ołtarzu tym znajdował się niegdyś cenny obraz Matki Bożej zwany „Betlejemką”. Przedstawiał także Matkę Bożą adorującą Dzieciątko Jezus. Pochodził on z XV w. i był autorstwa nieznanego artysty. Obraz w 1998 r. został skradziony wraz z figurą Pana Jezusa Zmartwychwstałego, pochodzącą z XVII w.²¹ Na ścianach nawy umieszczono także Stacje Drogi Krzyżowej.
    Podłoga nawy i prezbiterium jest drewniana.
    Empora chóru z półokrągłym wybrzuszeniem w środkowej części jest podparta dwoma filarami. Zamyka ją pełna balustrada ozdobiona tralkami. W wybrzuszeniu balustrada jest wycięta a jej miejsce zajmuje prospekt szafy²² organów, w tym wypadku pozytywu²³. Jest to instrument z jedną klawiaturą, czterema oktawami i dwustu czterdziestoma piszczałkami, do których strumień powietrza kierowany jest mechanicznie przy pomocy cięgieł. Górną część prospektu ozdabia Oko Opatrzności Bożej, a dolną obraz przedstawiający Matkę Boską Ostrobramską. Nieznane jest źródło i wiek pochodzenia instrumentu.
    W kościele – po dokonanej kradzieży i próbie jego podpalenia – zainstalowano czujniki ostrzegające zarówno przed pożarem jak i kradzieżą.

Dzwonnica, foto Edward Wieczorek

    W prawo od bramy, w narożniku terenu kościoła, znajduje się dzwonnica również z drewna modrzewiowego. Jest stosunkowo niewysoka, konstrukcji słupowej o ścianach pochyłych, szalowanych deskami. Osadzona na dość wyraźnym podmurowaniu nakryta jest hełmem namiotowym czterospadowym. Pod hełmem w ścianach są prostokątne otwory ułatwiające rozchodzenie się dźwięku dwóch zawieszonych w niej dzwonów.
    Jej wiek nie jest dokładnie sprecyzowany. Większość autorów podaje, że była remontowana w latach 1789 i 1889. Jest dość prawdopodobne, że wzajemnie się przytaczają, bowiem podawane są te same zwroty: „niewiele młodsza od kościoła, bo z przełomu XVII i XVIII wieku”. Wynikałoby z tego, że została zbudowana przed 1789 r. Być może towarzyszyła pierwotnemu kościołowi. Fakt, że kryje w sobie dzwon z 1632 r. może, ale nie musi, potwierdzać tę wersję dotyczącą czasu budowy.
    Plac kościelny otoczony jest kamiennym murem, a na jego terenie rośnie sześć trzystuletnich²⁴ lip, które uznane są za pomniki przyrody. Przed murem obok bramy prowadzącej na teren kościelny umieszczono szereg kierunkowskazów turystycznych i tablic informacyjnych z treścią krajoznawczą. Jest to bowiem miejsce, do którego prowadzi wiele szlaków, w tym także utworzony latem 2007 r. szlak pn. „Dróżki św. Idziego”. Szlak ten o długości 8 km ma swój początek w Olsztynie, prowadzi przez rezerwat Sokole Góry oraz miejsca związane ze św. Idzim: Skałki św. Idziego, Źródełko św. Idziego, Kapliczka św. Idziego (na północny zachód od wsi) do kościoła w Zrębicach.
    Opiece i wstawiennictwu św. Idziego przypisuje się też dwa wydarzenia związane z kościołem. Pierwsze to ocalenie świątyni (około 1904 r.) przed pożarem. Na chórze pozostawiono zapaloną świecę, od której zajął się drewniany świecznik. Ówczesny proboszcz bez wyraźnej potrzeby, wiedziony jakimś wewnętrznym niepokojem, udał się do kościoła i widząc palący się świecznik zdołał go samodzielnie ugasić, nie dopuszczając do rozszerzenia się ognia. Drugie wydarzenie miało miejsce 4 września 1939 r. Niemcy po wkroczeniu do wioski palili zabudowania. Podjechali także pod kościół strzelili pociskiem w drzwi, rzucili race na dach oraz na wieżę, jednak kościół się nie zapalił.²⁵
    W sierpniu 2010 r. po drugiej stronie ulicy, na skwerku naprzeciw kościoła, ustawiono ponownie figurę Matki Boskiej. Po likwidacji poprzedniego cokołu, wykonano nowy z białego jurajskiego kamienia i kapliczkę, która ma nawiązywać do latarni wieżyczki (sygnaturki) na stojącym obok kościele św. Idziego. Autorem projektu jest Jacek Łydźba z Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Podkreślić należy, że wszystkie prace z tym związane wykonano społecznie

Leon Kopernik

1. fragment Pieśni I do św. Idziego Zrębickiego: Pośród skał i wielkich lasów, za: ks. Stani-sław Bober, Kult św. Idziego w Polsce w świetle wezwań kościołów, Opole 2004, s. 206-207
2. dziesięcina – świadczenie na rzecz kościoła; dziesięcina snopowa polegała na tym, że wybierano co 10 snop w polu. Problemem dla chłopa było dość długie pozostawianie zbo-ża na polu - aż do chwili ,,wybrania", co mogło doprowadzić do utraty części zbiorów. Dziesięcina konopna polegała na oddawaniu części uprawianych konopi wg następują-cych zasad: „Gdy kmieć całym pługiem orze w dwa woły lub konie wyprawionych konopi trzy kity (wiązki) ma dać, a który połową pługa (jeden wół, lub koń) ten dwie kity, a który nie ma czym orać ten zwolniony jest z dziesięciny konopnej”
3. wezwanie to jako pierwszy podaje Jan Długosz; za: ks. St. Bober, Kult… op. cit. s. 149
4. ziemia i majątki należące do państwa, najczęściej dawne królewszczyzny, w odróżnieniu od dóbr szlacheckich, prywatnych
5. wg Ośrodka Dokumentacji Zabytków;
6. wg ks. dr hab. Pawła Wolnickiego
7. Galia Narbońska – prowincja rzymska na terenie Galii ze stolicą w Narbonie – to obecna Langwedocja i Prowansja;
8. inne źródła podają, że był to król Franków Childebert III zwany Sprawiedliwym (695-711), jednak wtedy klasztor już istniał
9. którzy pojawili się w  III wieku na terenach Egiptu i Palestyny. Eremici wywarli wpływ na tworzenie się zakonów o surowej regule takich jak karmelici, kartuzi czy kameduli.
10. tytuł błogosławionego jeszcze w XVI w. był równoznaczny z tytułem „święty”; za: ks. St. Bober, Kult… op. cit. s. 51-52
11. zbiór modlitw odmawianych w różnych porach dnia
12. Władysław Herman i Jego żona Judyta przez długie lata nie mogli mieć potomka. Za radą biskupa poznańskiego Franco przygotowali złoty posążek dziecka oraz inne dary i wysłali je do klasztoru św. Idziego do Francji z prośbą o wstawiennictwo. Modlitwy zosta-ły wysłuchane i wkrótce urodził się Bolesław; za: ks. St. Bober, Kult… op. cit. s. 69-70
13. tamże: str. 81-83, oraz 178;
14. a tzw. zewnętrzny obchodzony jest w niedzielę po 1 września
15. także : Inowłódz (diecezja łowicka) i Tczyca (diecezja kielecka)
16. ks. G. Augustynik: Nabożeństwo do św. Idziego oraz wiadomość o parafii i kościele w Zrę-bicach za: ks. St. Bober, Kult… op. cit. s. 149
17. za: ks. St. Bober, Kult... op. cit. s. 149
18. za: ks. St. Bober, Kult... op. cit. s. 150
19. z legendy zapisanej w Żywocie św. Stanisława wynika, że Biskup zakupił na rzecz ko-ścioła dobra ziemskie od  Piotra Strzemieńczyka z Janiszewa, zwanego Piotrowinem. Po śmierci Piotra spadkobiercy upomnieli się o ich zwrot. Sąd nie uznał wyjaśnień Biskupa, który by dowieść prawdę swych wyjaśnień wskrzesił Piotrowina, a ten potwierdził fakt kupna. W ikonografii Piotrowin występuje jako mała postać u stóp, często modląca się;
    słowa te padają w Ewangelii św. Jana w scenie, kiedy po ubiczowaniu, ukoronowaniu cierniem i  poniżeniu Chrystusa  Poncjusz Piłat przedstawia go zebranemu tłumowi sło-wami Ecce homo (Oto człowiek)
20. nie zostały odnalezione
21. szafa jest to drewniana obudowa instrumentu. Oprócz zabudowy estetycznej szafa spełnia funkcje akustyczne. Prospekt stanowi najbardziej ozdobną i widoczną część szafy
22. instrument mały,  często nie ma pedałów nożnych
23. niektórzy autorzy podają, że i 400 letnich
24. za: ks. St. Bober, Kult… op. cit. s. 150