XXIX GÓRNOŚLĄSKIE SYMPOZJUM KRAJOZNAWCZE

    W dniach 26-27 kwietnia 2014r. odbyło się XXIX Górnośląskie Sympozjum Krajoznawcze pod tytułem „Atrakcje Mikołowa i okolicy” na obszarze Wyżyny Śląskiej. Trasa naszej wycieczki obejmowała trzy powiaty: mikołowski, gliwicki i żorski. W imprezie uczestniczyło  36 osób z terenu naszego województwa.

    Na bazę noclegową wybrany został Zajazd „Pod Kasztanami” w miejscowości Wyry. Na jego terenie zorganizowano również spotkanie integracyjne osób biorących udział w wyjeździe. Program zwiedzania rozłożony został na dwa dni.
Dzień 1
Katowice – Mikołów – Mokre – Bujaków – Wyry
Dzień 2
Wyry – Borowa Wieś – Przyszowice – Chudów – Łaziska Górne – Żory – Katowice
    Wycieczka nasza miała charakter autokarowo-pieszy, każdego dnia przebyliśmy pieszo po kilka kilometrów. Głównym celem było zapoznanie się z najciekawszymi zabytkami architektury i przyrody regionu, a także układami urbanistycznymi wybranych miejscowości.
    Pierwszego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:
MIKOŁÓW
Kościół ewangelicki Św. Jana – neogotycki, jednonawowy, oskarpowany, nakryty dachem dwuspadowym, wieża od frontu zwieńczona ostrosłupowym hełmem. Został zbudowany w latach 1860-61, odnawiany w 1908 r., zniszczony w 1945 r. i odbudowany w latach 1945-46. Wewnątrz znajduje się skromne neogotyckie wyposażenie.
Kościół Św. Wojciecha – neoromański, murowany, trzynawowy, halowy nakryty dwuspadowymi dachami. Zbudowany został w latach 1843-61, remontowany w XX wieku. Jego fasadę flankują dwie wieże, zwieńczone hełmami ostrosłupowymi. Wewnątrz zachowało się wyposażenie z okresu budowy: XIX-wieczne witraże z tzw. szkoły krakowskiej, obrazy Męki Pańskiej oraz organy wykonane przez Johanna Hassa z 1862r.

Mikołów, bazylika św. Wojciecha, foto Edward Wieczorek

Kościół MB Śnieżnej – gotycki, orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy z wieżą. Zbudowany w XVI wieku na pozostałościach pierwotnego z XIII wieku. W latach 1580-1628 użytkowany przez ewangelików. Wielokrotnie przebudowany w XVIII i XIX wieku oraz remontowany po 1921 roku. Nakryty dachem dwuspadowym z sygnaturką na kalenicy. Wyposażenie barokowe z XVII i XVIII wieku.
Układ urbanistyczny – na obszarze Starego Miasta domy mieszkalne o charakterze zabudowy zwartej w układzie kalenicowym. Kamienice pochodzą z różnych okresów XVIII - XX wieku z późniejszymi przebudowami. Większość kamienic jest dwu lub trzypiętrowa, reprezentują one głównie style: secesyjne, neogotyckie i neorenesansowe. Rynek został wybrukowany kamienną kostką w 1820 roku. W rynku na uwagę zasługują: kamienica pod nr 19 - dawny zajazd z zachowaną na parterze salą rycerską, kamienica nr 5 - stara apteka oraz grająca fontanna powstała w 2002 roku w ramach rewitalizacji centrum miasta.
Ratusz – obecny położony w narożniku rynku, neorenesansowy, murowany, piętrowy, z narożną niską wieżą zwieńczoną blankami. Zbudowany w latach 1870-72, przebudowany w latach 1929-30.
Mikołowska Placówka Muzealna – została założona w 2006 roku i mieści się w tzw. „Białym Domku” czyli modernistycznej willi z 1930 roku. Niewielkie muzeum gromadzi pamiątki związane z historią miasta i okolic. Prezentowana jest stała wystawa „Mikołów przez wieki”. Przed wejściem znajdują się ciekawe dwujęzyczne kamienie graniczne powiatów z okresu zaborów.
MOKRE
Kościół Św. Wawrzyńca – zbudowany w latach 1326-36, powiększony około 1716, przebudowany w latach 1892-93, remontowany w 1959 roku. Gotycki przebudowany w neogotyku, orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i kaplicami przy prezbiterium od południa i północy, nakryty dachami dwuspadowymi. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z XVI do XVIII wieku oraz gotycka rzeźba Madonny z dzieciątkiem z XV wieku.
Śląski Ogród Botaniczny – początki sięgają 1996 roku kiedy to rozpoczęto prace przygotowawcze polegające m.in. na wykonaniu opracowania przyrodniczego terenu. W 2003 roku został formalnie utworzony jako związek stowarzyszeń. W 2006 roku uzyskano zgodę na prowadzenie działalności, a Ministerstwo Środowiska określiło podstawowe cele i zadania. Jego tereny charakteryzują się dużą różnorodnością siedlisk roślinnych od bagiennych po suche murawy kserotermiczne oraz bogactwem fauny. Zajmuje obszar około 92 ha. Składa się z kilku kolekcji prezentowanych tematycznie: ogród kwiatowy, kolekcja drzew, refugia, ogród tarasowy, łąka kwietna murawa kserotermiczna, ogród traw ozdobnych, ogród roślin wodnych.

Mikołów – Mokre, wapiennik w Śląskim Ogrodzie Botanicznym, foto Edward Wieczorek

Centrum Edukacji Przyrodniczej i Ekologicznej – dawne tereny jednostki wojskowej na Sośniej Górze wykupione w 2004 roku i obejmujące obszar 21 ha. W 2011 roku powstał tu nowoczesny kompleks, w którego skład wchodzą: budynek główny (sale konferencyjne, biblioteka, pracownie dydaktyczne), 12 metrowa wieża widokowa, trzy kilometry ścieżek edukacyjnych oraz 12 kolekcji drzew i krzewów strefy umiarkowanej. Składa się z kolekcji prezentowanych tematycznie: drzewa liściaste klimatu umiarkowanego, krzewy liściaste klimatu umiarkowanego, edukacyjno-siedliskowa nawapienne murawy kserotermiczne, suchy ogród kamienny z kształtowaną samotną sosną, ogród fenologiczny - ogród czterech pór roku, ogród roślin iglastych klimatu umiarkowanego, rośliny wrzosowate, edukacyjno-siedliskowa - bór sosnowy, rododendrony, murawy, pnącza i ogrody wodne.
Wapienniki – XIX i XX wieczne piece zbudowane z kamienia, służące do wypalania wapna i skał wapiennych pozyskiwanych z pobliskiego kamieniołomu w celu uzyskania z nich wapna palonego. Na zwiedzanym terenie znajdują się dwa piece: jeden na planie koła i jeden na planie prostokąta.
BUJAKÓW
Kościół Św. Mikołaja – jednonawowy, murowany, najstarszą jego częścią jest nawa główna wzniesiona w latach 1500-06 w miejscu wcześniejszego kościoła drewnianego. Nawa zbudowana na planie prostokąta z narożnymi skarpami. Przebudowany w XVIII wieku oraz w 1872 roku i powiększony w latach 1923-29 o murowaną wieżę i prezbiterium, odnowiony w XX wieku. Wewnątrz ściany prezbiterium i kaplic zostały wykonane renesansową techniką - sgraffito oraz ozdobione malowidłami. Wyposażenie głównie klasycystyczne, ołtarz wykonany w 1996 roku na wzór barokowego z 1888 roku oraz organy z 1889 roku. Najcenniejszym zabytkiem jest gotycka rzeźba drewniana Madonny z 1480 roku. We wnętrzu kościoła liczne tablice pamiątkowe w tym jedna poświęcona Korolowi Goduli. Od 2000 roku kościół pełni rolę sanktuarium Matki Bożej Opiekunki Środowiska Naturalnego. Wokół kościoła XIV wieczny mur kamienny, pomniki i tablice pamiątkowe oraz grupa pomnikowych kilkusetletnich 6 lip drobnolistnych o obwodzie 450cm.
Parafialny Ogród Botaniczny – założony w 1976 roku przez ks. Jerzego Kempę na obszarze 1 ha. Można tu zobaczyć bogatą kolekcję roślin liczącą ok. 250 gatunków i odmian, a wśród nich: drzewa iglaste, drzewa i krzewy liściaste, pnącza, rododendrony i azalie, wrzosowate, byliny, kwiaty rabatowe i balkonowe, zioła. Na szczególna uwagę zasługują gatunki egzotyczne, takie jak: metasekwoja chińska, tulipanowiec amerykański, paulownia puszysta. W ogrodzie oprócz bogactwa flory można również podziwiać tzw. małą architekturę. Składają się na nią: sadzawka z mostkami, altanki, kapliczki i świątki, barć pszczela, stara studnia, zegar słoneczny oraz kamienny krzyż pokutny.
Krzyż pokutny – wykonany z bloku piaskowca w 1691 roku posiadający napis: „IHS 1691 dnia zmarła panna Katarzyna Kisielońska”. Pierwotnie stał w miejscu przy ul. Górka 5 w miejscu popełnienia zbrodni na 19 letniej kobiecie. Przeniesiony na obecne miejsce w 1987 roku podczas remontu drogi i ustawiony w ogrodzie przed klasztorem Sióstr Służebniczek NMP.

*

    Drugiego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:
WYRY
Cmentarz – zbiorowa mogiła 82 poległych żołnierzy we wrześniu 1939 roku. W grobie pochowani zostali żołnierze związków taktycznych: 2DP, 23DP, 73PP, 201PP, 2KE, 23PAL, 64DAL, Bat. Art. „Mikołów”.  
BOROWA WIEŚ
Kościół Św. Mikołaja – gotycki, drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany, na podmurówce z kamienia, jednonawowy z wieżą, nakryty gontowym dachem dwuspadowym z sygnaturką. Wybudowany w 1640 roku, a na obecne miejsce przeniesiony z Przyszowic w latach 1937-39. Przekształcony w latach 1720-39 (m.in. dobudowano wieżę z barokowym hełmem), był remontowany w 1985 i 1996 roku. Składa się z trójbocznego prezbiterium, nawy, zakrystii prezbiterialnej, pięciobocznej kaplicy oraz wieży. Wieża o konstrukcji słupowej i pochylonych lekko ścianach, wieńczy cebulasty hełm z latarnią.
Zachowało się barokowe wyposażenie wnętrz z XVIII wieku w tym ołtarz główny, a w kaplicy bocznej renesansowy ołtarz z 1600 roku. Ciekawostką jest dwukondygnacyjny chór muzyczny, wsparty na emporach i parapetach arkadowych.
PRZYSZOWICE
Pałac – budowla wzniesiona w drugiej połowie XIX wieku przez rodzinę Raczków w miejscu poprzedniego XVIII wiecznego dworu. Pałac jest eklektyczny z neobarokowymi i neoklasycystycznymi detalami architektonicznymi. Murowany, piętrowy, o złożonej bryle, z wieżami wtopionymi w korpus. Fasada główna 9-osiowa z reprezentacyjnymi schodami i portalem, nad którym znajdują się kartusze herbowe. Przebudowany w 1895 roku oraz w latach 1898-1904, spłonął w czasie II wojny światowej. Odbudowany w latach 1953-54, a od 1994 roku został przejęty przez gminę. Nakrywają go wielopołaciowe dachy i stożkowe hełmy wież. Pałac otacza 8 ha park pochodzący z XIX wieku, jego drzewostan tworzą rodzime gatunki: dęby, lipy, graby, jesiony, klony.

Pałac w Przyszowicach, foto Edward Wieczorek

Spichlerz plebański – drewniany, konstrukcji zrębowej, wzniesiony z grubo ciosanych bali na podmurówce, zbudowany w 1829 roku. Dach kryty gontem z wydatnym okapem, na kalenicy zwieńczony półksiężycem. Znajduje się w ogrodzie probostwa, do jego budowy pozyskano drewno z rozebranej starej plebani.
Kościół Św. Jana Nepomucena – modernistyczny, murowany, jednonawowy z asymetrycznie umieszczoną wieżą od frontu. Zbudowany w 1937 roku, konsekrowany w 1938 roku, w 1945 roku uszkodzony w wyniku działań wojennych i kilkakrotnie remontowany.  Wnętrze wyposażone w skromny współczesny wystrój.
CHUDÓW
Ruiny zamku – według legendy na kępie otoczonej mokradłami i łąkami pierwszy zamek wznieśli rycerze zakonu templariuszy. Wzniesiony w latach 1589-98 przez rodzinę Gierałtowskich. Przebudowany w 1837 roku, spłonął w 1874 roku i od tego czasu pozostawał w ruinie, częściowo zabezpieczonej w XX wieku. Od 2001 roku rozpoczęto jego rekonstrukcję, a w 2004 roku w jego wnętrzach otwarto niewielkie muzeum. Renesansowy zamek typu nizinnego otaczają wyraźne pozostałości fosy. Budowla jest murowana, na planie zbliżonym do prostokąta, ze śladami skrzydeł mieszkalnych i resztkami murów obwodowych.
Do jego budowy wykorzystano głazy narzutowe i polne kamienie w późniejszym okresie zastosowano cegłę. Całość uzupełnia czworoboczna, czterokondygnacyjna wieża nakryta dachem, w przyziemiu której zachowały się sklepienia kolebkowe.

Przy zamku w Chudowie, foto Henryk Hadasz

Spichlerz dworski – zb\udowany w XVIII wieku, murowany, piętrowy, na planie prostokąta nakryty mansardowym dachem z lukarnami.
ŁAZISKA GÓRNE
Muzeum Energetyki – otwarte od 2003 roku, znajduje się w dawnym budynku rozdzielni z lat 30 XX wieku na terenie Elektrowni Łaziska. Jest to jedyna tego typu placówka na obszarze Polski. Prezentuje kilka tysięcy eksponatów związanych z energetyką m.in.: dokumenty, fotografie, maszyny i agregaty, urządzenia pomiarowe i oświetleniowe, radioodbiorniki, liczniki energetyczne, żarówki, dzwonki, telefony, aparaty fotograficzne i projektory. Wśród zbiorów znajduje się również najmniejsza książka o historii elektrowni autorstwa Zbigniewa Szkocnego. Ma ona 136 stron oraz wymiary 6,5 na 8mm, została ona napisana i ofiarowana przez autora na jeden z jubileuszy zakładu.

W Muzeum Energetyki, foto Henryk Hadasz

ŻORY
Stary cmentarz – założony w 1824 roku z licznymi bogato rzeźbionymi nagrobkami. Znajduje się tu przeniesiony w 1957 roku średniowieczny krzyż pokutny wykonany z piaskowca prawdopodobnie w XIV/XVI wieku. Ponadto groby poległych powstańców śląskich, a w 2013 roku ustawiono również pomnik żołnierzy wyklętych.
Mury obronne – zbudowane z cegły w XV wieku, oparte na kamiennych fundamentach. Uległy poważnemu uszkodzeniu w czasie pożaru miasta w 1804 roku, później sukcesywnie rozbierane, a pozyskany w ten sposób materiał wykorzystano do budowy dróg. Obecnie można je oglądać wzdłuż starego cmentarza oraz między ulicami Ogrodową i Bramkową.
Kościół Św. Filipa i Św. Jakuba – wzmiankowany już w 1218 roku, rozbudowany w XV wieku, niszczony pożarami w 1583 i 1658 roku. Odbudowany w latach 1662-68, powiększony o kaplicę w 1690, remontowany po pożarach w XVIII wieku i odnowiony w 1859 roku. Zniszczony w 1945 roku i ponownie odbudowany z dodatkową kaplicą w 1947 roku. Kościół gotycki, murowany, orientowany, o trzynawowym korpusie halowym, z wieżą w narożniku, oskarpowany, z kaplicami. Nakrywają go dwuspadowe dachy. Przylegająca ośmioboczna wieża o wysokości 54m zwieńczona jest barokowym, cebulastym hełmem z latarnią. Do prostokątnego prezbiterium przylegają zakrystia i kaplica, a do korpusu nawowego kolejna kaplica. Wyposażenie wnętrza jest współczesne z wyjątkiem kilku płyt nagrobnych pochodzących z XVII i XVIII wieku, klasycystycznej chrzcielnicy, XV wiecznego gotyckiego tryptyku w ołtarzu głównym oraz obrazu MB Miłosierdzia z 1690 roku.
Układ urbanistyczny – pochodzi z 1272 roku i sięga czasów osadnictwa słowiańskiego. Na uwagę zasługuje starówka z owalnicowym układem ulic, która pierwotnie pełniła funkcję placu targowego. Kamienice w rynku pochodzą z XIX wieku oraz w wyniku odbudowy po zniszczeniach w czasie II wojny światowej. Są one murowane, piętrowe, ustawione kalenicą do rynku i ulic z charakterystycznymi klasycystycznymi kamiennymi portalami. Tradycyjna zabudowa miejska w postaci parterowych domów z XVII i XVIII wieku, nakrytych dwuspadowymi dachami, łączących się szeregowo zachowała się przy ulicy Murarskiej.

Rynek w Żorach, , foto Edward Wieczorek

*

    W trakcie trwania nasza wycieczki krajoznawczej zwiedziliśmy kilkadziesiąt obiektów w 9 miejscowościach z terenu 3 powiatów. Niniejszy opis uwzględnia tylko najciekawsze z nich. Jak widać zrealizowaliśmy dość obszerny program w ciągu zaledwie dwóch dni wyjazdowych. Na zakończenie zapraszamy na kolejne jubileuszowe XXX Górnośląskie Sympozjum Krajoznawcze wiosną 2015 roku.

Opracował: Roman Żyła

Bibliografia:
1.    Praca zbiorowa pod redakcją Marii Ireny Milskiej „Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
2.    Praca zbiorowa pod redakcją Ewy Trzcionki „Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie. Ochrona Bioróżnorodności Ziemi Śląskiej”, Śląski Ogród Botaniczny, Mikołów 2007.
3.    Józef Pilch „Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska”, Arkady, Warszawa 2008.
4.    Aleksander Żukowski i Anna Gudzik „Szlakami Zielonego Ślaska 1”, Vectra, Czerwionka-Leszczyny 2010.
5.    Praca zbiorowa „Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie. Zielona Arka Śląska”, Śląski Ogród Botaniczny, Mikołów 2010.
6.    Ewa Lodzińska i Waldemar Wieczorek „Śląskie i opolskie przewodnik”, Demar, Warszawa 2012.
7.    Jerzy Pleszyniak „Mikołów na co dzień i na weekend”, Alatus, Katowice 2013.
8.    Anna Dudzińska i Mirek Rusecki „Przewodnik po Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego”, Urząd Marszałkowski, Katowice 2013.