Krzyżowcy z czerwoną gwiazdą

ZAKONY RYCERSKIE

    Ogłoszenie przez papieża Urbana II w 1095 r. wyprawy krzyżowej, mającej na celu uwolnienie ziem chrześcijańskich na Wschodzie, doprowadziło do wyzwolenia Ziemi Świętej spod okupacji Turków Seldżuków i utworzenia w 1099 r. Królestwa Jerozolimskiego. Wkrótce na jego terenie pojawiło się kilkadziesiąt tysięcy osadników oraz liczne rzesze pielgrzymów. Dla zapewnienia bezpieczeństwa i opieki jednym i drugim, zaczęły powstawać zakony rycerskie, łączące elementy życia monastycznego z etosem rycerskim.

    Początek dali bożogrobcy, czyli Zakon Rycerski Grobu Bożego w Jerozolimie (łac. Ordo Equestris Sancti Sepulcri Hierosolymitani) wywodzący się z założonej w 1099 r. przez Gotfryda de Bouillon kapituły. Początkowo zakon stanowiło 20 kanoników sprawujących służbę duszpasterską i 50 rycerzy krzyżowych wywodzących się z najlepszych domów rycerskich, podlegających patriarsze Jerozolimy. Na podobnej zasadzie powstał Zakon Rycerzy Jerozolimskiego Szpitala św. Jana Chrzciciela (łac. Ordo Militia Sancti Johannis Baptistae Hospitalis Hierosolimitani), nazywany zakonem joannitów (później kawalerów rodyjskich i maltańskich). 

    Istniejące jeszcze przed I krucjatą bractwo szpitalne w Jerozolimie przekształciło się w 1113 r. za aprobatą papieża Paschalisa II w zakon rycerski. W 1118 r. pojawił się w Jerozolimie Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona (łac. Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis), który – od siedziby na Wzgórzu Świątynnym, w miejscu dawnej świątyni Salomona – zaczęto nazywać zakonem templariuszy. Choć wymienione zakony miały charakter międzynarodowy, skupiały jednak głównie rycerzy z krajów romańskich (Włoch i Francji). Rycerze pochodzenia hiszpańskiego utworzyli w 1180 r. zakon Montjoye (upadł w 1087 r. i resztki braci zasiliły templariuszy i zakon Calatrava w Hiszpanii), zaś Niemcy w czasie trzeciej krucjaty utworzyli w 1191 r. Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie (łac. Ordo fratrum domus hospitalis Sanctae Mariae Theutonicorum in Jerusalem), czyli popularny zakon krzyżacki.

     Wszystkie łączyła wspólna cecha: członkowie rekrutowali się wyłącznie ze stanu rycerskiego, i że – oprócz typowych dla zakonników ślubów (niektórzy rycerze nie przyjmowali święceń) czystości, ubóstwa i posłuszeństwa – mieli obowiązek prowadzenia walki zbrojnej w obronie Grobu Chrystusa oraz uczestniczenie w wyprawach przeciw niewiernym. Część zakonów zajmowała się ponadto opieką nad chorymi i rannymi, ochroną karawan kupieckich, prowadzeniem pielgrzymów, operacjami bankowymi, związanymi z walkami i wykupem jeńców z saraceńskiej niewoli.

    Zdobycie Ziemi Świętej przez mameluków w 1291 r. spowodowało ewakuację zakonów rycerskich do Europy. Templariusze wkrótce (1312) zostali zlikwidowani. Joannici osiedli początkowo na Cyprze, później opanowali Rodos i zamienili się w bractwo mnichów-żeglarzy. Krzyżacy osiedli w Wenecji, ale już w 1309 r. przenieśli siedzibę wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka, budując w Prusach potężne państwo zakonne.

    Na ziemiach polskich jeszcze przed sprowadzeniem przez Konrada Mazowieckiego Krzyżaków pojawiły się placówki zakonów rycerskich – głównie joannitów i templariuszy. Tych pierwszych sprowadził na Ziemię Sandomierską do Zagości wprost z Ziemi Świętej książę Henryk Sandomierski, uczestnik krucjaty w l. 1154-55. Później, około 1187 r., książę Mieszko Stary i biskup poznański osadzili joannitów w Poznaniu, przy kościele Św. Michała, oddając im szpital-hospicjum. Współczesny Henrykowi Sandomierskiemu Jaksa Gryfita w 1163 r. sprowadził do Miechowa zakon bożogrobców, którzy od swej macierzystej siedziby określani są także jako miechowici. Nieco później ich filialne placówki powstały w Grodzisku, Chełmie, Skaryszewie, Gnieźnie (1243), Chorzowie (1257), Bytomiu (1299), Rembowie i Wyszogrodzie (1300), Krakowie (1351), Przeworsku (1394), Leżajsku (1400) i innych miejscowościach. I choć w latach 148389 w większości krajów zakon został zlikwidowany, a jego majątek przejęli joannici, na ziemiach polskich przetrwali oni do połowy XIX w.

    Joannici na Śląsku skupili się w komandoriach w Grobnikach, Tyńcu Legnickim, Piławie, Łosinie i Solcu koło Rudnika. Na Pomorzu Zachodnim do najstarszych placówek joannitów należało Sławno, a następnie także Suchań w pobliżu Stargardu. W XIV w. przejęli joannici po templariuszach komandorie w Czaplinku i Rurce. Na Pomorzu Wschodnim duże posiadłości joannitów rozciągały się wokół Starogardu Gdańskiego i Skarszewa. W Wielkopolsce znaczne nadania, m. in. Łagów, na pograniczu Ziemi Lubuskiej, otrzymał zakon w pierwszej połowie XIII w. z rąk księcia Władysława Odonica. Mniejsze rozmiary miały dobra nadane na Kujawach i na Mazowszu.

     Później od joannitów pojawili się na ziemiach polskich templariusze, uzyskując nadania książąt w latach dwudziestych i trzydziestych XIII w., zwłaszcza Henryka Brodatego na Śląsku, Władysława Odonica w Wielkopolsce i Barnima na Pomorzu Zachodnim. Utworzyli 7 trwałych komandorii: na Śląsku – w Oleśnicy Małej i Kostrzyniu; w zachodniej Wielkopolsce – w Sulęcinie i Chwarszczanach; na północ od Noteci – komandorie w Rurce, Czaplinku i Wałczu. Komandorie na ziemiach polskich podlegały zwierzchnictwu brandenburskiemu, obejmującemu całe Niemcy i Czechy. W bitwie pod Legnicą wzięła udział garstka templariuszy, z której kilku zostało zabitych, trzech zaś zdołało się uratować.

   Bezpośrednio przed sprowadzeniem Krzyżaków pojawiły się na pograniczu pruskim dwukrotne efemeryczne inicjatywy osadzenia tam zakonu rycerskiego kalatrawensów. Z 1. 1224-1230 pochodzą wątłe ślady ich obecności w Tymawie na Pomorzu gdańskim, zaś w 1228 r. książę Konrad Mazowiecki uposażył Ziemią Dobrzyńską inną grupę rycerzy zawiązującą zakon nazywany stąd braćmi dobrzyńskimi. Zakon ten w 1235 r. został wchłonięty do zakonu krzyżackiego.

POWSTANIE ZAKONU KRZYŻOWCÓW Z CZERWONĄ GWIAZDĄ

    Choć niektórzy wywodzą powstanie Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą z Ziemi Świętej czasów wojen krzyżowych, jako jednego z zakonów szpitalnych o charakterze podobnym do bożogrobców (ta sama reguła św. Augustyna), brakuje na to źródeł. Jest to raczej legenda stworzona w XVII w. dla dodania zakonowi splendoru.

   Tropy tego akurat zakonu sięgają średniowiecznej Pragi, w której św. Agnieszka Czeska (1211-1282), córka króla Przemysława Otakara I, współzałożyła w 1231 r. ze swym bratem królem Wacławem I (1205-1253) dwa klasztory franciszkańskie, nazywane w tamtych czasach Czeskim Asyżem. Jednym z nich był konwent klarysek, którego przełożoną sama została w 1234 r., drugim – klasztor braci mniejszych. Częścią kompleksu franciszkańskiego był kościół św. Castulusa (sv. Haštala), w pobliżu którego Agnieszka założyła szpital (należy pamiętać o tym, że w średniowieczu szpital nie oznaczał lecznicy, a raczej przytułek dla bezdomnych, schronisko dla pątników czy hospicjum w dzisiejszym znaczeniu). Opiekę nad nim sprawowało laickie bractwo, wzorowane na podobnych bractwach szpitalnych, jakie wcześniej pojawiły się jeszcze w Ziemi Świętej. Za sprawą św. Agnieszki bractwo to w 1235 r. papież Grzegorz IX uznał za bractwo szpitalne – fratres Hospitalet s. Francisci Prague, a w 1237 r. przekształcił w zakon kanoników regularnych (ordo canonicus). Za datę powstania zgromadzenia przyjęto jednak 1238 r., kiedy papież potwierdził jego samodzielność i niezależność.

     Status zakonu wyłącznie szpitalnego utrzymywał się do roku 1675, od kiedy decyzją papieża Klemensa X stał się zakonem rycerskim – ordo militaria. Pod tą nazwą nie kryje się już jednak zakon rycerski, typowy dla średniowiecza. Jest to raczej próba podniesienia prestiżu zakonu i dowartościowania jego członków.

    Pierwszym wielkim mistrzem zakonu szpitalnego Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą został Albert, poprzez którego osobę krzyżowcy weszli w długotrwałe związki z rodziną Sternbergów. Jak sądzi Jan Wrabec, od Sternbergów krzyżowcy przejęli w 1252 r. ośmioramienną gwiazdę, która figuruje w herbie zakonu. Herb, zatwierdzony w 1252 r. przez papieża, przedstawia na czarnym polu czerwony równoramienny krzyż z ośmioramienną czerwoną gwiazdą pod nim. Do wieku XVII był to krzyż równoramienny, potem przez cały wiek XVIII tzw. krzyż kotwiczny, liliowy lub kwiatowy, a od początku XVIII w. – maltański.

     Początkowo zakon był zależny finansowo od klasztoru klarysek, ale już od 1233 r. samodzielną siedzibą zakonu stał się kościół i szpital u św. Piotra Na Poříčí (dziś jest to najstarszy zabytek prawobrzeżnej Pragi), odkupiony od Krzyżaków przez św. Agnieszkę. W 1252 r. główna siedziba zakonu została przeniesiona na skrzyżowanie dróg na prawym brzegu Wełtawy, w sąsiedztwie mostu Judyty (obecnie Karola). Został tam zbudowany nowy szpital św. Ducha i kościół św. Franciszka. Obaj patroni przypominają o kolebce krzyżowców w klasztorze franciszkanów. Obecnie w miejscu gotyckiego kościółka stoi wczesnobarokowa budowla z lat 1679-1688, powstała wg planów Jeana B. Mathey’a, ozdobiona freskami V. V. Reinera, z obrazami ołtarzowymi Michała L. Willmanna i K. Liszki.

    Urzędujący w Pradze wielki mistrz miał bardzo wysoką pozycję w hierarchii społecznej. W XIV wieku był on w Królestwie Czeskim czwartą, co do ważności, osobą po królu. Wraz z upływem lat zakon sukcesywnie przejmował lub tworzył coraz więcej placówek: Hradiště św. Hipolita nad Znojmem (1240), Strzibło (1243), Most (1253), Cheb (1271), Klatowy (1288). Na przełomie XIII i XIV w. doszło do tego sanktuarium św. Marii w Chlumie (Maria Kulm) szpitale w Litomierzycach i Usti nad Labem (1327), w Kurzymiu (1338) i Pisku (1351). W czasie wojen husyckich wyrzucono krzyżowców z Pragi, uległy też likwidacji liczne szpitale i komendy zakonne w zachodnich Czechach.

    Odtwarzanie zakonu po wojnach husyckich trwało ponad sto lat, a do największego rozkwitu zakonu doszło w l. 1561-1694, kiedy funkcję wielkich mistrzów pełnili arcybiskupi Pragi. Do XVIII w. do zakonu – oprócz księży – należeli także bracia świeccy. Potem już tylko księża.

     W 1832 r. zakon założył pierwszą w Czechach ochronkę dla dzieci na tzw. Špitálském poli w Karlíně.

    W wyniku reformy rolnej I republiki, zakon utracił większość majątków ziemskich, skoncentrował więc swą aktywność na działalności duszpasterskiej. W czasie okupacji hitlerowskiej pomieszczenia zakonne zajęli Niemcy na potrzeby urzędów Protektoratu Czech i Moraw i gestapo, z kolei komunistyczne władze w praskiej siedzibie zakonu urządziły w 1950 r. siedzibę części agend MSW. Jedyną komendą, która ocalała po komunistycznej likwidacji zakonów w Czechosłowacji, była wiedeńska komenda przy kościele św. Karola Boromesza (Karlskirche).

    Warto też przypomnieć fakt, że kiedy w Rzymie – jeszcze przed upadkiem komunizmu – doszło do kanonizacji św. Agnieszki Czeskiej (12.11.1989), wszyscy czescy pątnicy oznaczeni byli herbem Krzyżowców – krzyżem z gwiazdą.

    Wybrany konspiracyjnie wielki mistrz Ladislav Sirový przystąpił po listopadzie 1989 r. do odtworzenia zakonu i restytucji jego majątku. Po jego tragicznej śmierci w 1992 r. zarząd nad zakonem przez kolejne dziewięć lat sprawował Franciszek Wacław Lobkowicz, ówczesny biskup praski, aktualny arcybiskup ołomuniecki. Od 2001 r. kieruje zakonem wielki mistrz Jiří Kopejsko.

    Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą dziś pozostał jedynym zakonem pochodzenia czeskiego, a zarazem jedynym męskim, założonym przez kobietę. W 2001 r. zakon miał 21 członków (16 księży, 4 kleryków i 1 nowicjusza), a należały do niego m.in. kościoły św. Piotra Na Poříčí w Pradze, Chlum św Marii, Hradiště św. Hipolita w Znojmie i Dobrzychowicach. Swe dawne bogactwa zgromadzone w galerii obrazów i zakonnym skarbcu zakon udostępnia szerokiej publiczności, a liczne pomieszczenia – na chwalebne cele, m.in. kościelne szkoły dla dziewcząt, biblioteki dla niewidomych itd.

ŚLĄSKIE ŚLADY ZAKONU

    Prawie równocześnie z klasztorem praskim Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą powstał siostrzany klasztor we Wrocławiu. Jego fundatorem była księżna Anna Czeska (1204-1265) – żona Henryka II Pobożnego, a rodzona siostra św. Agnieszki Czeskiej i króla czeskiego Wacława I. Prawdopodobnie książę Henryk Pobożny myślał o założeniu we Wrocławiu szpitala, ale niespodziewana śmierć w bitwie pod Legnicą (1241) plany te zniweczyła. Z inspiracji wdowy, księżnej Anny Czeskiej, w pobliżu klasztoru franciszkanów powstał ok. 1242-1245 r. szpital św. Elżbiety, wzmiankowany w dokumencie z 1248 r. Wezwanie szpitala nawiązywało do osoby kuzynki księżnej Anny Czeskiej – św. Elżbiety Węgierskiej (Turyngskiej). Szpital prowadzony był początkowo (podobnie jak praski) przez laickie bractwo pod kierownictwem mistrza Merborta z Raciborza (nie jest wykluczone, że chodzi tu o osobę późniejszego Wielkiego Mistrza z l. 1260-1276). Fundacja klasztoru Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą nastąpiła dopiero w 1253 r., a stosowny dokument podpisali synowie księżnej Anny Czeskiej – Henryk III Biały, książę wrocławski i Władysław. Przywileje klasztorne potwierdzili w 1254 r. biskup Tomasz i papież Innocenty IV. Od fundatorów zakonnicy otrzymali dobra we Wrocławiu i okolicy (zarząd parafii św. Elżbiety wraz z jej beneficjami, dwór na Ołbinie wraz z gruntami oraz kilka wsi w dorzeczu Odry i Oławy) oraz w pobliżu dzisiejszego Kluczborka (m.in. Kujakowice wzmiankowane w 1252 r.). Niedługo potem powstały na Śląsku komendy zakonne, podporządkowane klasztorowi wrocławskiemu. W Kluczborku po 1253 r., bowiem przywilej z tą datą pozwalał krzyżowcom na lokację miasta na prawie magdeburskim. Do dziś nie wiemy, czy do tego doszło, bowiem książę Henryk Probus zabrał zakonowi Kluczbork, wydając nowy przywilej lokacyjny miasta w 1274 r. Część historyków twierdzi, że nastąpiło to na skutek zaniedbania miasta przez krzyżowców, część natomiast, że wynikało to ze zmiany polityki księcia wobec terenów przygranicznych. Po walkach między księciem wrocławskim Henrykiem V a księciem głogowskim Henrykiem, ten ostatni w 1298 r. przekazał krzyżowcom patronat nad kluczborskim kościołem farnym oraz ufundował budynek komandorii. Komenda Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą istniała w Kluczborku do kasaty zakonu przez Prusy w 1810 r., a przełożony konwentu używał tytułu komtura (wymieniony w dokumencie z 1348 r.).

    Jeszcze przed 1260 r. powstała placówka zakonna w Bolesławcu. Jej przełożony używał początkowo tytułu mistrza, a od poł. XV w. – komtura. Placówka w Bolesławcu obejmowała szpital, młyn, pojedyncze łany i dziesięciny oraz kaplicę w Bolesławicach (od 1273 r.). Komenda bolesławiecka przetrwała do 2. poł. XVI w., kiedy biskup wrocławski Marcin Gerstman odebrał szpital krzyżowcom i przekazał go miastu. W l. 1282 i 1283 książę Henryk Probus podarował zakonowi dwa istniejące już szpitale – w Ziębicach i Świdnicy – prowadzone przez bractwa świeckie. Krzyżowcy utworzyli tam swoje komturie. Ziębicka przetrwała do poł. XVI w., a świdnicka – do kasaty zakonu.

    Ostatnią śląską placówką Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą była komandoria legnicka, utworzona w 1288 r. na mocy fundacji księcia legnickiego Henryka. Podobnie jak w przypadku pozostałych śląskich placówek, o lokalizacji konwentu i szpitala zadecydowało położenie przy ważnym szlaku handlowym w kierunku Wrocławia, Krakowa, Lipska i Halle. Jej przełożony używał początkowo tytułu mistrza, później – podobnie jak inni – komtura.

    Filialne klasztory powstały także na Kujawach. Przed 1268 r. – prawdopodobnie z fundacji księcia Kazimierza Konradowica (zięcia księcia Henryka Pobożnego i Anny Czeskiej) – powstała placówka w Inowrocławiu, w 1294 r. w Brześciu Kujawskim. Obie placówki kujawskie ulokowano przy ważnym szlaku, prowadzącym w kierunku Prus. Obie też pod koniec XVI w. biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski przekazał duchowieństwu diecezjalnemu.

    Rozwój Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą zakończył się u progu XIV w. Posiadali oni wówczas na Śląsku i na Kujawach 8 klasztorów. I choć w późniejszym okresie nowe klasztory już nie powstały, krzyżowcy obejmowali w swoich dobrach kolejne kościoły parafialne, tworząc mniejsze placówki zakonne, co wynikało z zapisu w akcie fundacyjnym, który zobowiązywał ich – oprócz działalności szpitalnej – także do pracy duszpasterskiej. W dobrach wrocławskich takie kościoły istniały w Dobrzykowie i Gajkowie, w dobrach kluczborskich – w Kujakowicach, Kunowie, później także w Chocianowicach. Do końca XV w. krzyżowcy przejęli też kościół parafialny w Środzie Śląskiej. W XVI i XVII w., kiedy brakowało powołań w innych zakonach (np. kawalerów maltańskich) czy diecezji, krzyżowcy obejmowali wakujące placówki (np. w Strzegomiu).

    Od XVII w. wrocławski klasztor sporo osiągnął na polu oświaty, życia religijnego, kultury i sztuki. W klasztorze znajdowała się biblioteka, licząca w momencie sekularyzacji 14 tys. tomów. W XVIII w. istniało także niewielkie obserwatorium astronomiczne. Zasługą krzyżowców była też konwersja na katolicyzm doktora medycyny Jana Schefflera, znanego bardziej jako poeta Angelus Silesius. W klasztorze wrocławskim spędził on ostatnie lata życia, tworząc swe najlepsze dzieła, i tam też, w podziemiach kościoła św. Macieja został pochowany. Sukcesom na polu oświaty i kultury nie towarzyszyły sukcesy gospodarcze. Ziemie należące do krzyżowców były marne, a rozległe dobra ziemskie – kiepsko administrowane.

    Po zdobyciu Śląska przez Prusy, władze coraz bardziej utrudniały kontakt konwentu wrocławskiego z macierzystą Pragą, zaś edykt sekularyzacyjny króla Prus Fryderyka Wilhelma III z 30 października 1810 r. przyniósł kres istnienia zakonu. Główną siedzibę zakonu we Wrocławiu przekazano na siedzibę Gimnazjum Św. Macieja, a po 1945 r. ulokowano w niej Ossolineum. W wielu obiektach, użytkowanych niegdyś przez Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, pozostały do dziś ślady ich działalności, m.in. inskrypcje i herby zakonne.

Edward Wieczorek

LITERATURA

Dziewulski Władysław, Dzieje Kluczborka od najdawniejszych czasów do 1808 roku [w:] „Szkice Kluczborskie” tom II, Opole 1979

Dziewulski Władysław, Zezwolenie na lokację Kluczborka [w:] „Szkice Kluczborskie” tom III, Opole 1985

Festschrift des Königlichen St. Matthiasgymnasiums zur Jahrhundrtfeier 1811-1911. Breslau (Wrocław) 1911

Jerzak Norbert, Początki działalności szpitalniczej Krzyżaków z Czerwoną Gwiazdą na Śląsku [w:] Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne, Rok VI nr 2 (11), Legnica 2007

Kościół w Polsce. Tom 1. Średniowiecze, pod redakcją Jerzego Kłoczowskiego, Kraków 1966

Marecki Józef, Zakony w Polsce, Kraków 2000

Potkowski Edward, Zakony rycerskie, Warszawa 1995

Rybar Ctibor, Praha. Pruvodce – Informce – Fakta, Praga 1975

Starnawska Maria, Die Ritter Und Hospitalitenorden In Diözese Breslau im Mittelalter. der Forschungsstand [w:] Köhler Joachim, Bendel Reiner, Geschichte des christlichen Lebens im schlesichen Raum. Teilband I, Münster 2002

Starnawska Maria, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 2006

Wrabec Jan, Barokowy klasztor św. Macieja we Wrocławiu. Architektura i jej kontekst, Wrocław 2000