Zamki i Pałace - Pałac w Rajczy.
Próżno szukać w Katalogu Zabytków Sztuki powiatu żywieckiego wzmianki o pałacu w Rajczy, choć jak słusznie twierdzi Jerzy W. Ruśniaczek zasługuje on ze wszech miar na uwagę.
Dzisiejsza Rajcza to wieś gminna, licząca 3,5 tys. mieszkańców, położona u zbiegu Ujsoły, Słanicy i Rycerki, które od tego miejsca tworzą Sołę ok. 24 km na południe od Żywca, przy drodze do Zwardonia, przy linii kolejowej Żywiec – Zwardoń. Dokładna lokacja Rajczy nie jest znana, prawdopodobnie już w XVI w. istniała tu osada pasterska założona przez Wołochów. Tereny te należały wówczas do dóbr żywieckich, stanowiących własność Komorowskich. Po raz pierwszy w dokumencie Rajcza wymieniana jest w 1626 r., kiedy jej właścicielem była Konstancja Waza, żona króla Zygmunta II. Od roku 1673 należała do Wielopolskich. Wówczas, w 1674 r. zbudowano w Rajczy drewniany kościół, który przeniesiono do wsi Orawska Leśna (spłonął w 1924 r.). Od 1779 r. dobra rajczańskie kilkakrotnie zmieniły właścicieli, by na początku XIX w. stać się własnością rodziny Siemońskich.
To właśnie Agnieszka z Jordanów Siemońska zbudowała ok. 1809 r. budynek mieszkalny, który stał się później częścią pałacu Anastazego Siemońskiego. To Siemoński ok. 1843r. założył w Rajczy zakład hutniczy – „hamry”, którego pozostałości jeszcze dziś możemy odszukać w terenie. Także Anastazy Siemoński zbudował w latach 40. XIX w. pierwszy pałac. Jego widok zachował się na papierze firmowym zakładu hutniczego „Hammerwerke zu Raicza”.
Ówczesny pałac, a właściwie jednokondygnacyjny dwór, miał kształt litery „L” z elewacją frontową od strony zachodniej (drogi Rajcza – Ujsoły). Narożniki pałacu były flankowane trzema narożnymi dwukondygnacyjnymi alkierzami, nakrytymi namiotowymi dachami. Wraz z budową pałacu nastąpiło kształtowanie sąsiadującego z nim parku o pow. 29 ha, w którym do dziś zachowało się kilka pomnikowych 250-letnich drzew m.in. lipa drobnolistna o obw. 470 cm, dwie sosny wejmutki o obw. 310 cm, dąb szypułkowy o obw. 310 cm, wiąz górski o obw. 320 cm, klon jawor o obw. 340 cm.
Od Siemońskiego kupił Rajczę w 1854 r. Teodor Primavezi, który kontynuował prace przy pałacu, dodając mu nieco kostiumu neogotyckiego. Primavezi byli rodziną z Lombardii, osiadłą w XVIII w. na Morawach, zajmując wkrótce czołową pozycję w hierarchii społecznej Ołomuńca. Czwarte pokolenie ołomunieckich Primavesich reprezentował m.in. Otto (1868-1926), który w 1894 r. ożenił się z wiedeńską aktorką Eugenią Butschekową (1874-1962), nazywaną Madą, wielokrotnie uwiecznianą na obrazach Gustava Klimta. Ekonomiczny byt rodzinie Primavesich zapewniały cukrownie, przędzalnie lnu, zakłady hutnicze, a przede wszystkim dom bankowy.
W rękach Primavesich Rajcza pozostała do 1894 r. W tym czasie m.in. przeprowadzono w 1884 r. przez wieś linię kolei transwersalnej, łączącej Zwardoń z Czerniowcami na Bukowinie, a także zbudowano nowy, murowany kościół parafialny św. Wawrzyńca i św. Kazimierza.
Od Primavesich Rajczę wraz z pałacem kupił ordynat książę Eugeniusz Lubomirski z Chodorowa, dla syna – księcia Władysława Lubomirskiego. Ożeniony z Elżbietą de Vaux, córką Karola de Vaux mistrza dworu arcyksięcia Leopolda, osiadł Władysław Lubomirski w Rajczy. Z jego inspiracji w l. w 1895-96 dokonano rozbudowy i przebudowy pałacu. Historycy sztuki do dziś głowią się nad osobą architekta, który dokonał przebudowy. W grę wchodzą tu: Sławomir Odrzywolski (1848-1913), który w 1895 r. m.in. restaurował katedrę wawelską; Zygmunt Hendel (1861-1929), autor przebudowy m.in. pałacu w Młoszowej czy Wiśniczu; Karol Knaus (1846-1904), restaurator zamku w Suchej Beskidzkiej; Tomasz Pryliński (1847-1895), autor przebudowy Sukiennic; wreszcie Julian Niedzielski (1849-1901), projektant m.in. ratusza w Nowym Sączu.
Architekt przekształcił dotychczasowy dwór w dwukondygnacyjny pałac z akcentami neorenesansowymi, zwłaszcza szczytami ryzalitów w kostiumie neorenesansu północnego. W południowej elewacji umieszczono arkadową loggię, nakrytą trzyspadowym dachem. Ówczesny pałac posiadał 26 pokoi mieszkalnych i recepcyjnych oraz 5 wejść, z czego główne w loggii w południowej elewacji. Pomieszczenia dekorowane były stiukami, ogrzewane kominkami i piecami kaflowymi, ale całe to wyposażenie zostało zlikwidowane w czasie przebudowy pałacu w 1966 r., kiedy dobudowano od zachodu skrzydło, zupełnie nie pasujące stylem do pozostałych.
Nowo przebudowany pałac stał się miejscem szczególnym dla polskiej kultury muzycznej, bowiem na początku XX wieku gościli w nim m.in. Karol Szymanowski, Grzegorz Fitelberg. Ludomir Różycki i mniej znany Apolinary Szeluto. Sam Władysław książę Lubomirski był także muzykiem i kompozytorem. Do naszych czasów zachowało się kilka utworów jego autorstwa, m.in. pieśni „Brunette”, „La Plainte”, „Quand ton Sourire”, „Tu sais” oraz operetka „Die Liege Unschuld” („Kochana niewinność”), która miała swą premierę w 1912 r. w Wiedniu. Władysław Lubomirski był także zapalonym sportowcem – zwłaszcza tenisistą i jeźdźcem. Był zapalonym hodowcą i znawcą koni oraz miłośnikiem wyścigów. Był także mecenasem wielu przedsięwzięć muzycznych, m.in. sponsorem Filharmonii Warszawskiej.
W 1914 r. Władysław Lubomirski sprzedał Rajczę księciu Karolowi Stefanowi Habsburgowi z Żywca i osiadł w majątku Kruszyna koło Częstochowy, natomiast ordynat żywiecki w 1916 r. przekazał pałac w Rajczy na cele sanatoryjno-szpitalne dla rannych żołnierzy monarchii austro-węgierskiej. Z tego okresu powstała na cmentarzu parafialnym w Rajczy kwatera wojenna z kilkunastoma krzyżami żeliwnymi, proj. Gustawa Ludwiga, odlanymi prawdopodobnie w nieodległej Węgierskiej Górce.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Habsburgowie Żywieccy przekazali oficjalnie zespół pałacowo-parkowy Czerwonemu Krzyżowi na placówkę szpitalną, leczącą choroby płucne.
W czasie II wojny światowej pałac mieścił niemiecki szpital Wehrmachtu, ucierpiał też w 1945 r. po wkroczeniu Armii Czerwonej. Po wojnie krótko pełnił funkcję szpitala wojskowego, ośrodka dla inwalidów wojennych i od połowy lat 50. – sanatorium przeciwgruźliczego. Tę funkcję pałac pełnił do lat 90. ubiegłego wieku, kiedy po remoncie przekształcono go w Państwowy Zakład Opiekuńczo-Leczniczy i ośrodek rehabilitacyjno-geriatryczny.
W 1999 r. nastąpił gruntowny remont wnętrz wg projektu Edwarda Poskiera z Bielska-Białej. Ta sama firma dokonała gruntownej renowacji zabytkowej stolarki holu głównego: (parter, piętro), wykonała projekty detali metaloplastyki oraz zebrała i wyeksponowała liczne pamiątki i informacje historyczne o pałacu. Do remontu zaangażowano wyspecjalizowane firmy z dziedziny budowlanej, witrażownictwa, kowalstwa artystycznego, malarstwa budowlanego, zakupiono stylowe oświetlenie znanej krakowskiej pracowni Edmunda Świtalskiego. Od podstaw przebudowano kaplicę przy wydatnej pomocy księdza kanonika proboszcza parafii św. Wawrzyńca w Rajczy.
W pogodny dzień między drzewami zabytkowego parku odgrodzonego murem od szosy Rajcza – Ujsoły jaśnieją pałacowe ściany pomalowane na modny w czasach C.K. Monarchii kolor Kaisergelb (cesarski żółty), zachęcając do obejrzenia tej ciekawej budowli i zadumy nad jej barwnymi dziejami.
Edward Wieczorek