Dzieje rudzkiego wizerunku Maryi
Według dawnej tradycji obraz Matki Boskiej Rudzkiej pochodzi z XIII w. Miał on być podarowany cystersem w Krakowie przez książąt opolskich Kazimierza i Władysława w 1228 r. Inskrypcja umieszczona na północnej ścianie Kaplicy Mariackiej po przetłumaczeniu z języka łacińskiego brzmi: "Ten obdarzony łaskami obraz Błogosławionej Maryi nieprzerwaną czcią mający być uwielbiany najjaśniejsi fundatorzy Kazimierz i Władysław ofiarowali w 1228 r."
Druga wersja głosi, że obraz miał być przywieziony przez cystersów do Rud przed 1553 r. Nie można wykluczyć, że istniał wcześniejszy obraz Matki Boskiej Rudzkiej, a obecny z XV w. jest jego powtórzeniem. Historycy sztuki twierdzą, że za dawnym pochodzeniem obrazu przemawiałby fakt, iż obraz MB Rudzkiej prawdopodobnie jest kopią obrazu Matki Boskiej "Salus Populi Romani", znajdującego się w bazylice Santa Maria Maggiore w Rzymie, a także bizantyjskie cechy obrazu. Badania specjalistyczne ujawniły, że obraz składa się z pięciu warstw chronologicznych i 28 warstw technologicznych.
Pierwsza warstwa została określona na XV w. Przedstawia postacie Matki Boskiej z Dzieciątkiem na lewym ramieniu w ujęciu do bioder. Na płaszczu Madonny namalowane złotem w proszku gwiazdy, a na tunice Dzieciątka wzór patronowy.
Druga warstwa pochodzi z XVI w., kiedy obraz przemalowano temperą i dodano u dołu napis. Płaszcz Matki Boskiej przemalowano azurytem i dodano wzorek w drobną kratkę po brzegach. Karnacje przemalowano farbą szaro-zieloną i pokryto szelakiem.
W XVII w. obraz ponownie został przemalowany. Po 1642 r., kiedy wojska szwedzkie splądrowały kościół i zniszczyli obraz, przemalowania i retusze zakryły duże ubytki. Płaszcz Matki Boskiej przemalowano azurytem w dużą kratkę i wzorek arkadowy przy brzegach, suknię MB przemalowano azurytem i żółcią organiczną a tunikę Dzieciątka ugrem z minią.
W 1723 r. obraz uległ uszkodzeniu w czasie pożaru dachu kościoła, więc przemalowano go farbami olejnymi: płaszcz Matki Boskiej smaltą ze wzorkiem i perłami na brzegu, tunikę Dzieciątka cynobrem i ochrą czerwoną. Karnacje mocno zaróżowiono.
Na początku XX w. obraz uległ dużym uszkodzeniom. W 1928 r. odpadła większa część twarzy Matki Boskiej. renowacji w 1935 r. dokonał malarz z Wrocławia Hugo Hesse na polecenie ks. raciborskiego Wiktora III. W ramach ówczesnych prac ścieniono deski podobrazia, wzmocniono go sklejką naklejoną na ramę drewnianą, wykitowano ubytki, a cały wizerunek przemalowano, dokonując jednocześnie rekonstrukcji twarzy Matki Boskiej. Na miejscu starego tła wykonano nowe - złote, grawerowane. Do czasu rekonstrukcji obie postacie były nakryte sukienkami i koronowane. Sukienek już nie zakładano, a korony zaginęły. Zakonserwowany obraz umieszczony został za szkłem. Po 1935 r. wykonano także kopię twarzy i rąk na sklejce, na którą nałożono dawne sukienki z obrazu. Kopia ta służyła jako feretron.
Wadliwa konserwacja i pożar kościoła w 1945 r. sprawiły, że obraz był w tragicznym stanie. W związku z tym w latach 1990-91 w pracowni profesor Małgorzaty Schzuster-Gawłowskiej z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie dokonano ostatniej renowacji obrazu. W trakcie prac badania specjalistyczne wykazały, że obraz pod czterema warstwami przemalowań odkryto najstarszy gotycki wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem typu bizantyjskiej Hodigitrii, przemalowany w następnych wiekach. Po renowacji intronizacja obrazu odbyła się 8 września 1991 r.
OPIS FORMALNY OBRAZU
Podobrazie
Wymiary podobrazia wynoszą 114 cm x 73,5 cm i grubość 1,3 do 1,5 cm. Składa się on z trzech desek lipowych, sklejonych "na styk". Deski obrobione są od tyłu dłutem. ich szerokość wynosi u góry odpowiednio - 23,6 cm, 24,1 cm, 25,5 cm oraz u dołu - 22,3 cm, 26,5 cm i 24,1. Różnica tych wymiarów wynika z wielkości szczelin, powstałych na odwrocie obrazu wzdłuż spoin, wypełnionych kitami trocinowymi. W czasie ostatniej konserwacji wklejono w oryginalne podobrazie wstawki z drewna lipowego: w prawą deskę obrazu, która została uszkodzona w czasie pożaru oraz tzw. "jaskółcze ogony" na łączeniu desek. Wypełniono też kitami trocinowymi ubytki na odwrocie (m.in. otwory po śrubach i gwoździach). Podobrazie umieszczone jest w ramie z ceownika aluminiowego.
Od strony lica spoiny desek zaklejone zostały paskami płótna i zagruntowane zaprawą kredową. W zaprawie wyryto zarys postaci. Tło zostało wysrebrzone płatkami srebra i pokryte złocistym werniksem - "goldlackiem".
Kolorystyka
Podczas ostatniej konserwacji przeprowadzono na próbach stałych oraz na ich przekrojach analizę, stosując metody mikroskopowe, mikrochemiczne oraz spektrofoto-grametrię absorpcyjną w pod-czerwieni. Badania te wykazały stosowanie we wcześniejszych warstwach obrazu spoi temperowych.
Płaszcz Matki Boskiej oraz Jej suknia są granatowo-zielone (azuryt z wtrąceniem czerni). Na nie nałożono ornament patronowy w kształcie sześcioramiennych gwiazd, wykonany złotem w proszku. Spod płaszcza, wokół głowy oraz na szyi widoczny jest biały rąbek welonu. Wyłogi płaszcza są koloru czerwonego.
Tunika Dzieciątka ma barwę brązowo-bordową z jasnymi lamówkami przy rękawach, szyi i na dole (cynober, kraplak oraz biel ołowiowa). Na tunice znajduje się złoty wzorek patronowy, składający się z czterech małych elementów ułożonych w pionowe romby. Trzymana przez Dzieciątko książeczka ma białe brzegi kart w zielonej oprawie (malachit).
Karnacja Matki Boskiej i Dzieciątka jest szaroróżowa, usta ciemnoczerwone, oczy czarne z czerwonymi kącikami (biel ołowiowa, kraplak, cynober). Włosy Dzieciątka są rude z żółto-blond loczkami.
Tło oraz nimby wokół głowy Maryi i Jezusa są złote (srebro w płatkach - w tle "na mat", w nimbach "na poler" oraz goldlack).
Napis u dołu obrazu pochodzący z drugiej warstwy chronologicznej wykonany jest techniką temperową w kolorze czarnym na srebrnym tle. Tłumaczony z łaciny brzmi: "Gdy nadejdzie ostatni, najsmutniejszy obraz śmierci i Bóg będzie czynić sprawiedliwość dla całej ludzkości, pamiętaj Matko Boża powściągnąć gniew, aby Ruda mogła cieszyć się upragnionym spokojem.
Układ kompozycyjny
Postać Maryi ustawiona jest frontalnie z symetrycznym układem formalnym. Jej głowa ustawiona jest w trzech czwartych i skierowana w lewo. Z pierwszej warstwy chronologicznej zachował się fragment twarzy, obejmujący czoło, oczy, część prawego policzka oraz szyję. Pozostałe części zostały zrekonstruowane w pracowni prof. Schuster-Gawłowskiej w Krakowie.
Oczy Matki Boskiej są duże, szeroko otwarte, o wykroju migdałowym, o górnej i dolnej powiece ledwo dotykającej tęczówki, spoglądające wprost na widza. Łuki brwi są cienkie i uniesione.
Ramiona szerokie, rozłożyste (lewe ramię). Widoczne są obydwie dłonie do nadgarstków. Dłoń prawa wskazuje na Jezusa. Sięga do osi obrazu i jest ustawiona do niej prostopadle, na wysokości piersi Maryi i kolan Jezusa. Kciuk ułożony jest poziomo, prawie równolegle względem pozostałych czterech palców, złączonych, lekko zgiętych. Dłoń lewa sięga do prawej osi obrazu, umieszczona jest na tej samej wysokości co prawa. Także palce są podobnie ułożone, ale są lekko zgięte. Dłoń delikatnie dotyka Jezusa, ale Go nie podtrzymuje.
Maryja ubrana jest w płaszcz zarzucony na głowę, charakteryzującym się pełnoplastycznym modelowaniu fałdów, formami płynnymi, swobodnie zaokrąglonymi, opadającymi w niższej partii obrazu linią falistą, podkreśloną czerwienią odwiniętej podszewki. Płaszcz jest rozchylony pod szyją i na piersi oraz przerzucony przez lewe ramię. Wokół głowy układa się gładko (bez zakładek). Na całym płaszczu rozmieszczono równomiernie ornament patronowy (76 gwiazd), nałożony bez uwzględnienia naturalnego ukształtowania materiału. W rozchyleniu płaszcza pod szyją widoczna jest suknia z ornamentem (2 gwiazdy).
Siedząca postać Dzieciątka Jezus umieszczona została między osią obrazu a osią prawej strony. Jego głowa ukazana jest w trzech czwartych, skierowana w prawo, po skosie w gorę - ku twarzy Maryi. Jezus ma twarz dziecięcą. Oczy mają duże grube powieki. Wzrok ma skierowany ku oczom Maryi. Łuki brwi cienkie, uniesione. Nos krótki, zaokrąglony, z silnie zaznaczonymi skrzydełkami. Usta szerokie, zamknięte. policzki lekko zarumienione. Spod krótkich, skręconych włosów widoczne jest lewe ucho. Wykrój sukienki pozwala dostrzec długą, skręconą w prawo szyję. Prawa ręka Jezusa jest zgięta w łokciu, a dłoń ułożona na piersi w geście błogosławieństwa (palec wskazujący i środkowy są złączone i wyprostowane - podobnie jak kciuk - pozostałe palce są zgięte). W lewej rączce, lekko zgiętej w łokciu, trzyma cienką książeczkę.
Nogi są zgięte w kolanach, a widoczne we fragmentach bose stopy ustawione są jedna za drugą.
Dzieciątko ubrane jest w tunikę o wąskich rękawach z lamówką przy szyi, na rękawach i u dołu. W całości szata pokryta jest rozmieszczonym równomiernie ornamentem patronowym, składającym się w 16 rombów, nałożonym bez uwzględnienia naturalnego ukształtowania materiału.
KOPIE OBRAZU MATKI BOSKIEJ RUDZKIEJ
Adolf Gessner opisując cudowny obraz MB Rudzkiej podaje, że w okresie baroku zostały wykonane jego 3 kopie.
W kościele Jezuickim w Opawie
Jest to najsłynniejsza kopia obrazu Matki Boskiej z Rud, znajdująca się za szkłem w głównym ołtarzu kościoła. Wg podania obraz namalowała córka polskiego malarza. Matka Boża na lewym ramieniu trzyma Dzieciątko, w prawej ręce trzyma berło. Jezus na tym obrazie w lewej ręce trzyma berło, a prawą - błogosławi. Na głowie Matki Boskiej i Dzieciątka umieszczone są korony, a postacie pokrywa sukienka.
Na podstawie przeprowadzonego w 1734 r. przez kanoników ks. Franciszka J. hr. Giamini i ks. Józefa Waffencellera dochodzenia, uznano obraz za cudowny. Do obrazu przybywały liczne pielgrzymki z całej okolicy, a liczne wota świadczyły o wysłuchaniu przez Matkę Boską próśb.
Wg legendy w 2. dzień Wielkanocy 1741 r. wojska pruskie po uprzednim ograbieniu Opawy, zażądały od mieszkańców ogromnej kontrybucji, grożąc zniszczeniem miasta. mieszkańcy, nie widząc dla siebie ratunku pospieszyli do cudownego obrazu, błagając o ratunek. W tej samej chwili, z nieznanych powodów, wojska pruskie odstąpiły od miasta. Na pamiątkę tego wydarzenia w Poniedziałek Wielkanocny odprawiane jest w kościele dziękczynne nabożeństwo.
Kopia obrazu w kościele w Krowiarkach
Kolejna barokowa kopia znajdowała się w drewnianym kościele w Krowiarkach, będącym kościołem zamkowym Donnersmarcków. Kościół został zniszczony w czasie ostatniej wojny, a losy obrazu są nieznane. Przypuszcza się, że wywiozła go na zachód rodzina Donnersmarcków. Podobnie jak na kopii opawskiej Matka Boska w prawej ręce trzymała berło, a lewą podtrzymywała Dzieciątko, które także trzymało berło w prawej ręce, a prawą - błogosławiło.
Obraz Matki Bożej w Stanicy
W kościele Św. Marcina w Stanicy znajduje się kolejna barokowa kopia obrazu Matki Boskiej Rudzkiej. Kościół ten, wzmiankowany już w 1264 r. należał do cystersów rudzkich i był kościołem filialnym parafii w Rudach aż do 1952 r. Obraz, powstały w wyniku kultu MB Rudzkiej, namalowany został na desce w okresie baroku. Po ostatniej adaptacji wnętrza kościoła usunięto go, jako nie pasujący do ogólnej koncepcji wystroju.
Mezzotinta w kościele odpustowym Św. Krzyża w Pietrowicach Wielkich
Dzieło Jana Eliasza Ridingera z Wiednia powstało w 1752 r. i przedstawia obraz MB Rudzkiej unoszony w chmurach przez chóry aniołów. Obraz MB Rudzkiej na mezzotincie przedstawiony jest w sukienkach i koronach, a u jego stóp pokazano widok zabudowań klasztornych w XVIII w.
Kopia obrazu w kościele w Rudach
Jak już wspomniano wcześniej, w trakcie prac renowacyjnych obrazu w 1935 r. została wykonana kopia obrazu, na której zawieszono zdjęte z oryginału sukienki. Kopia, umieszczona w ramie i oszklona, służy jako feretron procesyjny.
PRZEJAWY KULTU MB RUDZKIEJ
Początki kultu maryjnego w klasztorze cysterskim w Rudach sięgają średniowiecza i otoczone są legendą. W XIV i XV w. znane są modlitwy odmawiane przez mnichów rudzkich. W Rudach śpiewano także "Bogurodzicę" i "Pod Twą obronę", a kultu rudzkiego obrazu należy szukać w maryjnych charakterze zakonu cystersów. Kult ten przejawiał się m.in. w liturgii cysterskiej, obchodach Wniebowzięcia NMP, czci dla Matki Boskiej wśród wychowanków przyklasztornego gimnazjum i funkcjonowaniu Sodalicji Mariańskiej.
Pierwsze udokumentowane wiadomości o kulcie obrazu Matki Boskiej Rudzkiej wśród cystersów i ludności Śląska pochodzą z XVII w., a już w sto lat później przypada kulminacja ruchu pielgrzymkowego. Ten zwiększający się ruch był przyczyną budowy odrębnej Kaplicy Maryjnej w latach 1723-1726. Z XVIII w. pochodzi większość wot i kopie rudzkiego obrazu. Rudy zostały przez cystersów rozpropagowane na całym Śląsku, w sąsiedniej Małopolsce i poza granicami kraju.
Po sekularyzacji klasztoru rudzkiego w 1810 r. nastąpił zanik kultu MB Rudzkiej. Ostatni opat rudzki zmarł w 1819 r. i został pochowany w krypcie, a liczący 32 braci konwent cysterski uległ rozproszeniu. Od 1820 r. klasztor stał się własnością książąt raciborskich, którzy zabronili wszelkich pielgrzymek.
Wychowankowie rudzkiego gimnazjum odbywali zjazdy u stóp cudownego obrazu w Kaplicy Maryjnej w uroczystość Wniebowzięcia NMP. Z upływem czasu ubywało zakonników i absolwentów gimnazjum, a lud wybierał inne sanktuaria - Górę Św. Anny, Piekary Śląskie, Pszów. Mimo tego w trudnych chwilach modlili się i palili świece przed obrazem MB Rudzkiej, szczególnie w latach II wojny światowej. W 1945 r. kościół spłonął, ale Kaplica Maryjna z cudownym obrazem MB Rudzkiej ocalała.
Kult Matki Boskiej Rudzkiej ożył w związku z obchodami Roku Świętego w 1974 r. Zarządzeniem ordynariusza opolskiego bpa Franciszka Jopa kościół w Rudach został zaliczony w poczet sanktuariów Roku Świętego. Główne uroczystości odbyły się w nim w odpust Wniebowzięcia NMP. Do sanktuarium przybyły grupy pielgrzymkowe z całej diecezji, grupy młodzieży ze wszystkich parafii dekanatu. Wielu wiernych przybyło indywidualnie.
W 1978 r. obchodzono 750-lecie istnienia obrazu, a pięć lat później - w 1983 r. kolejne uroczystości Roku Świętego.
Okazją do ożywienia kultu Matki Boskiej Rudzkiej stała się renowacja Kaplicy Maryjnej i obrazu. Renowacja kaplicy trwała od 1989 r. do 1992 r., pracami renowacyjnymi kierowała Grażyna Szczerbińska z Torunia, a całość nadzorował ks. prałat Władysław Kopeć. 8 września 1991 r. ks. biskup pomocniczy diecezji opolskiej, obecny biskup ordynariusz diecezji gliwickiej, Jan Wieczorek odnowioną kaplicę przekazał do kultu publicznego.
Kolejnym zaproszeniem do oddawania czci Matce Boskiej Rudzkiej było wprowadzenie w 1993 r. nowenny do Matki Boskiej w każdą środę. Dekretem z dnia 28 maja 1995 r. Biskup Gliwicki ustanowił kościół Wniebowzięcia NMP w Rudach Diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej.
W sanktuarium rudzkim odbywają się aktualnie m.in. następujące uroczystości diecezjalne; pielgrzymka osób chorych i niepełnosprawnych, pielgrzymka inwalidów słuchu, pielgrzymka Dzieci Maryi, pielgrzymka ministrantów, w drugą sobotę czerwca.
Uroczystość Matki Boskiej Rudzkiej przypada w święto Nawiedzenia NMP, a obchodzona jest w ostatnią niedzielę maja.
W czasie pielgrzymki do Polski, Ojciec Św. Jan Paweł II na lotnisku w Gliwicach w obecności półmilionowej rzeszy wiernych 17 czerwca 1999 r. poświęcił korony dla obrazu Matki Boskiej Pokornej z Rud. Koronacji obrazu dokonał w dniu 4 czerwca 2000 r. nuncjusz apostolski abp Józef Kowalczyk w asyście kardynała Franciszka Macharskiego oraz biskupów diecezji gliwickiej, opolskiej i katowickiej. Homilię z tej okazji wygłosił wówczas arcybiskup Damian Zimoń.
Irena Mickiewicz
Opracowano na podstawie publikacji ks. Franciszka Wolnika i ks. Piotra Będzińskiego. Konsultacje: proboszcz parafii i kustosz sanktuarium w Rudach ks. Bonifacy Madla oraz dyrektor odbudowy Zespołu Klasztorno-Pałacowego w Rudach ks Jan Rosiek