Dzieje Komendy Joannitów w Grobnikach
Na Śląsku rycersko-szpitalny zakon joannitów należał do najsilniejszych liczebnie wspólnot zakonnych. W XIII w. istniało tu 17 komend (komturii) w Bardzie, Brzegu, Cieplicach, Dzierżoniowie (Rychbachu), Grobnikach, Głubczycach (przez jakiś czas siedziba komturii grobnickiej), Kłodzku, Lwówku, Łosiowie pow. Brzeg, Makowie pow. Racibórz, Oleśnicy Małej pow. Oława, Piławie pow. Wrocław, Solcu pow. Prudnik, Strzegomiu, Tyńcu nad Ślężą, Wrocławiu i Złotoryi.
Początki komandorii joannitów w Grobnikach sięgają ostatniego ćwierćwiecza XII w., w czasach kształtowania się własności zakonnej na Śląsku. Teren Śląska, za sprawą podziału zakonu przez wielkiego mistrza Rajmunda du Puy wg kryterium nacji, znalazł się w prowincji niemieckiej, obejmującej całą niemal Europę Środkową i Wschodnią. Do tej prowincji należał też Wielki Przeorat w Pradze, któremu bezpośrednio podlegały komturie śląskie. Fakt wspierania przez władców czeskich joannitów na tak rozległym obszarze Europy Środkowej i Wschodniej wynikał z zetknięcia się księcia czeskiego Władysława II (od 1158 r. króla Władysława I) z reorganizatorem zakonu Rajmundem du Puy w Jerozolimie w czasie II wyprawy krzyżowej (1147-49), dzięki któremu został wprowadzony do braci zakonnej.
Po powrocie z wyprawy krzyżowej Władysław II osadził joannitów w Pradze. Początkowo w 1156 r. na Malej Stranie, gdzie znalazł siedzibę Wielki Przeorat Czech, przeniesiony w 1243 r. do klasztoru na Strakonicach (założonego w 1172 r. przez Bawora ze Strakonic).
Dzięki nadaniom w okolicach Pragi, Kromieřia i Znojma, czescy joannici stali się w latach 60-tych XIII wieku liczącym się zgromadzeniem zakonnym. Wkrótce potem, po wyznaczeniu komend w Usti nad Łabą, Litomierzycach, Kralovicach i Dečinie, do joannitów należał główny szlak handlowy czeskiego Połabia, zaś nadania w 1183 r. w rejonie Sudetów przybliżyły ich do Śląska.
Rok 1183 to data pojawienia się joannitów na pograniczu śląsko-czeskim, przyjmowana na osadzenie joannitów w Kłodzku (należącym do czeskiej dynastii Przemyślidów i diecezji praskiej) oraz w Grobnikach (należących do czeskiej ziemi opawskiej, ale diecezji wrocławskiej). Na temat Grobnik w dokumencie z 1183 r. zachował się następujący zapis: "confirmo preterea Hrobeniky super fluvium, qui dictur Pzina".
Według Weltzla, nazwa Grobniki (Hrobniky) ma bezpośredni związek z joannitami jako strażnikami Świętego Grobu.
Dokument z 1183 r., wystawiony przez Fryderyka księcia opawskiego, określił zasięg komturii grobnickiej. W 1224 r. joannici otrzymali Maków na ziemi raciborskiej, jako darowiznę od Sieciecha i jego brata Stoigniewa, gdzie powstaje samodzielna komturia. Rok wcześniej biskup wrocławski Wawrzyniec erygował w Makowie parafię Św. Jana Chrzciciela. W 1239 r. komenda grobnicka otrzymała darowizny hrabiego Gosława: Jedłownik koło Koźla i Cisek, zaś w 1256 r. Pardus von Horky darował im Ujazd i część dóbr Dzierżysław.
W 1240 r. Grobniki i Ujazd otrzymały prawo niemieckie, zaś rok później, po najeździe mongolskim, joannici zbudowali w Grobnikach obronną rezydencję.
W 1275 r. król czeski Przemysław Ottokar II przyznał komturii grobnickiej patronat nad kościołem parafialnym w Głubczycach, wraz z dziesiątą częścią dochodów z ceł i podatków z miasta. Przywilej ten potwierdziła w 1279 r. królowa-wdowa Kunegunda oraz biskup ołomuniecki Brunon. Dwa lata później królowa zwiększyła joannitom beneficjum parafialne. Wkrótce potem joannici nabyli w Głubczycach kilka domów, w których zamieszkało 8 kapłanów zakonnych, rektor szkoły, dwóch nauczycieli i kantor. Do głubczyckiej rezydencji przeniósł także swą siedzibę komtur grobnicki i rezydował tam z małą przerwą do 1523 r.
W XIV i XV w. nastąpił dalszy rozwój terytorialny grobnickiej komturii: w 1311 r. nabyła ona Dziećmarowy, a w 1454 r. - Babice.
Burzliwy okres wojen husyckich dla Głubczyc nie był zbyt dotkliwy, gdyż książęta opawscy współpracowali z husytami. W 1445 r. książę opawski Wacław ufundował w Głubczycach przy Dolnej Bramie szpital, pozostający w gestii komendy joannickiej. Placówka ta była jeszcze fundacją królowej-wdowy Kunegundy, ale wcześniej okres wojen husyckich uniemożliwiał realizację zamiaru.
Po bezpotomnej śmierci księcia opawskiego Jana w 1483 r. Głubczyce stały się majątkiem królewskim, który od Macieja Korwina otrzymał w dzierżawę za długi Piotr Haugwitz z Biskupic. Na jego zażądanie złożenia mu przez komtura głubczyckich joannitów hołdu lennego Adreas Schundlo, ówczesny komtur, przeniósł się w 1492 r. z powrotem do Grobnik, gdzie podjął budowę nowego zamku. Dopiero po szesnastu latach, w czasie rządów w księstwie opawskim Zygmunta Jagiellończyka (1501-1512), późniejszego króla Polski Zygmunta Starego, nastąpił w 1508 r. uroczysty powrót komtura do Głubczyc. Kolejni komturowie opuszczali Głubczyce jedynie w czasie żniw, by gospodarskim okiem kontrolować prace.
Zmiana sytuacji nastąpiła w 1523 r., kiedy księstwo karniowskie (od 1503 r. Głubczyce były jego częścią) przejął margrabia Jerzy Hohenzollern i, zgodnie z zasadą "cuius regio, eius religio", zaczął w swoich włościach wprowadzać protestantyzm. Wówczas to komtur Johann von Niemietz przeniósł się do Grobnik i do kasaty zakonu w 1810 r. Grobniki pozostały na powrót siedzibą joannickiej komturii. W Głubczycach pozostał tylko joannicki proboszcz, ale po jego śmierci w 1534 r. probostwo otrzymał ksiądz protestancki. Po wyparciu joannitów z Głubczyc ich szpital został obrabowany i spalony w 1534 r. Na jego miejsce zbudowano nowy w Grobnikach, uposażając go dotychczasowymi dochodami z dwóch łanów w Bernacicach (Wernersdof) i Debrzycy (Schönbrunn).
W tym czasie, po zdobyciu wyspy Rodos przez Sulejmana II Wspaniałego (1521 r.), cesarz Karol V darował joannitom dwie skaliste wysepki: Maltę i Gozzo, które były siedzibą Wielkich Mistrzów do 1798 r. W połowie XVI w. istniały na Śląsku joannickie komendy rycerskie w Grobnikach, Małej Oleśnicy, Strzegomiu, Łosiowie, Tyńcu, Rychbachu (Dzierżoniowie), Lwówku, Złotoryi i joannicka parafia Bożego Ciała we Wrocławiu. Komtur grobnicki posiadał prawa patronackie nad kościołami w Solcu, Babicach, Dziećmarowych, Lisięcicach, Głubczycach i do początku XVII w. - w Koźlu. Większość komturów, którzy władali Grobnikami i innymi śląskimi komendami w XVII i XVIII w., posiadała liczne tytuły dworskie: podkomorzych, radców dworu, marszałków itp.
Okres reformacji spowodował w życiu rycerzy-zakonników i w funkcjonowaniu komendy wiele zawirowań. Przejmowano bezprawnie majątki i przywileje joannickie, toczyły się liczne sprawy sądowe, następowało zeświecczenie domów zakonnych. Ale kolejni komturowie sukcesywnie powiększali majątek zakonny, m.in. Jerzy baron von Pruszkowski, komtur grobnicki w latach 1547-1584, nabył dla komendy od Piotra Larischa z Ligoty dobra Grabina koło Białej (Prudnickiej). W jego czasach zbudowano w Grobnikach w 1559 r. zamek obronny, który po kilku przebudowach przetrwał do naszych czasów. Jego żywot obfituje też w pikantne szczegóły: 4 lutego 1568 r. ożenił się w Pradze z Urszulą baronową von Lobkowitz. Za wyłudzenie dyspensy i ożenek papież Grzegorz XIII pozbawił go urzędu, jednak do śmierci w 1584 r. Pruszkowski pozostał w Grobnikach. Jako pokutę za swój czyn zbudował kościół w Babicach, poświęcony przez biskupa ołomunieckiego Stanisława Pawłowskiego w 1583 r.
W czasie wojny 30-letniej Szwedzi i Duńczycy kilkakrotnie zdobyli Głubczyce, ale wojna nie ominęła też Grobnik. Jak wspomina Weltzel: Grobniki, które wcześniej były miejscowością targową na 11 lat zostały zupełnie wyludnione. Dopiero w 1669 r. ponowne przywileje targowe, nadane przez komtura von Waldsteina (cotygodniowy targ we wtorki i 3 jarmarki roczne), spowodowały ponowne ożywienie wsi wbrew protestom mieszczan głubczyckich. Kolejny komtur von Thun przebudował w 1700 r. grobnicki kościół parafialny, pozostawiając wieżę i część murów poprzedniego, zaś jego następca - von Herberstein - odbudował w Grobnikach młyn, założył kolonię Dąbrowa (mającą plan krzyża maltańskiego) i powiększył kościół w Debrzycy. Kupił też w 1709 r. cesarski przywilej browarniany i rozbudował grobnicki browar i gorzelnię.
W 1742 r. Śląsk został zajęty przez Prusy. Nastąpiło to w czasie władzy nad komendą grobnicką Jana Nepomucena Gottharda hr. Schaffgotscha, który miał bardzo dobre notowania u króla Fryderyka Wielkiego. W 1746 r. został on także komturem w Złotoryi i Lwówku, a od króla otrzymał tytuły Tajnego Radcy, Wielkiego Koniuszego, Tajnego Ministra Stanu oraz prawo używania tytułu ekscelencji.
Wiek XVIII przyniósł zakonowi radykalne zmiany. We Francji, w 1792 r. sekularyzowano dobra zakonne, w 1798 r. wojska Napoleona zajęły Maltę i stolicę zakonu La Valettę.
Choć w drugiej połowie XIX w. nawiedziły wsie należące do joannitów liczne pożary (Dziećmarowy 1782 r., Ludmierzyce 1789 r.), majątki joannickie były znakomicie prosperującymi gospodarstwami. Dane z 1753 r. mówią, że poszczególne komendy przynosiły następujące dochody:
- Oleśnica Mała 18000 florenów
- Grobniki 9000 florenów
- Tyniec Wielki 6800 florenow
- Łosiów 5000 florenów
- Wrocław 4200 florenów
- Strzegom 4000 florenów
- Lwówek 1300 florenów
- Złotoryja 1300 florenów
- Rychbach (Dzierżoniów) 600 florenów
Edyktem królewskim z 30.10.1810 r. sekularyzowano dobra kościelne i zakonne w Prusach, w tym także wszystkie dobra joannitów. Komenda w Grobnikach, obejmująca dominium grobnickie i wsie czynszowe: Lisięcicie, Neustift (Nowa Wieś Głubczycka?), Debrzycę, Dziećmarowy, Jernau (Biernatów?), Babice, Biernacice i Ludmierzyce, przestała istnieć.
Wartość całej grobnickiej komendy została przez rządową komisję oceniona na 80569 talarów. Ostatecznie w 1813 r. za sumę 69750 talarów kupił ją królewski tajny radca finansowy Fryderyk Wilhelm Bernhard von Prittwitz.
Śladem pobytu joannitów w Grobnikach jest przebudowany wielokrotnie zamek z 1559 r., pozbawiony przez to cech stylowych. Wzniesiono go na wzgórzu w sąsiedztwie kościoła, na rzucie prostokąta, frontem w kierunku południowym. Jest budowlą piętrową, zbudowaną częściowo na sklepionych piwnicach (w 1843 r. obniżony o jedną kondygnację), nakrytą czterospadowym dachem łupkowym. Nad wejściem umieszczona jest płyta marmurowa z herbem Jerzego Pruszkowskiego z Pruszkowa, zaś w jednej z sal zachował się profilowany portal gotycki.
Joannitów pamięta też kościół parafialny Ścięcia św. Jana Chrzciciela (w obecnym kształcie z 1700 r.). W ołtarzu głównym, z czasów budowy kościoła, umieszczono obraz MB z Dzieciątkiem, przywieziony przez repatriantów z Czartorii w dawnym woj. tarnopolskim.
KOMTUROWIE KOMENDY JOANNITÓW W GROBNIKACH
DATA | IMIĘ | UWAGI |
1239 | Bogusz | |
1288 | Dittrich | |
1327 | Theodor von Lysnik | |
1328 | Piotr | |
1369 | Veit von Sohrau | także w Makowie i Głubczycach |
1378 | Mitko von Sohrau | |
1383 | Leopold von Richterwitz | |
1395 | Petrus von Wansen | komtur i proboszcz w Głubczycach |
1427 | Hynek von Wiesentitz | |
1445 | Mikołaj Bankowitz | |
1447 | Mikołaj Goda (von Godow) | wcześniej 1403-44 proboszcz w Koźlu |
1450 | Johann Rapota ze Strzegomia | komtur i proboszcz w Głubczycach |
1464 | Hanuschke | |
1492 | Hans von Hund | wcześniej komtur w Brzegu |
1492 | Andreas Schundlo | |
1507 | Mikołaj Peszek | |
1512-14 | Jerzy Steinboch | |
1514 | Wilhelm Beyer z Broumowa | |
1519 | Johann von Niemietz | |
1524 | Mikołaj Zedlitz z Broumowa | |
1537-47 | Jerzy von Wartenberg | wcześniej zarządca komturii w Opawie |
1547-79 | Jerzy baron von Pruszkowski | ożeniony w 1568 r. z Urszulą von Lobkowitz |
1585-92 | Octavio markiz de Spinola | |
1592-94 | Mateusz Theobald Popel von Lobkowitz | od 1594 r. Wielki Mistrz |
1594-1624 | Ferdynand Trautson baron von Falkenstein | |
1624-25 | Krzysztof von Nistiz | także komtur w Małej Oleśnicy |
1625-37 | Rudolf von Colloredo | od 1637 r. Wielki Mistrz Krajowy Czech |
1637-62 | Adam Wilhelm Wratislaw, baron von Mitrowitz | także komtur w Tyńcu, Złotoryi i Lwówku, od 1662 r. Wielki Mistrz Krajowy Czech |
1662-66 | Franciszek Sebastian Wratislaw, Reichsgraf von Mitrowitz | od 1666 r. Wielki Mistrz Krajowy Czech |
1666-86 | Franciszek August Reichsgraf von Waldstein | |
1686-1702 | Franciszek Zygmunt Reichsgraf von Thun | także komtur w Wiedniu i Małej Oleśnicy, zmarł jako Wielki Mistrz Krajowy Czech |
1702-21 | Jan Ferdynand Reischsgraf von Herberstein | kawalerem maltańskim został w wieku 9 lat, dziedzicząc m.in. podkomorzego Karyntii, tytułu tajnego radcy dworu, marszałka dworu, także komtur w Tyńcu |
1721-30 | komenda zarządzana komisarycznie | |
1730-39 | Jan Józef Reichsgraf von Götz | od 1739 r. także komtur w Strzegomiu, Lwówku i Złotoryi (+1746) |
1739- | Jan Nepomucen Gotthard hr. Schaffgotsch | od 1746 r. komtur w Złotoryi |
1775-1810 | Karol Wacław hr. Schaffgotsch | wcześniej komtur w Małej Oleśnicy, mianowany komturem w Grobnikach przez króla Fryderyka II |
Edward Wieczorek