100 pomników historii na 100-lecie odzyskania Niepodległości

    Inicjatywa rozszerzenia listy Pomników Historii do stu zrodziła się w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2016 r., w toku opracowywania założeń Programu Wieloletniego „Niepodległa”. Uznano wówczas, że rozszerzenie listy Pomników Historii do symbolicznej liczby stu będzie odpowiednim uhonorowaniem stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości.
W ciągu dwóch lat Narodowy Instytut Dziedzictwa, we współpracy z opiekunami obiektów zabytkowych, wojewódzkimi konserwatorami zabytków, Radą Ochrony Zabytków i MKiDN przygotował dokumentację kolejnych obiektów na listę Pomników Historii. O wpisach z 2017 r. pisaliśmy w „Krajoznawcy Górnośląskim” nr 34, natomiast w 2018 r. Prezydent RP wpisał na listę 24 kolejnych obiektów na prestiżową listę, która liczy aktualnie 105 pozycji.
Lista nowych Pomników Historii:

Białystok (woj. podlaskie) – zespół kościoła Chrystusa Króla i św. Rocha
    Powstanie zespołu kościoła Chrystusa Króla i św. Rocha jest związane z odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 r. Nowa świątynia powstała jako wotum za wolność ojczyzny i zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 r. Jest to obiekt wyjątkowy w skali kraju, zarówno pod względem artystycznym, jak i naukowo-historycznym. Zespół kościoła zachował swoją pierwotną kompozycję przestrzenną, jest obiektem jednorodnym stylistycznie i dziełem wybitnych artystów. Stanowi niezwykle cenny i unikatowy przykład znakomitego powiązania tendencji stylistycznych żywych w architekturze okresu międzywojennego.
   Zespół kościoła Chrystusa Króla i św. Rocha uznawany jest za wybitne dzieło międzywojennego modernizmu. Struktura kryształu, do której nawiązuje, widoczna zarówno w ukształtowaniu elewacji świątyni, jak i jej wnętrzu, przybliża obiekt do nurtu europejskiego ekspresjonizmu.

Bóbrka (woj. podkarpackie) – najstarsza kopalnia ropy naftowej
    Kopalnia w Bóbrce jest unikatem w skali globalnej jako czynna i od 160 lat funkcjonująca kopalnia ropy naftowej. Według aktualnej wiedzy, to jedyne takie miejsce na świecie o ciągłości wydobycia i pozyskiwania kopaliny z czynnych dziewiętnastowiecznych szybów, tzw. kopanek. Kopalnia ropy naftowej w Bóbrce stanowi zabytek współtworzony przez otaczający krajobraz oraz zespół dawnych budynków, urządzeń i infrastruktury przemysłowej. Jest świadectwem „sztuki” inżynierskiej oraz rozwoju naftowego przemysłu wydobywczego od jego początków.
    Historia kopalni w Bóbrce wpisuje się w powstanie i rozwój w 2 połowie XIX w. galicyjskiego i światowego górnictwa naftowego. Za początek przemysłowej eksploatacji ropy naftowej w Bóbrce uznaje się 1854 r., kiedy w miejscu naturalnych wycieków ropy rozpoczęto pierwsze systematyczne prace górnicze.
    Szczególną rolę odegrał Ignacy Łukasiewicz, który jako pierwszy na świecie wydestylował z ropy naftowej naftę. Dzień 31 lipca 1853 r., kiedy lampą naftową oświetlono szpital we Lwowie przyjmuje się za symboliczny początek polskiego (a niekiedy i światowego) przemysłu naftowego.

Brzeg (woj. opolskie) – zamek Piastów Śląskich
    Renesansowy zamek oraz gotycka kaplica w Brzegu stanowią niezwykle cenny zespół zabytkowy o ogromnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego Śląska i całego kraju. Rezydencja o trzynastowiecznej genezie, została gruntownie przebudowana w XVI w. Uznawana jest za jeden z najważniejszych zamków renesansowych w tej części Europy. Nie ominęły jej jednak duże zniszczenia. Najlepiej zachowały się ściany skrzydeł południowego i wschodniego zdobione renesansową kamieniarką.
    Integralnie związana z zamkiem kaplica pw. św. Jadwigi jest jedną z największych nekropolii Piastów śląskich. Spoczęło w niej 43 przedstawicieli rodu z linii legnicko-brzeskiej. Piastowie tej linii byli najdłużej rządzącymi (do 1675 r.) potomkami pierwszej polskiej dynastii panującej.
    Zamek Piastowski w Brzegu odznacza się także wybitnymi wartościami naukowymi jako siedziba śląskiej elity intelektualnej. Tu powstała m.in. ok. 1385 r. Kronika książąt polskich, świadectwo historycznej świadomości tego środowiska. Ważnym uzupełnieniem historii miejsca jest spuścizna w postaci archiwaliów i muzealiów związanych ze sprawowaniem władzy książęcej (dokumenty, pieczęcie, monety itp.), a także drzewa genealogiczne Piastów i portrety poszczególnych władców. Znajdujące się w zamku Muzeum Piastów Śląskich jest jedyną placówką, która w takim zakresie gromadzi zbiory związane z historią Piastów.

Dobrzyca (woj. wielkopolskie) – zespół pałacowo-parkowy
    Zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy, pochodzący z przełomu XVIII i XIX w., jest spójną kreacją stworzoną z połączenia klasycystycznych budynków: pałacu, oficyny i pawilonów parkowych – Panteonu i Monopteru, z parkiem krajobrazowym o cechach romantycznych. Założenie cechuje autentyczność kompozycji przestrzennej i znaczny stopień zachowania oryginalnej substancji zabytkowej.
    Pałac jest realizacją Stanisława Zawadzkiego – wykształconego w Rzymie, czołowego architekta epoki klasycyzmu w Polsce. Wzniesiony na rzucie litery „L” budynek, uznany jest za wyjątkowy w dorobku architekta, ale także unikatowy na tle pozostałych realizacji doby klasycyzmu w Polsce, zarówno pod względem formy, jak i rozwiązania kompozycyjnego elewacji frontowej. Niespotykana w obiekcie tej skali jest zachowana we wnętrzach dekoracja malarska i sztukatorska o dużej wartości artystycznej, wykonana przez uznanych artystów epoki: Antoniego Smuglewicza, Roberta Stankiewicza i Michała Ceptowicza vel Ceptowskiego.
    Zespół pałacowo-parkowy w Dobrzycy jest obecnie siedzibą Muzeum Ziemiaństwa.

Gdańsk (woj. pomorskie) – Stocznia Gdańska, kolebka „Solidarności”
    Wyznaczony rozporządzeniem Prezydenta RP Pomnik Historii obejmuje zespół budowlany Stoczni Gdańskiej, stanowiący przykład ponad stuletnich dziejów rozwoju architektury i budownictwa stoczniowego, ale także miejsca walki o prawa pracownicze i narodzin Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, który odegrał kluczową rolę w obaleniu systemu komunistycznego w XX wieku w Europie.
    Dawna gdańska Stocznia Królewska, powstała w 1850 r., po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. zmieniono jej nazwę na „Stocznię Cesarską”, a po II wojnie światowej (po połączeniu z dawną Stocznią Schichaua) funkcjonowała pod nazwą Stocznia Gdańska im. Lenina.
    O wartości historycznej Stoczni Gdańskiej przesądza przede wszystkim jej związek z ważnymi wydarzeniami. Stała się ona miejscem strajku robotników w grudniu 1970 r. oraz w sierpniu 1980 r. Negocjacje ze stroną rządową w sierpniu 1980 r. odbywały się w budynku tzw. Sali BHP (dawny magazyn torped), w którym podpisano „Porozumienia Gdańskie” zawierające 21 postulatów stoczniowców, na mocy których powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”.

Oblęgorek (woj. świętokrzyskie – zespół pałacowo-parkowy Henryka Sienkiewicza
    Zespół pałacyku Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku ma szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju, jako dar Narodu Polskiego dla swojego wybitnego przedstawiciela – pisarza, późniejszego noblisty Henryka Sienkiewicza. Wyróżnienie było świadectwem uznania dla twórcy, którego dzieła krzepiły serca rodaków w najtrudniejszych momentach niewoli oraz przyczyniały się do podtrzymywania świadomości narodowej i umacniania więzi z podzieloną między zaborców ojczyzną.
    Założenie cechuje duży stopień autentyzmu. Składa się ono z eklektycznej rezydencji o willowej architekturze, wzniesionej w latach 1900-1902 przez architekta Hugona Kuderę; parku krajobrazowego w stylu angielskim projektu Franciszka Szaniora, cechującego się bogatą i różnorodną szatą roślinną; okazałej czterorzędowej alei obsadzonej lipami, które były jednym z darów jubileuszowych. Obecnie na parterze pałacyku znajduje się odtworzone mieszkanie Sienkiewicza, a na piętrze funkcjonuje wystawa biograficzno-literacka oraz ekspozycja multimedialna.

Olesno (woj. opolskie) – drewniany kościół odpustowy św. Anny
    Kościół odpustowy św. Anny w Oleśnie należy do najważniejszych i najstarszych ośrodków kultu św. Anny, otaczanej na Śląsku szczególną czcią. Jest jedną z najoryginalniejszych drewnianych budowli sakralnych w Polsce. Barokowa kaplica nie znajduje analogii pośród innych drewnianych realizacji architektonicznych. Jej unikatowy w skali kraju plan, interpretowany jako pięciopłatkowa róża, oparty został na symbolice chrześcijańskiej (forma monstrancji) i dawnej nazwie miejscowości - „Rosenberg”. Ten najcenniejszy zabytek architektury drewnianej na Śląsku określany jest przez miejscową ludność „różą zaklętą w drewnie”.
    Zabytek cechują również niezwykle bogate treści niematerialne, jako sanktuarium ku czci św. Anny, ale także liczne legendy, którymi obiekt obrósł przez wieki. Miejsce wzniesienia świątyni związane jest z kultem tej świętej od wielu wieków. Obecnie kościół jest jednym z najważniejszych kościołów odpustowych w Diecezji Opolskiej, znaczącym nie tylko dla okolicznych mieszkańców, ale także pielgrzymów ze Śląska, Polski, Niemiec i Czech.

Olesno Kościół odpustowy św. Anny, foto Edward Wieczorek

Przemyśl (woj. podkarpackie) – zespól Starego Miasta
    O specyfice i niepowtarzalności Starego Miasta w Przemyślu decydują historyczne budowle, powiązane z krajobrazem, m.in. z masywem Wzgórza Zniesienie i Kopca Tatarskiego. Należą do nich, oprócz wymienionych założeń klasztornych: archikatedra pw. Św. Jana Chrzciciela jako dominanta urbanistyczna, zespół klasztorny Karmelitanek i zespół klasztorny Franciszkanów, szereg kamienic (najstarsze pochodzą z XVI i 1. połowy XVII w.) oraz wiele innych. Tworzą one unikalną, malowniczą panoramę miasta, podziwianą w niemal niezmienionej formie od 250 lat.
    Ukształtowany przez wieki zespół staromiejski wraz z licznymi zabytkami architektury sakralnej, zwłaszcza barokowymi kościołami i kościelno-klasztornymi, wyposażonymi w dzieła sztuk plastycznych, w tym licznie tu reprezentowanej późnobarokowej snycerki rzeźby kręgu lwowskiego, a także z klasycystycznymi i eklektyczno-secesyjnymi kamienicami XIX i XX w, tworzy spójną kompozycję urbanistyczną. Zespół ten z racji swojego położenia geograficznego – na styku kultur, jest również świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowości społeczności miejskiej.

Przemyśl (woj. podkarpackie) – Twierdza Przemyśl
    Twierdza Przemyśl uznawana jest za jedną z największych twierdz europejskich z okresu I wojny światowej. Zachowane została do dzisiaj jej wielkoprzestrzenne założenie kompozycyjno-krajobrazowe oraz w znacznej części poszczególne elementy tworzące trzy pierścienie fortyfikacji stałych, relikty fortyfikacji polowych, systemu dróg fortecznych oraz liczne obiekty zaplecza, np. koszary wojskowe, dawny szpital garnizonowy, siedziby sztabów. Całość założenia tworzy zabytkowy krajobraz warowny rozlokowany wokół Przemyśla z systemem zieleni maskującej, połączony z malowniczym krajobrazem przyrodniczym Pogórza Przemyskiego oraz doliny Sanu i Wiaru.
    Krajobraz warowny Twierdzy Przemyśl oraz poszczególne obiekty forteczne stanowią dziś materialne świadectwa walk toczonych w początkowym okresie Wielkiej Wojny – w latach 1914-1915. Są to przede wszystkim cmentarze wojenne, z których dwa największe i najbardziej monumentalne zlokalizowane są w obrębie wewnętrznego pierścienia fortyfikacji. Pochowano w nich tysiące żołnierzy wielu narodowości, którzy polegli podczas 3 oblężeń twierdzy. Poszczególne forty oraz fortyfikacje polowe noszą ślady ostrzału ciężkiej artylerii oraz wysadzenia w powietrze przed kapitulacją w drugim oblężeniu.

Twierdza Przemyśl, Fort nr XIII Werner w Żurawicy, foto Edward Wieczorek

Pułtusk (woj. mazowieckie) – kolegiata Zwiastowania NMP
    Kolegiata Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Pułtusku jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa polskiego. Należy do świątyń mazowieckich tzw. „grupy pułtuskiej” prezentujących specyficzną odmianę budownictwa renesansowego i jest jednocześnie jej najlepiej zachowanym i najdoskonalszym przykładem.
    Świątynia wyróżnia się w skali kraju wysokimi wartościami zabytkowymi. O jej wybitnej wartości artystycznej świadczy wystrój i wyposażenie wnętrza. Szczególnymi realizacjami w kościele są unikatowe sklepienie kolebkowe biegnące nieprzerwanie przez długość całego kościoła aż do zakończenia prezbiterium oraz kaplica grobowa bpa Andrzeja Noskowskiego. Zarówno sklepienie, jak i kaplica pokryte są renesansowymi polichromiami będącymi największym na ziemiach polskich i doskonale zachowanym zespołem renesansowych malowideł. Kolegiata pułtuska jest także miejscem spoczynku zamożnej szlachty i części biskupów płockich.

Rytwiany (woj. świętokrzyskie) pokamedulski zespół klasztorny „Pustelnia Złotego Lasu”
    Zespół pokamedulski Pustelnia Złotego Lasu w Rytwianach, druga po podkrakowskich Bielanach placówka tego zakonu na ziemiach polskich, zaliczana jest do najważniejszych polskich założeń monastycznych z 1. połowy XVII w. Przy jego budowie ściśle przestrzegano litery kamedulskich przepisów budowlanych z lat 1607-1610 i ducha tradycji architektonicznej tego zgromadzenia. Zgodnie z nimi jest on umieszczony na niewielkim wzniesieniu, w znacznym oddaleniu od siedzib ludzkich, na polanie otoczonej gęstym lasem. Takie położenie wynikało z pustelniczej duchowości kamedulskiej.
    Unikatowe w skali kraju są niezwykle bogate wystrój i wyposażenie kościoła, którego wyraz estetyczny powstał na wyraźne życzenie fundatora Jana Magnusa Tęczyńskiego, przy oporze władz zakonnych, które w swych świątyniach zakazywały przepychu. Dekoracje sztukatorskie pokryły niemal wszystkie najważniejsze wnętrza kościelne. W ich polach umieszczono cenne polichromie autorstwa o. Wenantego z Subiaco z współpracownikami, uzupełnione przez Karola de Prevot. Malarze ci wykonali również niemal wszystkie obrazy w kościele.

Stary Sącz (woj. małopolskie) – zespół staromiejski I klasztor Sióstr Klarysek
    Stary Sącz to miasto o ciągłości historycznej nieprzerwanej od czasów panowania dynastii Piastów. Najcenniejszą wartością miasta jest obecność w jego przestrzeni i historii klasztoru Sióstr Klarysek ufundowanego przez księżną Kingę z węgierskiego rodu Arpadów - żonę księcia Bolesława Wstydliwego, której postać wpisała się w dzieje miasta, obrosła legendami i stała się religijnym i kulturowym symbolem dla całego regionu. Szczególnym walorem Starego Sącza jest także doskonale zachowana struktura urbanistyczna oraz cenne zabytki architektury sakralnej i mieszkalnej. Dawne i kultywowane współcześnie kontakty z Węgrami ogniskujące się w Starym Sączu stanowią ważne świadectwo historycznego i kulturowego sąsiedztwa.
    Miasto wraz z klasztorem odznacza się wybitnymi walorami krajobrazowymi. Jest modelowym przykładem w Polsce związku zespołu sakralnego z miastem.

Wiślica (woj. świętokrzyskie) – zespół kolegiaty Narodzenia NMP z reliktami kościoła św. Mikołaja i grodziskiem
    Wiślica w monarchii pierwszych Piastów była jednym z najważniejszych ośrodków osadniczych Małopolski, pełniącym istotną rolę administracyjną i polityczną. Bogate dzieje osady oraz nagromadzenie wybitnych zabytków architektury romańskiej i gotyckiej fundowanych przez ważne postacie historyczne, stanowią dziś bezcenną pamiątkę polskiej historii materialnej i duchowej.
    Obiektem o szczególnych wartościach zabytkowych jest kolegiata pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wraz z powiązanymi z nią dzwonnicą i wikarówką, tzw. Domem Długosza. Zespół ten należy do najcenniejszych gotyckich zabytków w Polsce.
    Na wschód od Wiślicy, wśród łąk położone jest grodzisko będące pozostałością po wczesnośredniowiecznym grodzie z ok. X w. o czytelnej formie topograficznej. Związane jest z ważnymi wydarzeniami w dziejach Polski, szczególnie z walkami Władysława Łokietka o tron krakowski, w których Wiślica odegrała znaczącą rolę.

Włocławek (woj. kujawsko-pomorskie) – katedra Wniebowzięcia NMP
    Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny we Włocławku, to główna świątynia biskupów kujawskich, a następnie włocławskich, budowana jako jedna z pierwszych katedr gotyckich w państwie Polskim, miejsce ważne dla historii Polski i Kościoła, w którego murach znalazło się wiele wyjątkowych dzieł sztuki będących świadectwem działalności fundacyjnej biskupów, członków kapituły katedralnej i kujawskich rodów, od czasów średniowiecznych aż do współczesności (m. in. nagrobki dłuta Wita Stwosza, Jana Florentyńczyka).
    Choć znacznie ucierpiała historyczna autentyczność kościoła po zmianach prowadzonych od końca XIX w., to jednak pod neogotyckim kostiumem przetrwała gotycka struktura średniowiecznej katedry. Przetrwała także tradycja miejsca – siedziby biskupów kujawskich oraz wiele cennych obiektów z wyposażenia świątyni.

Na podstawie danych Narodowego Instytutu Dziedzictwa
opracował Edward Wieczorek

LISTA POMNIKÓW HISTORII (STAN NA KONIEC 2018)
1. Białystok – zespół kościoła Chrystusa Króla i św. Rocha (2018)
2. Biskupin – rezerwat archeologiczny (1994)
3. Bóbrka – najstarsza kopalnia ropy naftowej (2018)
4. Bochnia – kopalnia soli (2000)
5. Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary (2012)
6. Brzeg – Zamek Piastów Śląskich (2018)
7. Chełmno – Stare Miasto (2005)
8. Ciechocinek –tężne i warzelnia soli oraz Park Tężniowy i Zdrojowy (2017)
9. Częstochowa – Jasna Góra (1994)
10. Dobrzyca – zespół pałacowo-parkowy (2018)
11. Duszniki Zdrój – młyn papierniczy (2011)
12. Frombork – zespół katedralny (1994)
13. Gdańsk – Stocznia Gdańska, kolebka „Solidarności” (2018)
14. Gdańsk – Twierdza Wisłoujście (2018)
15. Gdańsk – Stare Miasto (1994)
16. Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte (2003)
17. Gdańsk-Oliwa – zespół pocystersko-katedralny (2017)
18. Gdynia – układ urbanistyczny Śródmieścia (2015)
19. Gliwice – radiostacja (2017)
20. Gniezno – katedra Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha (1994)
21. Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz przyrodniczo-kulturowy (2004)
22. Gościkowo-Paradyż - pocysterski zespół klasztorny (2017)
23. Gostyń – zespół klasztorny Filipinów (2008)
24. Grudziądz – zabytkowe spichrze (2017)
25. Grunwald – pole bitwy (2010)
26. Janów Podlaski – stadnina koni (2017)
27. Jawor – Kościół Pokoju (2017)
28. Kalwaria Zebrzydowska – zespół kalwaryjski (2000)
29. Kamień Pomorski – katedra (2005)
30. Kanał Augustowski (2007)
31. Kanał Elbląski (2011)
32. Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec (2011)
33. Katowice – gmach Sejmu Śląskiego, Urzędu Wojewódzkiego i katedra (2017)
34. Kazimierz Dolny (1994)
35. Kielce – dawny pałac biskupi i katedra (2017)
36. Klępsk – kościół Nawiedzenia NMP (2017)
37. Kołbacz – zespół pocysterski (2014)
38. Koszuty – zespół dworsko-parkowy (2018)
39. Kotlina Jeleniogórska – pałace i parki krajobrazowe (2011)
40. Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy (2007)
41. Kórnik – zespół pałacowo-parkowy (2011)
42. Kraków – historyczny zespół miejski (1994)
43. Kraków – kopiec Kościuszki (2017)
44. Krasiczyn – zespół pałacowo-parkowy (2018)
45. Krzemionki Opatowskie – neolityczne kopalnie krzemienia (1994)
46. Krzeszów – opactwo cystersów (2004)
47. Kwidzyń – zespół katedralno-zamkowy (2018)
48. Ląd nad Wartą – zespół dawnego opactwa cystersów (2009)
49. Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny (2004)
50. Leżajsk – zespół klasztorny Bernardynów (2005)
51. Lidzbark Warmiński – zamek biskupów warmińskich (2018)
52. Lubiń – zespół opactwa Benedyktynów (2009)
53. Lublin –historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny (2007)
54. Łańcut – zespół zamkowo-parkowy (2005)
55. Łęknica – Park Mużakowski (2004)
56. Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego (2015)
57. Łowicz – Bazylika Katedralna (2012)
58. Malbork – zespół zamku krzyżackiego (1994)
59. Nieborów i Arkadia – zespół pałacowo-parkowy (2017)
60. Nysa – kościół św. Jakuba i św. Agnieszki (2011)
61. Oblęgorek – dworek Henryka Sienkiewicza (2018)
62. Olesno – kościół odpustowy św. Anny (2018)
63. Ostrów Lednicki (1994)
64. Ozimek – most łańcuchowy nad Małą Panwią (2017)
65. Paczków – zespół staromiejski z obwarowaniami (2012)
66. Pelplin – zespół pocystersko-katedralny (2014)
67. Płock – Wzgórze Tumskie (2018)
68. Poznań – historyczny zespół miasta (2008)
69. Przemyśl – Twierdza Przemyśl (2018)
70. Przemyśl – zespół staromiejski (2018)
71. Pułtusk – kolegiata Zwiastowania NMP (2018)
72. Racławice – pole bitwy (2004)
73. Radruż – zespół cerkiewny (2017)
74. Rogalin – zespół pałacowo-parkowy (2018)
75. Rydzyna – zespół rezydencjalno-urbanistyczny (2017)
76. Rytwiany – pokamedulski zespół Pustelni Złotego Lasu (2018)
77. Sandomierz – zespół architektoniczno-krajobrazowy (2017)
78. Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska (2004)
79. Stargard – kościół NMP Królowej Świata i zespół obwarowań miasta (2010)
80. Stary Sącz – zespół staromiejski z klasztorem Sióstr Klarysek (2018)
81. Strzegom – kościół śś. Apostołów Piotra i Pawła (2012)
82. Strzelno – zespół ponorbertański (2018)
83. Sulejów –opactwo cystersów (2012)
84. Świdnica – katedra św. Stanisława Biskupa i św. i Wojciecha (2017)
85. Świdnica – Kościół Pokoju (2017)
86. Święta Lipka – zespół pielgrzymkowy (2018)
87. Święty Krzyż – zespół pobenedyktyński (2017)
88. Szalowa – drewniany kościół św. Michała Archanioła (2017)
89. Tarnowskie Góry – Zabytkowa Kopalnia Srebra i Sztolnia Czarnego Pstrąga (2004)
90. Toruń – Stare i Nowe Miasto (1994)
91. Trzebnica – zespół klasztoru cysterskiego (2014)
92. Tyniec – zespół opactwa benedyktynów (2017)
93. Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór (2018)
94. Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem (1994)
95. Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Wiliama Lindleya (2012)
96. Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy na Powązkach (2014)
97. Wąchock – opactwo cystersów (2017)
98. Wieliczka – Kopalnia Soli (1994)
99. Wiślica – kolegiata Narodzenia NMP i relikty kościoła św. Mikołaja (2018)
100. Włocławek – katedra Wniebowzięcia NMP (2018)
101. Wrocław – hala Stulecia (2005)
102. Wrocław – zespół historycznego centrum (1994)
103. Źagań – zespół poaugustiański (2011)
104. Zamość – zespół Twierdzy Zamość (1994)
105. Żyrardów – XIX wieczna