Katalog Kościołów Drewnianych - Suplement - Juszczyna
Juszczyna to długa i ludna wieś w powiecie żywieckim, położona w górzystej dolince potoku Juszczynka na wysokości od ok. 420 m do 620 m n.p.m. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z początków XVII w., kiedy wymieniana jest w akcie wizytacji parafii w Radziechowach przeprowadzonej w 1609 r. na polecenie biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego (1607-1616). Wieś powstała jednak prawdopodobnie jeszcze pod koniec XVI w. Z aktu z późniejszej wizytacji w 1647 r. wynika, że w Juszczynie gospodarowało wówczas 10 biednych chłopów.
Ciekawostką historyczną jest fakt, że do 1630 r. parafia Radziechowy obejmowała całą południową Żywiecczyznę, należało do niej kilkanaście wsi, w tym Kamesznica, Sól, Rajcza, Milówka czy Wieprz. Dopiero utworzenie parafii w Milówce w 1630 r. zmniejszyło obszar dotychczasowej parafii Radziechowy, do której jednak Juszczyna nadal należała. Taki stan trwał do 1789 r., kiedy ustanowiono parafię w Cięcinie. Wtedy Juszczyna została włączona do tej parafii.
W XVII i XVIII w. wieś należała do folwarku w Wieprzu. W 1712 r. na jej terenie mieszkało dwudziestu gospodarzy półrolek[1], pięciu zarębników oraz jeden młynarz. Rosnąca liczba ludności spowodowała z biegiem lat dzielenie półrolek na mniejsze części. Z tego też okresu pochodzą nazwy placów wywodzące się od pierwszych osadników, co uwzględnia mapa wsi na ścianie miejscowego domu ludowego.
Przez wieki mieszkańcy Juszczyny pokonywali wiele kilometrów, by dojść do parafialnego kościoła. Uciążliwość była szczególnie odczuwalna w okresie zimy i złej pogody. Wśród coraz liczniejszej ludności wzrastała myśl o własnym kościele. Ostatecznym impulsem do zdecydowanych starań w tym kierunku, była katastrofalna powódź w wyniku oberwania chmury w nocy 16 lipca 1908 r. Masy wody spływającej z otaczających zboczy w dolinę Juszczynki spowodowały wyrywanie potężnych drzew, które klinując się utworzyły szczelną tamę, powodując zatopienie części miejscowości. Doprowadziło to do śmierci 21 osób, w tym kilkoro dzieci. Parafianie zapragnęli, aby mieć tu, u siebie Matkę Bożą, która będzie się nimi opiekowała i chroniła przed ciężkimi klęskami.
Likwidacja skutków tragedii z 1908 r. a potem I wojna światowa odsunęły plany związane z kościołem na późniejszy czas. Od 1920 r. propagatorem budowy i inicjatorem energicznie podjętych działań był ówczesny wójt, Paweł Chowaniec. W 1922 r. założono komitet budowy, a wznoszenie świątyni rozpoczęto w 1924 r. wg projektu żywieckiego cieśli Stanisława Moskalskiego, po odrzuceniu zbyt kosztownego projektu architekta krakowskiego Wacława Krzyżanowskiego. Doświadczony cieśla sam zaprojektował i zbudował prosty drewniany kościół z wieżyczką na sygnaturkę. W 1924 r. powstały kamienne fundamenty - podmurówka. Do budowy kościoła oprócz mieszkańców Juszczyny, włączył się także sam arcyksiążę Karol Stefan Habsburg (żywiecki), który podarował na ten cel 110 m³ drzewa i 50 m³ desek. Prace budowlane zakończono w 1927 r. W tym samym roku biskup Stanisław Rospond poświęcił kościół, a w 1930 r. dokonał jego konsekracji, który jednak był filialną świątynią parafii w Cięcinie. Patronką wsi została Matka Boża Nawiedzająca. Samodzielna parafia została utworzona dopiero 30 października 1952 r. Po tym fakcie postawiono dwa ołtarze boczne oraz przygotowano cmentarz. W następnych latach trwały dalsze poprawki i renowacje kościoła. Bardziej kompleksowy remont przeprowadzono w latach 70. XX w. Remont plebani, zbudowanej w l. 1948-1949, miał miejsce w l. 1978- 1981, a trzy lata później zainstalowano w kościele ogrzewanie oraz zbudowano przedsionek i powiększono zakrystię. Prace wokół kościoła i dojście do niego wykonano w latach 90-tych.
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny jest wzniesiony na kamiennej podmurówce. Jest konstrukcji zrębowej, oszalowany zarówno zewnątrz jak i wewnątrz. Kościół nie jest orientowany. Niewielkie trójbocznie zamknięte prezbiterium jest znacznie węższe od nawy. Częściowo do niego a częściowo do nawy przylegają: z prawej strony (od wschodu) – murowana kaplica zbudowana w latach późniejszych, z lewej strony – zakrystia zbudowana wraz z kościołem (później powiększona).
Od strony południowej stoi – częściowo wbudowana w nawę – wieża konstrukcji słupowej, z ośmiobocznym ostrosłupowym hełmem zwieńczonym metalowym krzyżem. Przed nawą jest wspomniany przedsionek, do którego prowadzą zadaszone kamienne stopnie. Przykrywający nawę i prezbiterium dach jest dwukalenicowy. Wszystkie dachy są dwuspadowe, poza trójpołaciowym dachem nad prezbiterium i są kryte miedzianą blachą (uprzednio ocynkowaną).
Rozświetlenie wnętrza świątyni światłem naturalnym umożliwiają prostokątne okna zakończone ostrołukowo, 4 w nawie (po dwa z każdej strony) i 2 w prezbiterium. Wszystkie okna otoczone są ozdobnym obramieniem. Okna ozdobione są witrażami, z których najbogatsze, o ważnej symbolice znajdują się w prezbiterium. Witraż po lewej stronie nawiązuje do postaci Chrystusa i przedstawia: u góry monogramy: nałożone greckie litery: X na P (Chi – ro) - pierwsze dwie litery słowa Chrystus, oraz IHS (Jezus Chrystus Zbawiciel lub Jezus Zbawiciel Ludzi), poniżej kłosy zboża (symbol Eucharystii, dostatku, słowa Bożego), oraz ryby, chleb i winne grona. Z prawej związany jest z Matką Najświętszą: u góry monogramy AVE MARIA, poniżej białe lilie oraz korona, krzyż i gwiazda oplecione różańcem.
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Juszczynie, rys. Edward Wieczorek
Na uwagę zasługuje wystrój wnętrza kościoła, który poza elementami niezbędnymi do zachowania bezpieczeństwa jest całkowicie drewniany. Ściany są oszalowane, całe wnętrze pomalowane w kolorze ciemnego brązu i przykryte jest płaskim stropem (w nawie z fasetą). Zarówno ściany jak i strop dekorowane są stylizowanym dziewięćsiłem.
Ołtarze, główny i boczne, nawiązują do gotyku, ozdobione są typowymi dla stylu gotyckiego sterczynami. Ołtarz główny jest w formie tryptyku. Jego centralną część stanowi obraz autorstwa Bema z Bielska, nawiązujący do wezwania kościoła a przedstawiający Nawiedzenie św. Elżbiety przez Najświętszą Marię. Obok są rzeźby wykonane przez artystę Czulaka z Buczkowic: św. Piotr – z książką i kluczami (po lewej) i św. Paweł z mieczem (z prawej strony). Wystrój prezbiterium uzupełniają obraz MB Nieustającej Pomocy (nazywanej też MB Szybko Spełniającą Prośby) – z lewej oraz obraz Miłosierdzia Bożego („Jezu Ufam Tobie”). Obok ołtarza w prezbiterium znajduje się drewniana chrzcielnica wykonana przez Karola Kaletę i Władysława Polaka, miejscowych stolarzy. Na stropie prezbiterium umieszczona jest rzeźbiona i pozłocona gołębica - symbol Ducha Świętego. Ciekawostką jest fakt, że w 1955 r. biskup przeprowadzający wizytację zwrócił uwagę, że (istniejące wówczas) drewniane tabernakulum jest zbyt słabe. Zakupiono więc starą kasę pancerną w formie szafy, ustawiono w rogu prezbiterium i do niej przenoszono po mszy Najświętszy Sakrament. Później kasę zlikwidowano.
Na łuku tęczy (brak belki) umieszczono ozdobiony gałązkami jedliny stylizowany Krzyż Wywyższony[2], co symbolizuje władzę Chrystusa nad ziemią (jedlina sugeruje – tą górską ziemią). W innych kościołach drewnianych spotykamy na belce tęczowej najczęściej Grupę Ukrzyżowania.
W narożnikach nawy umieszczono ołtarze boczne. W ołtarzu lewym głównym elementem jest figura Najświętszego Serca Pana Jezusa, a w górnej kondygnacji przedstawiono św. Wojciecha nawracającego na chrześcijaństwo. W ołtarzu po prawej centralne miejsce zajmuje figura św. Józefa z Dzieciątkiem na ręku, a w szczycie ołtarza znajduje się rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem na ręku w postawie przypominającej gotycki kontrapost[3].
Na ścianach nawy zawieszono rzeźbione stacje Drogi Krzyżowej autorstwa Henryka Karpety z Goczałkowic, które zastąpiły wcześniejsze w formie obrazków. Z tyłu nawy (tradycyjnie) znajduje się empora chóru wsparta na czterech słupach. Parapet chóru w środkowej części jest wycięty z uwagi na umieszczenie w nim szafy organowej, instrumentu firmy „Steinmeyer Orgel- und Harmoniumbau” z Bawarii, z 1952 r. Instrument sprowadził w 2000 r. ówczesny proboszcz (1998-2016) ks. Kazimierz Buba. Wyremontowała go i zamontowała firma Krzysztofa Jakubowskiego z pobliskiego Wieprza, a trakturę[4] gry i rejestrów (typu Setzer) wykonał Sławomir Syjota z Kóz koło Bielska-Białej. Organy te zastąpiły poprzedni instrument firmy Rieger z 1913 r., przeniesiony z Żabnicy, który obecnie służy parafii w Zasolu k. Brzeszcz.
Pod chórem znajdują się dwa konfesjonały, z czego starszy (po prawej stronie) wykonał Wiktor Głuszek z Białej Krakowskiej.
Zarówno parapet chóru jak i ściany prezbiterium oraz nawy (zwłaszcza pod oknami) ozdobione są płaskorzeźbą stylizowanego zachodzącego słońca. Wykonawcą tego elementu, a także ambony (kazalnicy), czterech żyrandoli („pająków”) w nawie, stylowych ławek oraz –eksponowanego okresowo – Bożego Grobu jest miejscowy stolarz i rzeźbiarz Jan Goły.
W głównym wejściu do kościoła umieszczono marmurową (niezbyt pasującą do całkowicie drewnianego wystroju) kropielnicę w kształcie kielicha, wykonaną z okazji Millenium w 1966 r. Za nią, w dolnej części wieży, jest „Scena Pod Krzyżem na Golgocie”, składająca się z Krucyfiksu ustawionego na postumencie oraz rzeźb Matki Bolesnej i św. Jana. Na postumencie uwidoczniono narzędzia, którymi doprowadzono do Męki Pańskiej (młotek, gwoździe i obcęgi). Rzeźby wykonane są z drewna lipowego przez miejscowego rzeźbiarza Władysława Murańskiego.
Niezależnie od innych elementów zdobiących wnętrze świątyni uwagę zwraca obraz MB Częstochowskiej (na lewej ścianie nawy), obok którego jest „Akt oddania Matce Boskiej”.
Jak wspomniano w latach 90-tych XX w. wykonano szereg prac wokół kościoła. Teren kościelny otoczono parkanem osłoniętym drewnianym daszkiem. Na teren kościoła przechodzi się przez drewnianą bramę nakrytą czterospadowym dachem. Po lewej stronie kościoła zbudowano drewnianą kapliczkę na kamiennym postumencie z MB Niepokalanie Poczętą.
Za kościołem zbudowano murowaną dzwonnicę, w której zawieszono trzy dzwony. Początkowo dzwonnica – zbudowana w 1878 r. – była odrębną konstrukcją z dwóch drewnianych słupów wzmocnionych poprzeczną belką, na której zawieszono dzwon (83 kg). Poświęcono go jako dzwon loretański (dzwon burzowy), by pełnił funkcję zażegnywania żywiołów. Jego głoś rozpraszał chmury burzowe (wg wierzeń ludowych), ale słychać go było głównie „na Anioł Pański”. Bił też „na trwogę”, w przypadku pożaru lub „wielkiej wody”. Po zbudowaniu kościoła zawisł na wieży kościelnej w 1927 r., a od czasu zbudowania dzwonnicy jest w niej umieszczony.
Osobliwością w otoczeniu kościoła jest oryginalna fontanna w układzie kaskadowym, zbudowana przez jednego z parafian. Wśród wielu budowli tej fontanny jest kapliczka z MB Niepokalanie Poczętą. Fontanna jest wieczorem podświetlana. Usytuowana jest na skarpie opadającej spod dzwonnicy.
Kościół poza godzinami nabożeństwa jest zamykany. Możliwe jest wejście tylko do przedsionka.
Leon Kopernik
[1]półrolek wg Franciszka Piekosińskiego, to rolnik posiadający 25 mórg ziemi w jednym kawałku, półrolek podzielony na pół to zrębnik, za: Franciszek Piekosiński: „O łanach w Polsce wieków” Kraków 1887 r. https://fbc.pionier.net.pl/details/nnskW49
[2]Krzyż Wywyższony, to krzyż łaciński wsparty na kuli, kole lub czterech podstawach (ewangeliach),
[3]kontapost – takie ustawienie postaci ludzkiej, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze, a zachowanie równowagi wynikało z odpowiedniego wygięcia tułowia i ramienia w stronę odwrotną
[4]traktura, czyli system przenoszenia ruchu pomiędzy klawiszem, a zaworami sterującymi poszczególnymi piszczałkami organów. Do traktury zalicza się wszelkie urządzenia do sterowania przepływem powietrza w kanałach powietrznych instrumentu.