Nowe obiekty na liście Pomników Historii
Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy z 22.11.2017 r. uzupełniono listę Pomniki Historii o 11 nowych obiektów. Nie zabrakło też akcentów górnośląskich, bowiem rozszerzono wpis z 2012 r. dotyczący gmachu Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego w Katowicach o dołączenie zespołu katedralnego. Tym samym aktualny wpis brzmi: Katowice – Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny. Obydwie budowle były w okresie międzywojennym symbolem stołeczności Katowic jako stolicy autonomicznego województwa śląskiego oraz diecezji katowickiej Kościoła rzymsko-katolickiego. Budowę zespołu katedralnego rozpoczęto w 1927 r. wg proj. Zygmunta Gawlika i Franciszka Mączeńskiego Do 1939 r. wzniesiono prezbiterium oraz gmach kurii. Samą katedrę ukończono dopiero w 1955 r., obniżając tambur jej kopuły o 30 m. Archikatedra wzniesiona została w stylu zmodernizowanego klasycyzmu, natomiast budynek kurii poprzez swoje hełmy nawiązuje do stylu barokowego (o katowickiej katedrze pisaliśmy szerzej w „Krajoznawcy Górnośląkim” nr 34).
Katowicka archikatedra Chrystusa Króla, foto Edward Wieczorek
Lista Pomników Historii od listopada 2017 r. liczy 81 zabytków. W tym miejscu pragnę przypomnieć, że Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę Pomnika Historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Z każdym rokiem, lista najcenniejszych obiektów sukcesywnie powiększa się. Znajdują się na niej obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona Pomników Historii dołączyły listopadzie:
1. Ciechocinek – zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym, stanowiący unikatowy zespół zabytkowych budowli i urządzeń przemysłowych, służących do produkcji spożywczej soli warzonej oraz wykorzystywanych w przyrodolecznictwie, powiązanych z przestrzenią rekreacyjną uzdrowiska. Zespół jest świadectwem wysiłku Królestwa Polskiego na rzecz pozyskania soli po utracie w wyniku rozbiorów Bochni i Wieliczki. Powstanie saliny ciechocińskiej związane jest z takimi postaciami gospodarki Królestwa Polskiego jak m.in.: Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki, Fryderyk Wilhelm Lempe, Konstanty Leon Wolicki
2. Gdańsk Oliwa – zespół pocystersko-katedralny, obejmujący teren dawnego klasztoru cystersów z kościołem Trójcy Świętej (obecnie katedrą) wraz z częścią rezydencjonalną i parkową. Opactwo oliwskie ukształtowane w okresie XII-XVIII w. jest miejscem o szczególnej randze historycznej poprzez związek z istotnymi wydarzeniami oraz ważnymi postaciami historycznymi. Spoczywają tu m.in. tacy władcy Pomorza Gdańskiego, jak: Sambor I, Mściwój, Świętopełk i Mściwój II, a także opaci cysterscy i biskupi. Obecnie dawny kościół klasztorny jest sercem archidiecezji gdańskiej skupia najważniejsze wydarzenia religijne, patriotyczne i artystyczne (organy oliwskie należą do najświetniejszych instrumentów w Polsce).
3. Grudziądz – zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły. Grudziądzkie spichlerze z XVI-XVII w. pełniły funkcję przeładunkową i podobnie jak inne zlokalizowane w dużych ośrodkach obiekty tego rodzaju, zostały zbudowane w zwartej grupie, którą można uznać za świadomą kompozycję urbanistyczną. Omawiane założenie jest jednak unikatowe, stanowiło bowiem kompozycyjne domknięcie murów miejskich, tworząc integralną część systemu obronnego miasta. Spichlerze wybudowano na stromej skarpie wiślanej, co zaowocowało różną liczbą kondygnacji naziemnych poszczególnych budynków od strony miasta i rzeki oraz wymusiło wzmocnienie spichlerzy licznymi przyporami. W efekcie powstał zespół zabudowy o niezwykłych walorach architektonicznych i urbanistycznych. Zabytkowe spichlerze, które na przestrzeni wieków wiele razy ulegały zniszczeniu, odbudowywano i konserwowano zachowując oryginalną formę, a w niektórych przypadkach wtórnie użyto starych cegieł.
4. Janów Podlaski – stadnina koni, stworzona jako zespół architektoniczno-krajobrazowy w 1817 r. z przeznaczeniem na państwową hodowlę koni szlachetnych ras. Jest to w tej chwili unikatowy zabytek w swej kategorii, nie posiadającym analogii w skali kraju. Największy rozkwit stadniny przypada na l. 1830-1860, kiedy zaprojektowano i zrealizowano zasadniczy schemat kompozycyjny założenia połączonego z miastem aleją na grobli i obudowanego wałem przeciwpowodziowym od strony Bugu. W ciągu 200 lat istnienia stadnina janowska zdobyła renomę przodującego ośrodka kontynuującego staropolskie tradycje, dlatego postrzegana jest dziś jako pomnik polskiej kultury hodowlanej.
5. Kielce – dawny pałac biskupów i katedra (do pocz. XIX w. kościół kolegiacki), będące głównymi dominantami kieleckiego Wzgórza Zamkowego. Dawny pałac biskupi to jedyna w kraju zachowana w tak dobrym stanie rezydencja biskupia z 1. poł. XVII w. Najwyższą wartość artystyczną prezentuje wystrój wnętrza pałacu, na który składają się m.in. unikatowe stropy ramowe, z obrazami warsztatu Tomasza Dolabelli, polichromowane stropy belkowe, malowane fryzy podstropowe oraz sztukaterie. Katedra, która ma genezę średniowieczną, była wielokrotnie przebudowywana zaś jej obecna forma ukształtowana została etapami od końca XVI do 1. poł. XVIII w., częściowo przy wtórnym wykorzystaniu romańskich ciosów. Świątynia jest skarbnicą wielu cennych dzieł sztuki, spośród których na uwagę zasługują m.in. późnobarokowy ołtarz główny oraz renesansowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej.
6. Kraków – Kopiec Kościuszki z otoczeniem, które tworzą kaplica bł. Bronisławy, dawne koszary fortu nr 2 „Kościuszko” i Aleja Jerzego Waszyngtona. Kopiec Kościuszki jest dokumentem polskiego patriotyzmu, symbolem dążeń niepodległościowych narodu polskiego pozbawionego państwowości. Jest także wybitnym dziełem inżynierii i znaczącym dla Krakowa elementem krajobrazu kulturowego. Kopiec usypano na wzgórzu bł. Bronisławy w Krakowie w l. 1820-1823 dzięki ofiarności wszystkich warstw społecznych, uczestniczących w powszechnej składce. Stał się on zatem własnością narodową i w czasach zaborów uważany był za ostatni skrawek niepodległej Polski.
7. Nieborów i Arkadia – zespół pałacowo ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny, unikalny przykład dawnej, wiejskiej rezydencji magnackiej skupiającej w swoich granicach rozwiązania o charakterze reprezentacyjnym, gospodarczym i przemysłowym. Zespół pałacowo-ogrodowy w Nieborowie posiada czytelny układ przestrzenny z zachowanymi charakterystycznymi elementami struktury ogrodu regularnego i krajobrazowego, a także w znacznym stopniu oryginalnym tworzywem roślinnym i układem wodnym. Barokowy pałac, wraz z autentycznym układem i wyposażeniem wnętrz, zbiorami sztuki, biblioteką i archiwum stanowi ewenement w skali kraju, i jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji polskiej magnaterii. Ogród w Arkadii założony w 1778 r. należy do pierwszych w Polsce, powstałych pod wpływem szkoły angielsko-chińskiej, kompozycji o cechach początkowo sentymentalnych, wzbogaconych później o rys romantyczny.
8. Gościkowo-Paradyż – pocysterski zespół klasztorny, jeden z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej na terenie województwa lubuskiego o zachowanej pierwotnej kompozycji przestrzennej i relacji z otoczeniem. Opactwo w Paradyżu stało się przedmiotem zainteresowania Władysława Łokietka, który w 1327 r. objął klasztor swoją opieką. Istotny wpływ na proces polonizacji konwentu miał także cystersa Jakub z Paradyża – teolog i filozof. Jego inicjatywie należy przypisać wydanie bulli papieskiej, w której papież Bonifacy IX nakazał wszystkim cystersom na terenie Polski kształcić się na Akademii Krakowskiej. Rangę Paradyża podkreślają jego związki z wybitnymi osobistościami, mężami stanu, politykami (np. Markiem Łętowskim – sekretarzem Zygmunta III Wazy, wychowawcą Władysława IV czy Pawłem Sapiehą – Sekretarzem Wielkim Litewskim).
9. Radruż – zespół cerkiewny św. Paraskewy, jedno z najcenniejszych założeń cerkiewnych w Polsce. Cerkiew prawdopodobnie z przełomu XVI i XVII w., należy do najstarszych drewnianych cerkwi w Polsce i stanowi bezcenny przykład indywidualnych prób adaptacji cech cerkwi murowanych do budownictwa drewnianego. W wyposażeniu wnętrza m.in. XVII-wieczna figuralno-ornamentalna polichromia na ścianie ikonostasowej oraz w sanktuarium, a także architektoniczny ikonostas z 58 ikonami z XVII-XVIII w. i dwa osiemnastowieczne ołtarze boczne.
10. Sandomierz – historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy miasta, odgrywającego w dobie Piastów i Jagiellonów szczególną rolę polityczną, gospodarczą oraz kulturalną. Dogodne położenie na szlaku handlowym z Rusią i Litwą oraz na handlowym szlaku wiślanym uczyniło z Sandomierza zamożny ośrodek, w którym kwitło życie kulturalne. Znaczenie Sandomierza wzmacniała ponadto kolegiata, dzięki swojej wysokiej pozycji w hierarchii Kościoła w Polsce. W obszarze historycznego Sandomierza znajdują się liczne zabytki m.in.: katedra Narodzenia NPM z freskami w stylu rusko-bizantyńskim, znajdujący się nieopodal gotycki dawny dom mansjonarzy zw. Domem Długosza, późnoromański kościół św. Jakuba z klasztorem dominikanów czy średniowieczny układ urbanistyczny miasta z prostokątnym rynkiem i geometryczną siatką ulic, otoczony pozostałościami murów miejskich.
11. Szalowa – kościół parafialny św. Michała Archanioła, późnobarokowy, z poł. XVIII w., jest jedną z najcenniejszych drewnianych świątyń na terenie Polski. Wnętrze kościoła łączy w typowy dla baroku sposób w jedną spójną całość elementy architektoniczne oraz wystrój malarski i rzeźbiarski, a jego poziom artystyczny stawia świątynię w rzędzie najcenniejszych zabytków swojej epoki. Na uwagę zasługują nietypowe rozwiązania: ukośne ustawienie kolumn międzynawowych oraz faliste wykroje belki tęczowej i łuków arkad, a także cenne elementy rokokowo-barokowego wystroju i wyposażenia, m.in.: polichromia ścian z elementami iluzjonistycznymi powiązana z rzeźbiarskimi przedstawieniami figuralnymi, bogaty detal architektoniczny czy zespół kolumnowych ołtarzy.
Edward Wieczorek