Zespół kościelno-klasztorny w Suchej Beskidzkiej
Według przekazów źródłowych w 1405 r. książę oświęcimski Jan III wydał przywilej, w którym zezwolił na lokację osady wg reguł stosowanego wówczas powszechnie tzw. „prawa niemieckiego” wzdłuż dolnego biegu rzeki Suchej aż do miejsca, w którym wpadała ona do Skawy. Nowa wieś przyjęła tę samą nazwę co rzeka (którą w późniejszym okresie nazwano Stryszawką) i od tej pory rozpoczęła się historia osady, trwająca już ponad 600 lat. O tym, jak toczyły się dzieje Suchej w najstarszym okresie jej istnienia, wiemy niewiele. Od początku była to wieś prywatna, prawdopodobnie pozostając na początku XV w. w posiadaniu rodu Strzałów. Wiadomo, że ponad 100 lat później właścicielami suskich włości był już ród Słupskich, którego przedstawiciel Stanisław Słupski, sprzedał w 1554 r. Suchą krakowskiemu złotnikowi Włochowi Gaspare Castiglione. Ten zamożny krakowski mieszczanin postawił tu obronny dwór. Dla Gaspare Polska stała się drugą ojczyzną, do tego stopnia, że przybrał od swojej posiadłości nazwisko Kasper Suski.
W roku 1608 r. następcy Castiglione sprzedali jego skromny dwór. W ten sposób pojawił się kolejny „pan na Suchej”: Piotr Komorowski herbu Korczak (1580-1640) starosta oświęcimski tytułujący się hrabią na Orawie i Liptowie. Piotr Komorowski doprowadził do potężnej rozbudowy istniejącego dworu. Równocześnie z rozbudową zamku Komorowski podjął natychmiast starania o utworzenie w Suchej samodzielnej parafii. Wcześniej obszar ten wchodził w skład rozległej parafii z siedzibą w Mucharzu, a od 1533 r. należał do nowo utworzonej – w Zembrzycach. W tym celu ufundował kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, (zbudowany w 1613-1614) oraz budynek klasztorny. W powstałym klasztorze osadził w 1624 r. zakonników ze zgromadzenia kanoników regularnych laterańskich sprowadzonych tu z macierzystego klasztoru przy kościele Bożego Ciała na Kazimierzu w Krakowie. To właśnie oni mieli pełnić posługę duszpasterską w nowej parafii utworzonej ostatecznie w 1626 r. Obok kościoła i klasztoru Komorowski wzniósł 7 kaplic (do dziś zachowały się 3), a całość otoczył kamiennym murem z bramkami i basztami. Wiele wskazuje na to, że właściciel miał zamiar uczynić z Suchej znaczący ośrodek kultu maryjnego. Przykościelne kaplice były początkowo poświęcone Radościom Matki Bożej i być może miała to być konkurencja dla cieszącego się rosnącym powodzeniem zespołu kościoła i kaplic w nieodległej Kalwarii Zebrzydowskiej. Kanonicy regularni byli gospodarzami tutejszej parafii do 1782 r. Po I rozbiorze Polski, gdy Sucha weszła w skład zaboru austriackiego, wskutek reform ówczesnego cesarza Józefa II, suski klasztor uległ kasacie i od tej pory parafią zarządzają kapłani diecezjalni.
Z biegiem lat, w miarę stałego wzrostu ludności Suchej, coraz bardziej dawała się odczuć konieczność budowy nowego, większego kościoła. Doszło do tego w latach 1895-1907. Głównymi fundatorami kościoła zostali: hr. Anna Branicka oraz jej syn Władysław Branicki, przy znaczącej pomocy mieszkańców miasta a szczególnie suskich kolejarzy.
Po przekroczeniu bramy głównej w murze otaczającym cały zespół znajdziemy się na dziedzińcu kościołów. Choć dzisiaj nic już na to nie wskazuje, jest to teren dawnego przykościelnego cmentarza, który funkcjonował w tym miejscu do 1836 r., kiedy oddano do użytku nowy cmentarz. Była to sytuacja powszechna – naturalnym miejscem usytuowania dawnych cmentarzy był teren położony bezpośrednio przy kościele.
W pobliżu bramy po prawej, oglądamy jedną z kaplic ufundowanych przez Piotra Komorowskiego w połowie XVII w. To kaplica pw. św. Anny (A) zbudowana na planie ośmiokąta z kamienia łamanego. Wewnątrz znajduje się ołtarz z barokowym obrazem Najświętszego Serca Pana Jezusa. Pomiędzy kaplicą a bramą stoi figura św. Jana Nepomucena (B) z 1779r.
Na lewo od bramy znajduje się krzyż (C), stojący na symbolicznej mogile kilku konfederatów barskich, którzy – jak wieść niesie – schronili się w suskim kościele podczas walk z Rosjanami toczonych w rejonie Suchej w 1771 r. W pobliżu jest też głaz pamiątkowy (D) odsłonięty w 2010 r. dla uczczenia polskich oficerów pomordowanych w Katyniu w 1940 r. i 96 ofiar katastrofy lotniczej w Smoleńsku z 10 kwietnia 2010 r.
Na prawo od głównej bramy widzimy dwa niepozorne budynki w porównaniu z imponującą bryłą nowego kościoła. To właśnie one dały początek całemu zespołowi i przez niemal 300 lat odgrywały główną rolę w życiu religijnym Suchej. Budynek po prawej stronie (E) jest to dawny klasztor kanoników regularnych, obecnie pełniący funkcję plebanii. Jest to budynek jednopiętrowy o cechach renesansowych. Wejście do niego zdobi kamienny portal z dwoma rozetami. Jest on połączony z chórem starego kościoła półkolistym przejściem zwanym arkadą (F). Na jej północnej stronie uwagę zwracają dwie cenne, renesansowe tafle majolikowe przedstawiające Chrystusa na Krzyżu wraz z Matką Bożą i św. Janem Ewangelistą oraz – poniżej – herb Korczak Piotra Komorowskiego wraz z inicjałami: PK HL IO („Piotr Komorowski hrabia liptowski i orawski”). Tego rodzaju ceramika była popularna zwłaszcza we włoskiej Florencji. W Polsce zaś wytwarzano ją na krakowskim Kazimierzu (a pamiętamy, skąd przybyli do Suchej kanonicy regularni). Prawdopodobne jest więc, że z tamtejszego warsztatu pochodzą suskie egzemplarze.
Stary kościół (G) jest niewielką jednonawową, orientowaną świątynią. Od strony południowej do prezbiterium przylega zakrystia, a od północnej – kaplica Matki Bożej Bolesnej (dobudowana ok. połowy XVII w.). Dach nawy zdobi barokowa wieżyczka na sygnaturkę, dobudowana w 1763 r. Bryła kościoła, wraz z charakterystycznym oszkarpowaniem ścian, utrzymana jest w stylu gotyckim, a niektóre detale architektoniczne i zdobnicze są wykonane w stylu późnorenesansowym. Na zachodniej elewacji kościoła, widać umieszczony w górnej części tzw. szkarpy kamienny kartusz z herbem Korczak Piotra Komorowskiego i inicjałami PK H L O, a pod nim - tablica erekcyjna kościoła, dzięki której dowiadujemy się m.in., że budowa świątyni trwała od 29 marca 1613 do 15 czerwca 1614 r. W dolną część ściany zachodniej wmurowano kolejne tablice erekcyjne pochodzące z dwóch spośród wspomnianych wcześniej 7 kaplic ufundowanych przez Piotra Komorowskiego.
Pod koniec pierwszej i na początku drugiej dekady XXI w. stary kościół poddany był gruntownemu remontowi. Dzięki staraniom ówczesnego proboszcza parafii, ks. S. Bogacza kompleksowe prace konserwatorskie zostały pomyślnie zakończone i dziś ta mała, przytulna świątynia i zarazem najcenniejszy obiekt zespołu kościelno-klasztornego pełni swe funkcje liturgiczne.
Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje drewniany ołtarz główny (1). Rokokowy, ufundowany w 1793 r. przez Teresę z Sułkowskich Wielopolską, dzieło suskiego stolarza.
W ołtarzu znajduje się barokowy obraz Nawiedzenia św. Elżbiety przez Marię, a powyżej – obraz św. Moniki. Po bokach ołtarza są figury prawdopodobnie św. Józefa – po lewej, oraz Matki Bożej – po prawej.
W oknach za ołtarzem widoczne są niewielkie witraże herbowe: po lewej Korczak Komorowskich, a po prawej Starykoń Wielopolskich. W prezbiterium zachowało się oryginalne drewniane sklepienie kolebkowe ze sceną Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny adorowanej przez aniołów, wśród których czterej trzymają banderole z cytatami z Pieśni nad Pieśniami oraz Księgi Psalmów. W krypcie pod prezbiterium znalazł miejsce wiecznego spoczynku P. Komorowski, który okazał się jedną z najbardziej zasłużonych postaci w dziejach Suchej, oraz członkowie jego rodziny.
Z prezbiterium w lewo przechodzi się do kaplicy Matki Bożej Bolesnej (2) dobudowanej do kościoła w połowie XVII w. W drewnianym, późnobarokowym ołtarzu kaplicy znajduje kopia obrazu „Jezu Ufam Tobie”, z krakowskich Łagiewnik (powyżej – Trójca Święta), po bokach wiszą obrazy św. Jana Pawła II i św. Faustyny. Ściany i sufit pokrywa nowa polichromia. Pomiędzy prezbiterium a nawą, przy łuku tęczowym po stronie północnej, znajduje się drewniana ambona (3) z 1778 r.
W nawie znajdują cztery drewniane ołtarze:
‒ ołtarz przy tęczy po lewej (płn.) stronie (4) rokokowy, prawdopodobnie z drugiej połowy XVIII w., z obrazem św. Jana Chrzciciela oraz portretem św. Augustyna - powyżej. Po bokach ołtarza stoją figury św. Wojciecha – po lewej, oraz św. Stanisława - po prawej,
‒ ołtarz przy tęczy po prawej (płd.) stronie (5), prawie identyczny, rokokowy z 1771 r., z obrazem przedstawiającym św. Józefa z Dzieciątkiem (lub św. Jana Nepomucena - na zasuwie) oraz portretem św. Grzegorza - powyżej. Po lewej stronie jest figura króla Dawida, a po prawej - figura św. Floriana,
‒ ołtarz przy ścianie północnej (6), rokokowy, z obrazem św. Michała Archanioła oraz obrazem św. Hieronima - powyżej. Obok stoi polichromowana figura Matki Bożej Brzemiennej,
‒ ołtarz przy ścianie południowej (7), późnobarokowy - najciekawszy z nich - z 1703 r., ufundowany przez Annę Konstancję z Lubomirskich Małachowską. W centralnej części ołtarza znajduje się rzeźbiony krucyfiks na tle obrazu przedstawiającego św. Marię Magdalenę i widok Jerozolimy w tle. W zwieńczeniu oglądamy Chustę św. Weroniki podtrzymywaną przez putta na tle promienistej glorii. Inne putta przedstawione na gzymsach, trzymają symbole Męki Pańskiej.
W kościółku warto zwrócić również uwagę na barokowy, wsparty na czterech kolumnach jońskich, chór muzyczny (8) i XVIII w. organy. Na parapecie chóru umieszczono medalion z wizerunkiem króla Dawida grającego na harfie.
Aby dokończyć oglądanie jeszcze dwóch przykościelnych kaplic, trzeba wyjść na zewnątrz, na przykład drzwiami w ścianie południowej. Tuż obok drzwi - na zewnątrz - po prawej zobaczymy ciekawą dobudówkę w kształcie półrotundy, mieszczącą schody na chór. Po stronie lewej owych drzwi można obejrzeć dwie stare płyty nagrobne, prawdopodobnie rodziny fundatorów.
Z kościoła można też wyjść przez ceglaną przewiązkę łączącą stary kościół z nowym. Wychodząc tędy skierujemy się do przejścia pod arkadą - łączy ona plebanię z chórem starego kościoła - tam we wnęce po prawej stronie znajduje się piaskowcowa figura Chrystusa Upadającego pod Krzyżem z 1791 r. Jest ona przykładem powszechnego w tej okolicy kultu Męki Pańskiej, związanego z tradycją pielgrzymek do sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej. Znajdujące się przed nami schody prowadzą na tyły plebanii oraz do widocznego po lewej drewnianego spichlerza plebańskiego XVIII/XIX w.
Obchodząc stary kościół w lewo mijamy opisywaną wcześniej kaplicę Matki Bożej Bolesnej z niewielkim wizerunkiem Matki Bożej w ściennej wnęce. Po stronie prawej widoczna jest dalsza część muru wzniesionego w ramach fundacji P. Komorowskiego, w którym pierwotnie znajdowało się kilka niewielkich baszt bramek, nadających całemu zespołowi cechy obronne.
Przed murem znajduje się kolejna kaplica ufundowana P. Komorowskiego. To kaplica pw. św. Huberta (H) odremontowana w 2007 r. przez miejscowe Koło Łowieckie i Nadleśnictwo Sucha – stąd obecne wezwanie kaplicy. Wewnątrz kaplicy, wzniesionej na planie kwadratu i pokrytej gontem, znajduje się współczesna drewniana płaskorzeźba przedstawiająca św. Huberta oraz fotografie. Przed kaplicą posadzono dąb upamiętniający Jana Pawła II.
Stąd mamy tylko krok do następnej, trzeciej i najbardziej okazałej kaplicy – dzwonnicy (I).
Pierwotna, murowana, ufundowana przez P. Komorowskiego Chrystusa Salwatora i św. Janów: Chrzciciela i Ewangelisty, wzniesiona na planie ośmiokąta, została w 1818 r. nadbudowana drewnianą kondygnacją, przeznaczoną na dzwonnicę. Stożkowy dach dzwonnicy oraz okap ponad gzymsem dolnej kondygnacji są kryte gontem. Do płd. ściany kaplicy przylega kamienna ambona wsparta na dwóch kolumnach jońskich, pod którą umieszczono wnękę ołtarzową. Na sąsiedniej ścianie jest zamurowany otwór, prowadzący do krypty, w której pochowano m.in. członków rodzin Wielopolskich, Branickich. Spoczywa tu także Anna Branicka (1824-1907), współfundatorka nowego kościoła. W środku znajduje się marmurowy ołtarz, są też fotografie.
Do obejrzenia pozostał nam nowy kościół (J), który jest przykładem stylu charakterystycznego dla architekta T. Talowskiego a określanego mianem „malowniczy eklektyzm”. Styl ten łączy w tym przypadku elementy neogotyckie (np. sklepienia krzyżowo-żebrowe) i neoromańskie (m.in. dwudzielne okna). Kościół wzniesiony na planie krzyża łacińskiego z cegły urozmaiconej kamiennymi detalami, jest dużą świątynią jednonawową z transeptem (nawa poprzeczna) i ambitem, zamkniętą od płd. absydą. Fasada kościoła zwieńczona jest 54-metrową wieżą, która najwspanialej prezentuje się od strony frontowej. W jej górnej części znajduje się potężna, piaskowcowa figura Ukrzyżowanego Chrystusa z Duchem Świętym w postaci gołębicy powyżej. Poniżej, na krawędziach wieży znajdują się cztery figury przedstawiające: św. Józefa i Matkę Bożą (po stronie wsch.) oraz św. Jana Ewangelistę i św. Annę lub św. Elżbietę (po stronie zachodniej). Niższą część wieży zdobią dwa potężne okna. Szczególnie pięknie prezentuje się dolne w formie neogotyckiej rozety, a pod nią mamy neoromański portal z głównym wejściem do kościoła.
Portal prowadzi do kruchty (1) gdzie wisi obraz św. Stanisława Kazimierczyka oraz krucyfiks. A. Komoniecki (1658-1729) pisał w swym wiekopomnym dziele „Dziejopis żywiecki”: „iż tenże Jego Mość pan Piotr Komorowski zachorzał był na oko bardzo i niebeśpieczno, któremu aż wyciekło, aż go sobie kitajką zieloną zawięzował; w której chorobie tęskniąc sobie, oddawał sie [modlitwie za] przyczyną św. Stanisława Kazimierzczyka, którego sobie wziął i miał za osobliwego patrona. I zasnąwszy, przez rewelacyją [objawienie - przyp. autora] tenże święty Stanisław obiecał go pocieszyć, byleby braci jego zakon w Suchej fundował. Jakoż on nieodmiennie to postanowił i rzeczą samą wykonał i zdrów z tego został”.
Ów dobrodziej Komorowskiego, Stanisław Kazimierczyk (1433-1489) był kanonikiem regularnym laterańskim, kaznodzieją i wychowawcą kleryków przy kościele Bożego Ciała na Kazimierzu i przyległym klasztorze. Powszechnie szanowany zmarł w opinii świętości, jego kult został oficjalnie zatwierdzony dopiero całkiem niedawno przez współczesnych papieży. Beatyfikowany został w 1993r. przez Jana Pawła II, a kanonizowany w 2010r. przez Benedykta XVI.
W wysokim, przestronnym wnętrzu świątyni zwraca uwagę polichromia wykonana w 1957 r. wprost na cegle techniką kazeinową. Była to oryginalna (chodziło o zachowanie ceglanych ścian wnętrza) i bardzo rzadka metoda. Wykonawcami byli M. Konarski z Krzeszowic i T. Kurek z Zakopanego. Wśród malowideł zauważyć możemy m.in. sceny biblijne, a przedstawiają one: Jezusa ze św. Marią Magdaleną (2), Św. Rodzinę (3), Powrót Syna Marnotrawnego (4), Jezusa Miłosiernego przed św. Małgorzatą (5), Jezusa z uczniami w Emaus (6) oraz Wniebowstąpienie (7). Na ścianach prezbiterium wzrok przyciągają cztery figury wykute w kamieniu pińczowskim przez W. Druciaka, przedstawiające polskich świętych. Są to od lewej: św. Jan Kanty (8), św. Kazimierz (9), św. Stanisław Biskup (10) i św. Stanisław Kostka (11). W kamieniu pińczowskim płaskorzeźbione są również stacje drogi krzyżowej. Obok tabernakulum znajdują się figury dwóch ewangelistów, przeniesione tu ze starego kościoła.
Kolejną charakterystyczną cechą naszego kościoła, odróżniającą go od wielu innych, jest fakt, że w zasadzie nie posiada on ołtarza głównego. Oryginalny, marmurowy ołtarz inspirowany sztuką rzymską, zaprojektowany przez Z. Hendla nie spodobał się wiernym. Było to bowiem dzieło nietypowe, zwłaszcza dla prowincjonalnego miasteczka, jakim na początku XX w. była Sucha. W 1912 r. w prezbiterium ustawiono dolną część ołtarza (12), wykonaną przez A. Madeyskiego, bez głównej nastawy. Pomimo podejmowanych w późniejszym okresie starań, budowy tej jednak nie ukończono. By wypełnić pustkę w miejscu, gdzie miała stać ołtarzowa nastawa,wykonano witraże w oknach absydy, widocznych za ołtarzem. Centralne okno wypełnia witraż ze sceną Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (powyżej - Duch Święty pod postacią Gołębicy) (13) oraz mniejsze witraże z wizerunkiem Matki Bożej Ostrobramskiej (14) i św. Aleksandra (15).
Dwa boczne ołtarze znajdują się w transepcie. Przy lewej (wschodniej) ścianie transeptu oglądamy ołtarz Męki Pańskiej (16) z 1927 r. Wieńczącą ołtarz Grupę Ukrzyżowania (Chrystus na Krzyżu oraz Matka Boża i św. Jan Ewangelista) wykonano w kamieniu szydłowieckim. W centralnej części ołtarza miała pierwotnie znaleźć się płaskorzeźba o tematyce pasyjnej. Ostatecznie jednak miejsce to wypełnia mozaika, przedstawiająca św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus. Przy prawej (zachodniej) ścianie transeptu stoi ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa (17) wykonany w 1914 r., z rzeźbami, przedstawiającymi Jezusa Miłosiernego oraz św. Franciszka – po ewej, oraz św. Antoniego – po prawej.
We wnętrzu kościoła warto zwrócić uwagę na ambonę (18) z 1901 r. i jej neogotycki baldachim, a całość zaprojektowana przez architekta kościoła, czyli Teodora Talowskiego. Na styku transeptu i nawy głównej widnieją kamienne figury przyścienne, przedstawiające po lewej: Matkę Bożą (19) i po prawej: Najświętsze Serce Pana Jezusa (20).
W kierunku wyjścia widać chór muzyczny (21) i kartusz z herbem Korczak Branickich, osadzony na emporze chóru. Ciekawostką jest fakt, że tak Komorowscy, jak i Braniccy, dwie rodziny, których członkowie byli fundatorami obu suskich kościołów, pieczętowały się tym samym herbem, stąd Korczak pojawia się często na terenie całego zespołu. Na lewej ścianie nawy wisi replika XIX-wiecznej kopii obrazu „Złożenie do Grobu” (22) z 1664r.
Na lewo od prezbiterium, naprzeciwko bocznego, zachodniego wejścia do kościoła, znajduje się jeszcze jeden ołtarz, z cieszącym się dużym kultem wiernych obrazem Matki Bożej Suskiej (23) – w typie częstochowskiej Czarnej Madonny. Ambit (obejście prezbiterium) prowadzi do absydy (24). Na jej południowej ścianie znajduje się marmurowy ołtarz wykonany z elementów pochodzących z pierwotnego ołtarza głównego. W centralnej części widzimy znany obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Naprzeciwko tego ołtarza, a w tylnej części ołtarza głównego, oglądamy wnękę z figurą Chrystusa Frasobliwego. W umieszczonej pod posadzką absydy krypcie spoczywa główny fundator kościoła W. Branicki (herbu Korczak) wraz z żoną.
Kaplica-dzwonnica w Suchej, foto Edward Wieczorek
Wychodzimy z kościoła i opuszczamy teren zespołu kościelno-klasztornego, pozostawiając po prawej kaplicę-dzwonnicę i schodząc po schodach w kierunku ul. Kościelnej. Po drodze mijamy po lewej kolejną figurę św. Jana Nepomucena (K). Pochodzi z 1759 r. i jest przykładem ludowego baroku. Nieco wyżej widzimy jeszcze jedną kamienną rzeźbę - to figura Chrystusa Króla Wszechświata (L), przedstawionego z atrybutami władzy królewskiej: koroną, berłem i jabłkiem oraz z inskrypcją „Króluj Nam Chryste” na postumencie. Figura pochodzi z 1937 r.
Oprócz opisywanego wyżej zespołu kościelno-klasztornego w Suchej Beskidzkiej (w 1964 r. do tradycyjnej, dawnej nazwy miasta, dodano drugi człon - Beskidzka) istnieje jeszcze zespół zamkowo-parkowy. Obydwa te cenne skupiska zabytków mocno powiązane są ze sobą poprzez rody kolejnych fundatorów: Komorowskich, Wielopolskich, Branickich. Warto tu zaznaczyć, że to właśnie bezpośrednio do herbu Wielopolskich „Starykoń” nawiązuje współczesny herb naszego miasta. Zabytkowe zespoły otoczone są należytą troską, by mogły służyć kolejnym pokoleniom i dawały się podziwiać, co uczyniło z Suchej miejscowość atrakcyjną turystycznie.
Władysława Błachut
Spichlerz plebański w Suchej, foto Edward Wieczorek
Literatura:
Sucha Beskidzka, red. J. Hampel, F. Kiryk, Kraków 1998
Babia Góra i okolice. Przewodnik po obszarze Stowarzyszenia Gmin Babiogórskich, M. Leśniakiewicz, Sucha Beskidzka 2015
Chronografia albo dziejopis żywiecki, A. Komoniecki, Żywiec 1987
Sucha Beskidzka i okolice, J. H. Harasimczyk, Sucha Beskidzka 2004
Spichlerz plebański w Suchej, foto Edward Wieczorek