Pomniki Historii, nowe obiekty
W „Krajoznawcy Górnośląskim” nr 38 informowaliśmy o wówczas aktualnej liście Pomników Historii, która liczyła 105 pozycji. Lista ta została rozszerzona Rozporządzeniem Przezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o cztery obiekty w 2020 roku. Wówczas też roszerzono wpis z 2018 roku, dotyczący zespołu pałacowego z ogrodem i parkiem w Rogalinie, o dołączenie obszaru majątku ziemnego. Obecnie, wpis dotyczący tego obiektu brzmi: Rogalin – zespół pałacowo-parkowy z obszarem dawnego majątku ziemskiego.
W 2021 r. Prezydent RP kolejnymi Rozporządzeniami rozszerzył listę Pomników Historii o pięć obiektów oraz w marcu, kwietniu i czerwcu 2022 roku o trzy obiekty. Obecnie lista obejmuje 117 obiektów.
Obiekty zabytkowe wpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na listę Pomników Historii w 2020 roku:
Sianiątki – opactwo św. Wojciecha Mniszek Benedyktynek. Opactwo zostało ufundowane w 1228 r. przez komesa Klemensa Gryfitę z Brzezia. Obecnie zespół opactwa tworzą: czworobok zabudowań klasztornych z wyodrębnioną bryłą kościoła, rozległy ogród klauzurowy, otoczony kamiennym murem, oraz ogród zewnętrzny, stanowiący przedpole widokowe dla zespołu architektonicznego oraz bufor oddzielający od zespołu gospodarczego – folwarku klasztornego obecnie oddzielonego własnościowo i funkcjonalnie od zespołu klasztornego. W granicach terenu klasztornego, wydzielonego murem z końca XVIII w., znajduje się ogród klasztorny ze stawem (kompozycja z końca XVIII i XIX w.), zabudowania gospodarcze (XIX-XX w.) oraz cmentarz klasztorny. Przy kościele wznosi się wolno stojąca dzwonnica z końca XVIII w. Przed wejściem do kościoła i klasztoru, od wschodu, wydzielony jest ogród zewnętrzny z figurą Chrystusa z pocz. XX w., obwiedziony metalowym ogrodzeniem i otoczony ciągami komunikacyjnymi, dostępnymi przez bramy w murze otaczającym zespół klasztorny. Opactwo jest cennym dokumentem rozwoju architektury gotyckiej oraz barokowej.
Nowy Wiśnicz – zespół architektoniczno-krajobrazowy. Wpisany na listę zespół, to: miasto, zamek i klasztor, które wspólnie tworzą kompozycyjną całość z zachowaniem historycznego układu przestrzennego. Zespół ten stanowi pamiątkę czasów świetności siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej.
Zabrze – zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego. Jest ważnym świadectwem dziedzictwa przemysłowego, dziejów kluczowej gałęzi przemysłu górnośląskiego. W skład zespołu wchodzą: Kopalnia Królowa Luiza, Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna oraz Kopalnia Guido.
Sulejówek-Milusin, zespół domu marszałka Józefa Piłsudskiego. Jest darem i wyrazem wdzięczności żołnierza polskiego dla Józefa Piłsudskiego, jednego z ojców polskiej niepodległości. Zapadały w nim decyzje kluczowe dla dziejów Polski.
Rogalin – zespół pałacowo-parkowy z obszarem dawnego majątku ziemskiego. Obecny wpis jest rozszerzeniem wpisu Pałacu w Rogalinie (z 2018 r.) o obszar majątku. Pałac w Rogalinie jest rodzinnym domem Edwarda Raczyńskiego – zawodowego dyplomaty, męża stanu, a wreszcie prezydenta RP (na uchodźstwie). Pałac ten i otaczający go, słynnący starymi dębami, majątek wraz ze zbiorami sztuki przekazał Edward Raczyński utworzonej przez siebie Fundacji Raczyńskich, a za jej pośrednictwem – Narodowi Polskiemu.
Obiekty zabytkowe wpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na listę Pomników Historii w 2021 r.:
Orawka – kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Pochodzący z 2. poł. XVII w. drewniany kościół jest najstarszym katolickim, a jednocześnie jedynym zachowanym spośród drewnianych kościołów w polskiej części Górnej Orawy. I tu walorem jest zarówno architektura, drewniana konstrukcja, jak i zachowany bardzo bogaty wystrój wnętrza świątyni.
Czerwińsk nad Wisłą – dawne opactwo Kanoników Regularnych. To perła architektury średniowiecznej; klasztor, ufundowany w poł. XII w. z inicjatywy biskupa płockiego Aleksandra z Malonne, pełnił ważną rolę w bardzo gęsto w tamtym czasie zaludnionym regionie Mazowsza. Choć przebudowywany i rozbudowywany, do dziś zachował swoją gotycką bryłę. W niezwykle malowniczo na wiślanej skarpie położonym opactwie modlił się Władysław Jagiełło w drodze na Grunwald.
Pszczyna – zespół zamkowo-pałacowy. To zabytek o zupełnie innym charakterze, który jest przykładem doskonale zachowanej, historyzującej rezydencji magnackiej, ukształtowanej w wyniku wielokrotnej rozbudowy i przekształceń średniowiecznego założenia obronnego. Pałac oraz park w stanie, jaki obecnie możemy podziwiać, reprezentują głównie styl przełomu XVIII i XIX wieku. Wewnątrz zachowany jest autentyczny wystrój wnętrz, co czyni ten zabytek jeszcze cenniejszym.
Puławy – zespół pałacowo-parkowy. Obiekt ten stanowił siedzibę rodu Czartoryskich. W XIX w. w pawilonach „Świątynia Sybilli” i „Domku Gotyckim” założono pierwsze w Polsce muzeum. Stylizowany na „ogród wolności” park wyraża umiłowanie ojczystego krajobrazu.
Obiekty zabytkowe wpisane przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na listę Pomników Historii w 2022 roku:
Radom – zespół klasztorny Bernardynów. Zespół klasztorny Bernardynów składa się z późnogotyckiego kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, przyległego do niego klasztoru oraz dostawionego do klasztoru od południa budynku gospodarczego. Założenie wydzielone jest ogrodzeniem, w którym znajduje się murowany budynek bramny z XVIII-XIX w. Najcenniejszym elementem wyposażenia kościoła jest późnogotycka grupa pasyjna umieszczona w ołtarzu głównym, z końca XV w. W kaplicy znajdują się m.in. częściowo zachowane późnogotyckie stalle z ok. 1500 r. Do kościoła przylega klasztor złożony z trzech skrzydeł, zgrupowanych wokół wirydarza. W klasztorze zachowały się dwa kamienne XVI-wieczne portale, w tym ostrołukowy pomiędzy krużgankiem a zakrystią. Skrzydło południowe klasztoru posiada dwa szczyty: zachodni, który jest zbliżony formą do zachodniego szczytu kościoła, oraz skromniejszy szczyt wschodni. Kilka okien skrzydła wschodniego posiada późnogotyckie piaskowcowe obramienia. Od południa do klasztoru przylega
XVI-wieczny budynek dawnej kuchni klasztornej, ze szczytem ozdobionym blendami, nad którym góruje wysoki komin (Piekarnik).
Tum – zespół archikolegiaty pw. Najświętszej Maryi Panny i Św. Aleksego. Zespół ten należy do najważniejszych realizacji w stylu romańskim i związany jest z doniosłymi wydarzeniami z historii Polski. Archikolegiata jest największą zachowaną świątynią romańską w Polsce, powstałą w XII w. Bogato rzeźbiony portal północny, który powstał w latach 70. XII w., jest najwybitniejszym i najstarszym przykładem rzeźby portalowej w Polsce. Innym unikatem, przetrwałym w murach archikolegiaty, są XII-wieczne polichromie z absydy zachodniej. Pod względem rozmiarów, jest to największe zachowane malowidło romańskie w Polsce. Wyjątkowa jest także jego apokaliptyczna tematyka, sięgająca tradycji malarstwa karolińskiego. Miejsce to związane jest z istotnymi wydarzeniami oraz postaciami historycznymi. Budowę archikolegiaty zainicjowano w jednym z najważniejszych ówcześnie ośrodków władzy, w celu wyróżnienia książąt dzielnicowych w walce o prymat z Władysławem II. Skala podjętych prac nad tą imponującą, jak na owe czasy, budowlą może mieć wytłumaczenie w próbie dorównania katedrze krakowskiej w wymiarze prestiżowo-symbolicznym.
Warszawa – gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jest to przykład architektury publicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego o szczególnym walorze artystycznym. Gmach, oprócz symbolicznego znaczenia w historii odrodzonego Państwa Polskiego, wiąże się z wojennymi dziejami Warszawy jako siedziba Urzędu Tajnej Policji – Gestapo. Obecnie, większość gmachu zajmuje Ministerstwo Edukacji i Nauki, a jego podziemną część – Mauzoleum Walki i Męczeństwa będące oddziałem Muzeum Niepodległości. Budynek został założony na planie czworoboku z 6 dziedzińcami. Gmach czterokondygnacyjny, murowany z cegły, w konstrukcji słupowo-ramowej (słupy i podciągi żelbetowe). Fasada z lekko zryzalitowaną częścią środkową, mieszczącą prowadzący na dziedziniec wejściowy portyk z ośmioma wysokimi na trzy kondygnacje czworobocznymi filarami, zgrupowanymi w pary. Ponad portykiem relief przedstawiający orła w koronie.
Mariusz Dmetrecki