Krzyż - historia i symbolika
Towarzyszy nam "od zawsze" w życiu codziennym i naszych krajoznawczych wędrówkach, przybierając różne formy i znaczenie. Choć dla chrześcijan ma znaczenie wyjątkowe, często spotykamy go w miejscach i sytuacjach groteskowych, umieszczono go bowiem na wieży kościołów i tabletce od bólu głowy, na szpitalnej karetce i przejeździe kolejowym.
Jeśli wierzyć Władysławowi Kopalińskiemu i jego "Słownikowi symboli", krzyż symbolizuje oś świata, cztery strony świata, cztery wieki świata, cztery dziedziny ducha; połączenie przeciwieństw, życie i nieśmiertelność, ducha i materii; wieczność; siłę stwórczą; męskiego stwórcę; fallusa; źródło użyźniających opadów; wieczne szczęście; potęgę; miłość seksualną; ptaka z rozpostartymi skrzydłami; człowieka z rozłożonymi ramionami; element boskości w ptaku i w człowieku; amulet; ogień, Słońce; most do nieba, narzędzie męki i strachu, śmierć i mękę Chrystusa; chrześcijaństwo; wieczną pamięć i wiele innych (w tym niepiśmienność, podpis i plus).
CZASY PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIE
Już u ludów paleolitycznych pojawił się znak krzyża X lub +, będący zapewne symbolem solarnym, zabezpieczającym także przed nieszczęściem. Na Bliskim Wschodzie krzyż grecki był symbolem nieba i ziemi, słońca, czterech stron świata, a nawet kosmosu. Krzyż wpisany w koło jest znakiem kosmicznym znanym u Hetytów już 2000-1000 l. p.n.e., związanym z powszechnym wówczas kultem solarnym (rysunki i rzeźby tego krzyża spotyka się także w grotach dzisiejszej Szwecji, Francji, na północy Rosji i u Germanów). Podobnie było wśród pogańskich ludów zamieszkujących w starożytności nasze ziemie (np. znaki solarne na Ślęży).
Od Hetytów znak krzyża przeszedł do pobliskiego Babilonu, lecz zmienił swój kształt (w heraldyce ten rodzaj nazywa się krzyżem rycerskim). Symbolika tego krzyża przetrwała w Babilonii do upadku królestwa Asyrii (606 r. p.n.e.).
Inną postacią krzyża występującego w starożytności jest symbol w kształcie litery "T" (tau), tzw. crux commissa, oznaczający centrum świata, symbol panowania nad wszystkim siły słońca. Crux commissa pojawia się w Egipcie, na rękach i głowach posągów bóstw, faraonów i kapłanów (kapłani z Memfis dekorowali się aż sześcioma takimi krzyżami). Znakiem takiego krzyża sygnowano także dokumenty, jakby na potwierdzenie prawdy swych intencji.
Krzyż to motyw ornamentalny i znak symboliczny używany w wielu kulturach, np. w Kartaginie w celach dekoracyjnych, w Skandynawii jako znaki graniczne (krzyże runiczne). Wznoszono je na grobach królów i bohaterów. Cycero donosi, że laski augurów miały kształt krzyża. Był on również symbolicznym znakiem Fenicjan. Dwie babki drożdżowe z krzyżem odkryto w Herkulanum.
Krzyż był świętym symbolem u Azteków na długo przed Cortezem. W Tabasco symbolizował boga słońca, był emblematem Quetzalcoatla jako władcy czterech stron świata i czterech wiatrów, a dla niektórych ludów staroamerykańskich krzyż "T" był symbolem deszczu.
Do V w. p.n.e. krzyż był symbolem życia, zdrowia i ochrony przed śmiercią, jednak po tym czasie stał się symbolem śmierci. Od Scytów i Asyryjczyków (legendarna królowa Semiramida pierwsza ponoć wpadła na pomysł ukrzyżowania, dokonując tego na królu Medii Ferno, jego żonie i siedmiu synach), przez Persów trafił dalej. Aleksander Macedoński po zajęciu Tyru kazał z wielkiej uciechy ukrzyżować 2 tys. mieszkańców. Przez Macedonię i Kartaginę zwyczaj ten trafił do Rzymu, gdzie stosowano go wobec nie-Rzymian i niewolników (kara została zniesiona przez cesarza Konstantyna Wielkiego). Kary ukrzyżowania nie stosowali Żydzi, gdyż w myśl żydowskich praw skazaniec musiał być pochowany w dniu śmierci (nie mógł wisieć przez noc), a powolna śmierć na krzyżu takiej gwarancji nie dawała.
Rzymski sposób krzyżowania polegał na przywiązywaniu ramion skazańca do poziomej belki, tzw. patibulum i wciągnięcie jej na przygotowany pal. Bardzo rzadko skazańca przybijano do krzyża.
NARZĘDZIE MĘKI CHRYSTUSA
Prawdopodobnie Chrystusa ukrzyżowano, przybijając mu ramiona do patibulum i owo patibulum musiał nieść przez całą Drogę Krzyżową. Trudno wyobrazić sobie, że Chrystus wycieńczony torturami, pobity, był w stanie nieść w całości krzyż ciesielskiej roboty, tzw. crux immissa lub crux capitata. Zresztą według znawców przedmiotu ten typ krzyża pojawił się dopiero w V w. n.e.
Do krzyża przybijano tabliczkę z tytułem winy titulum, najczęściej jednym gwoździem razem ze stopami, zaś w przypadku Chrystusa - nad Jego głową. Aby uniknąć rozerwania ciała pod jego ciężarem przez gwoździe, w środku krzyża umieszczano kołek zwany sedulum, na którym wspierał się korpus skazanego. Kołek ten wydłużał agonię nawet do kilku dni (św. Andrzej konał na krzyżu dwie doby, a Tymoteusz i jego żona Maura - dziewięć dni).
Po śmierci Chrystusa cesarz Hadrian (117-138), pragnąc zapobiec gromadzeniu się chrześcijan w miejscu kaźni, kazał je zasypać śmieciami z całego miasta, następnie zbudował na tym miejscu świątynię bogini Wenus, którą kazał zburzyć Konstantyn Wielki.
Tradycja podaje, że w roku 326 św. Helena udała się na pielgrzymkę do Jerozolimy i w pobliżu grobu odkryła resztki drewna z trzech krzyży. Aby zidentyfikować prawdziwy krzyż chrystusowy, dotykano każdym kawałkiem człowieka obłożnie chorego. Okazało się, że tylko jeden ma moc uzdrawiającą. Jak pisze Aleksander Krawczuk w biografii Konstantyna Wielkiego, "Kawałek świętego drzewa cesarzowa zabrała ze sobą do Rzymu, zaś gwoździe kazała przetopić i wprawić w hełm cesarski". Jako pierwsi fakt odnalezienia Krzyża Świętego podali św. Ambroży (395 r.) i Św. Jan Chryzostom (398 r.). W roku 614 Chozroes II władca Persji najechał Syrię i Palestynę, zajął i spustoszył Jerozolimę, wywożąc wraz z innymi skarbami relikwię - krzyż. Dopiero w 14 lat później cesarz Herakliusz pokonał Persów i zmusił ich do oddania relikwii.
Złośliwcy twierdzą, że gdyby złożyć wszystkie istniejące na świecie relikwie Krzyża Świętego, to krzyża Chrystusa nie podźwignęłoby stu ludzi, ale badania przeprowadzone przez dr. Wiliama Primea dowiodły, że suma wszystkich drobin nie jest nawet tak wielka jak kawałek pokazywany przy grobie Chrystusa w Jerozolimie.
Dla chrześcijan krzyż jest znakiem zbawienia i znakiem nadziei. W trzech pierwszych wiekach chrześcijaństwa znakiem tym posługiwano się rzadko, a do VI w. nie umieszczano na krzyżu ciała Chrystusa. W VI w. pojawiły się krzyże z przybitym Chrystusem, ale żyjącym, ubranym w długą tunikę i w koronie na głowie. Dopiero w XI w. w Bizancjum, za sprawą patriarchy Michała Cerulariusza, odstąpiono od tego wzoru, nadając Chrystusowi na krzyżu postać realistyczną: obnażonego, z pochyloną głową w cierniowej koronie.
SYMBOL CHRZEŚCIJAŃSTWA
Chrześcijanie przyjęli w zasadzie wszystkie znane wcześniej formy krzyża, a każda z nich jest znakiem zbawienia przez mękę Syna Bożego. Przez wieki ukształtowała się symbolika niektórych z nich:
- Crux decima, krzyż dziesiętny [1], będący zarazem pierwszą literą greckiego słowa XRISTOS. Znakiem tym się witano i żegnano, kreślono go też na czole umierającego. Krzyż ten jest także znany jako narzędzie męki św. Andrzeja (krzyż św. Andrzeja).
- Krzyż monogramowy, monogram Chrystusa, złożony z połączonych liter "X" (Xristos) i "I" (Isos) [2], który pojawił się w IV w. Później literę "I" zastąpiła "P" (fonetyczne "R"), a monogram nazwano "Chi-Ro" [3]. Dzięki Konstantynowi Wielkiemu stał on się symbolem nie tylko chrześcijaństwa, ale umieszczony na głównej chorągwi wojskowej (labarum) - także cesarstwa rzymskiego.
- Krzyż grecki [4], symbolizujący uniwersalizm chrześcijaństwa: cztery ramiona to cztery strony świata. Nawiązywał do dawnych znaków solarnych, bywa wpisany lub nie wpisany w koło. Do chrześcijaństwa wprowadził go św. Pachomiusz, nakazując ok. 322 r. swoim mnichom noszenie purpurowego znaku krzyża na swych kapturach.
- Krzyż łaciński, crux immissa [5], według tradycji rzeczywiste narzędzie męki Chrystusa. Na wschodzie mnisi używali (jako amuletu, potem oznaki władzy przeora) krzyża ręcznego, któremu na zachodzie zaczęto wydłużać podstawę uzyskując formę krzyża łacińskiego.
- Krzyż widlasty [7,8], przypominający grecką literę "Y" (Ypsilon), symbolizującą życie człowieka (w wieku młodzieńczym prosto, a potem rozwidlenie dróg do dobra i zła) i literę Ψ (Psi), symbolizujący Ducha Św. (kształt przypomina fruwającą gołębicę); inaczej krzyż drzewa życia.
- Krucyfiks [6], krzyż łaciński z umieszczoną na nim postacią Chrystusa ukrzyżowanego, rozpowszechniony po 2. soborze nicejskim (787 r.) początkowo jako wizerunek malowany lub płaskorzeźbiony, potem pełnopostaciowy.
- Crux commissa [7], przypominający grecką literę Tau. Mnisi nosili laski w kształcie takiego krzyża, dlatego na pamiątkę św. Antoniego Pustelnika nazywa się go również krzyżem św. Antoniego. Podobny, choć z kółkiem lub owalem u góry, jest krzyż egipski.
- Crux gammata [10,11,12], magiczny symbol solarny, nazywany także "wirującym krzyżem", góralski "krzyżyk niespodziany", swastyka. Hindusi znali dwie swastyki: ramiona zakrzywione w lewo symbolizujące jesienne słońce, w prawo - zdrowie i pomyślność. Jeden z symboli Buddy (serce). Dla chrześcijan był to znak chroniący przed szatanem.
- Krzyż prawosławny [13], ustalony w Konstantynopolu w czasie patriarchatu Michała Cerulariusza jako obowiązująca forma (w Kościele Wschodnim obowiązująca po dzień dzisiejszy). Ma trzy poprzeczki: górna - odpowiada tablicy INRI (titulum), środkowa - mocująca ramiona i dolna - podnóżek (suppodeneum). Wg tradycji wschodniej stopy Chrystusa przybito dwoma gwoździami. Postać krzyża z pochylonym dolnym ramieniem symbolizuje nawrócenie się jednego z dwóch łotrów towarzyszących męce Chrystusa na Golgocie.
- Krzyż jerozolimski [14], duży krzyż równoramienny z ramionami w kształcie litery "T", w kątach których umieszczono cztery małe krzyże greckie. Ten znak obrała sobie za symbol Kustodia Ziemi Świętej. Duży krzyż ma symbolizować Ziemię Świętą, cztery małe - królestwa uczestniczące w wyprawach krzyżowych: Francji, Niemiec, Obojga Sycylii i Anglii.
- Karawaka [15], krzyż o dwóch ramionach (górnym krótszym), uchodzący w XVI i XVII w. za cudowny środek chroniący od morowej zarazy. Nazwa pochodzi od Caravaca w Hiszpanii, skąd dostał się do Włoch, a za pośrednictwem pielgrzymów rozpowszechnił się w Europie.
SYMBOL HERALDYCZNY
Krzyż był godłem krucjat, a stąd - emblematem zakonów rycerskich: templariuszy, joannitów, Krzyżaków. Od symboli rycerskich przeszedł do heraldyki, która rozróżnia ponad 300 odmian krzyża. Najpopularniejsze z nich to:
- Krzyż św. Andrzeja (krzyż ukośny, crux decima) [1] patrz wyżej.
- Krzyż św. Antoniego (crux commissa, krzyż złączony, krzyż Tau) [7] patrz wyżej.
- Krzyż białoruski (św. Eufrozyny) [15], symbol prawosławia na Białorusi.
- Krzyż burgundzki [16], dwa skrzyżowane ostrzewie (drągi z ostrymi sękami).
- Krzyż celtycki [17], symbolizujący ukrzyżowanego Chrystusa (koło jako symbol Boga).
- Krzyż ćwiekowy (zaostrzony) [18,19], występujący w heraldyce zamiast miecza.
- Krzyż Świętego Ducha [19], podwójny z rozdwojonymi końcami - nawiązuje do 12 owoców Ducha Świętego: miłości, radości, pokoju, cierpliwości, uprzejmości, dobroci, wierności, łagodności, opanowania, sprawiedliwości, pobożności, wytrwałości. Godło Zakonu Świętego Ducha.
- Krzyż egipski (krzyż ankowy, crux ansata) [21,22], rysunek klucza śluz Nilu, jako hieroglif oznaczał życie i plon.
- Krzyż grecki (crux quadrata) [4], linia pionowa obrazująca działanie łaski, przenikające działanie człowieka wyrażone linią poziomą ŕ patrz wyżej.
- Krzyż gwiezdny, gwiazda czteropromienna [23], wywodząca się z tradycji asyro-babilońskiej.
- Krzyż hugenotów [24], krzyż rycerski z ramionami liliowato rozchylonymi.
- Krzyż św. Jakuba [25], godło zakonu rycerskiego o tej nazwie.
- Krzyż jerozolimski [14], przybrany za godło przez Godfryda de Bouillon jako obrońcy Grobu Świętego ŕpatrz wyżej.
- Krzyż jodłowy [26], dzieło heraldyków fińskich, jego ramiona stanowią cztery stylizowane gałązki jodły lub runy Man Y.
- Krzyż kolisty [27], przedchrześcijański symbol światła i słońca u ludów azjatyckich i Germanów, symbol cyklu rocznego i związku Nieba z Ziemią.
- Krzyż koptyjski [28], krzyż grecki o ramionach zwieńczonych trzema trójkątami, emblemat Patriarchatu Aleksandryjskiego.
- Krzyż kościelny [29], wzorowany na krzyżach procesyjnych, symbol dzieł dokonanych na polu wiary, religii.
- Krzyż kotwicowy [30], w formie krzyża greckiego, kryje w sobie cztery kotwice, symbole nadziei. Historyczne godło austriackich krain: Piemontu, Gorycji i Gradyski.
- Krzyż laskowany (crux commissa, krzyż złączony) [31], zbudowany z czterech liter Tau, znak Chrystusa dawcy wszelkich łask, występuje w herbie Kalabrii.
- Krzyż Legii Honorowej [32], ustanowiony przez Napoleona Bonaparte w 1802 r., kształtem ramion nawiązuje do krzyża maltańskiego i pięcioramiennej gwiazdy.
- Krzyż liliowany (liliowy) [33], symbol Maryi, współcierpiącej ze swoim Synem.
- Krzyż litewski (jagielloński) [34], dwa krzyże greckie (wg innych wersji dwa krzyże rycerskie) połączone pionowymi ramionami, godło dynastii Jagiellonów.
- Krzyż lotaryński [35], dwuramienny (górne ramiona krótsze od dolnych), herb Rene Andegaweńskiego i Lotaryngii, w czasie II wojny światowej przyjęty jako symbol francuskiego ruchu oporu. Także w herbie Słowacji i Węgier.
- Krzyż łaciński (crux immissa) [5], symbol Kościoła rzymskokatolickiego, w gnozie oznacza boskość przykutą do materii ŕpatrz wyżej.
- Krzyż św. Łazarza [36], krzyż grecki zakończony motywem trójliścia, symbol zakonu szpitalnego jego imienia (od niego pochodzi słowo lazaret).
- Krzyż maltański (rycerski) [37], zwany krzyżem ośmiu rozkoszy czy ośmiu błogosławieństw, o bogatej symbolice (m.in. alchemiczny znak ognia). W kolorze czerwonym jest symbolem joannitów (św. Jana Jerozolimskiego, Kawalerów Maltańskich), w kolorze zielonym - Zakonu Św. Maurycego.
- Krzyż młyński [38,39], mający postać krzyża greckiego zakończonego motywem spirali, wzór zaczerpnięty od przedchrześcijańskich Celtów, oznacza Boga, wokół którego krążą wszystkie byty.
- Krzyż monogramowy [2,3] patrz wyżej.
- Krzyż Paleologów [40], cesarzy Bizancjum (1261-1453), krzyż grecki z umieszczonymi między ramionami czterema literami "B" skrót greckich słów: Król królów królujący królom.
- Krzyż papieski [41], trójramienny, symbol władzy papieskiej.
- Krzyż patriarszy [42], o ramionach i wierzchołku zwieńczonych trójliściem, symbol władzy natury duchowej, nazywany też kardynalskim.
- Krzyż św. Piotra [43], odwrócony krzyż łaciński, symbolizujący mękę św. Piotra (powieszono go głową w dół).
- Krzyż pizański, godło miasta Pizy [44] i Tuluzy [45], symbolizujący cztery klucze i pozorny bieg Słońca po nieboskłonie.
- Krzyż podwójny [46], połączenie krzyża greckiego z literą "X", rozpoczynającą słowo Chrystus w języku greckim. W języku heraldycznym krzyż podwójny - o dwóch równoległych ramionach (jak w krzyżu litewskim).
- Krzyż prawosławny [13] patrz wyżej.
- Krzyż ruski [47], wersja krzyża prawosławnego o dwóch ramionach (dolnym skośnym), ukształtowana po chrzcie Rusi Kijowskiej (983 r.).
- Quinas [48], pięć niebieskich tarcz z pięcioma srebrnymi kołami każda, ułożonych w krzyż na srebrnym polu. Herb Burbonów portugalskich, nawiązujący do pięciu ran Chrystusa.
- Krzyż rycerski [49], nawiązujący do krzyży zakonów rycerskich joannitów i templariuszy. Symbol męstwa w boju (Krzyż Żelazny, Krzyż Virtuti Militari).
Krzyż Rycerzy Chrystusa [50], symbol zakonu o tej nazwie powstałego w 1318 r. po rozwiązaniu templariuszy: czerwony krzyż templariuszy ze srebrnym krzyżem łacińskim w środku ozdabiał żagle portugalskich odkrywców, m.in. Vasco da Gamy.- Krzyż rycerzy zakonów z Alcantara (zielony) i Calatrava (purpurowy) [51], w wersji czarno-białej także u dominikanów, krzyż grecki zakończony gotycką majuskułą "M" od imienia Maryi.
- Krzyż Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego (Krzyżaków) [52,53], motyw krzyża templariuszy w barwach Hohenstaufów (czarny na srebrnym polu). Wielcy Mistrzowie mieli w herbie od 1226 r. orła umieszczonego na krzyżu [54].
- Krzyż strzałkowy [55], krzyż grecki zakończony stylizowanymi grotami strzał, nazywany czasem krzyżem czeskim. Godło faszystów węgierskich.
- Swastyka (crux gammata, gammadion) [10,11,12] patrz wyżej, krzyż grecki z ramionami załamanymi w połowie długości. Godło hitlerowców.
- Krzyż trójlistny [56], krzyż grecki o ramionach zakończonych trójliściem, symbolizujący Chrystusa wśród 12 apostołów.
- Krzyż trójramienny [57], zakończony trójliśćmi, symbolizuje okultystyczną teorię potrójnego świata: fizycznego, astralnego i duchowego, przypomina literę alef - symbol słowa Bożego, fundament wszechrzeczy. W symbolice masońskiej trójliście zastąpione zostały krzyżykami greckimi, tworząc masońską wersję krzyża jerozolimskiego - emblemat mistrza loży.
- Krzyż ukośny [1] patrz krzyż św. Andrzeja.
- Krzyż widlasty [8,9], w średniowieczu upatrywano w nim obraz trójjedynego Boga lub duszy czekającej z wyciągniętymi ramionami na zbawienie, także symbol trzech miłości rycerskich: do Boga, suwerena i pani serca ŕpatrz wyżej.
- Krzyż wywyższony [58,59], krzyż łaciński wsparty na kuli, kole lub czterech podstawach (ewangeliach), symbolizuje władzę Chrystusa nad ziemią.
- Krzyż zdwojony [60], utworzony przez 4 krzyże łacińskie schodzące się w środku podstawami.
- Półtorakrzyż [61] i półtrzeciakrzyż [62], figury heraldyczne przedstawiające krzyż dwuramienny półtora) lub trzyramienny (półtrzecia) z odłamaną dolną lewą połówką ramienia. Symbolika związana z przejściem z pogaństwa na chrześcijaństwo i walką w obronie wiary.
Edward Wieczorek
Bibliografia
Chalecki Marian: Znak śmierci - znak życia, mpis. Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi 1993
Dudziński Paweł: Alfabet heraldyczny. Diogenes, Warszawa 1997
Janicka-Krzywda Urszula: Atrybut Patron Symbol. Oddział Akademicki PTTK Kraków 1987
Kopaliński Władysław: Słownik mitów i tradycji kultury. PIW Warszawa 1987
Kopaliński Władysław: Słownik symboli. Wiedza Powszechna Warszawa 1991
Radziszewski Grzegorz: Historia i symbolika znaku krzyża, mpis. Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Łodzi 1991
