Zamki i Pałace
Samorząd Przewodników Turystycznych PTTK Województwa Śląskiego od kilku lat organizuje warsztaty przewodnickie, mające pogłębić przewodnicką wiedzę na temat wybranych zagadnień. Ich tematyka jest rozległa i obejmuje zagadnienia geologiczne, przyrodnicze, kulturowe i etnograficzne. Trzykrotnie warsztaty poświęcone były zamkom i pałacom, a zainteresowanie nimi było tak duże, że wszyscy chętni nie zdołali się zabrać. Wychodząc więc naprzeciw zainteresowaniom – nie tylko – przewodników, publikujemy treści materiałów szkoleniowych o zamkach i pałacach województwa śląskiego, które w trakcie warsztatów otrzymywali uczestnicy. Na stronie, są one zamieszczone także w postaci plików pdf, które można pobrać i dwustronnie wydrukować, otrzymując ulotkę podobną do tych, jakie rozdawane były w trakcie warsztatów. Odnośniki do materiałów przygotowanych do wydruku znaleźć można pod każdym z artykułów.
Zamki i Pałace - Brynek
Otoczony kompleksem lasów, około 13 km na zach. od Tarnowskich Gór, leży Brynek (Brynneck, Brunneck), niewielka osada założona w 1558 r. przy istniejącej tam do XIX w. kuźnicy żelaza. Do końca XVIII w. Brynek należał do właścicieli pobliskiego Tworogu – rodziny Verdugo, następnie do Colonnów i Gasthe-imbów. Później stał się własnością panów na Połomii. W 1818 r. majątek Brynek kupił wrocławski kupiec Bernhard Rosenthal. Pod koniec XIX w. zakupem Brynku interesuje się hr. Hugo II Henckel von Donnersmarck z Siemianowic i Krowiarek, finalizując transakcję kupna od spadkobierców Rosenthala w 1904 r. I tak spokojna leśna osada wchodzi w orbitę interesów jednej z najbogatszych rodzin na Górnym Śląsku.
Zamki i Pałace - Bycina
W połowie drogi między Gliwicami a Toszkiem leży wieś Bycina, wzmiankowana już w 1263 r. Od 2. poł. XVII wieku wieś stała się własnością rodziny hrabiów Paczyńskich herbu Topór, piszących się „z Tenczyna”. Kasper Niesiecki tak pisze o tej rodzinie: „Paczyński herbu Topór na Szląsku piszą się z Paczyna i z Tęczyna. Wojciech [Albert] Leopold Paczyński consilliarus caesareus et in Ducati Opoliensi at Ratiboriensi cancellarius (radca cesarski i kanclerz księstwa opolsko-raciborskiego) w 1698 któremu konkluzye w tym roku z herbem Topór przypisane widziałem [...] Abraham Wacław z Wielkiego Paczyna dziedzic na Halbendorfie [Półwsi Opolskiej] i Bierkowicach, katedry wrocławskiej i kolegiaty św. Krzyża kanonik 1664”. Paczyńscy władają Byciną do 1778 r., najpierw Albert Leopold Paczyński w latach 1670-1706, po nim Franciszek Albert do 1750 r., Karolina z domu von Sobeck do 1770 r. i Jan Erdmann do 1778 r.
Zamki i Pałace - Gliwice
Gliwice są jednym z najstarszych miast na terenie Górnego Śląska. Przyjmuje się, że były lokowane na prawie niemieckim przed 1276 r. na tzw. surowym korzeniu. Będąc stolica udzielnego księstwa rządzonego przez Siemowita, syna ks. Kazimierza Bytomskiego (l. 1327-1342 [1355]?) Gliwice posiadały zapewne rezydencję książęcą, która historycy umiejscawiają w rejonie plebanii kościoła pw. Wszystkich Świętych. To, co współcześnie nazywane jest „Zamkiem Piastowskim” stanowi przykład dworu mieszkalno-obronnego o cechach gotyckich. Budowlę wzniesiono w l. 1558-61 dla ówczesnego właściciela Gliwic Fryderyka Zettritza (Cetrycza) z wykorzystaniem powstałych po 1431 r. dwóch baszt, połączonych ścianą kurtynową. Dwór jest obiektem murowanym zbudowanym z kamienia łamanego i cegły gotyckiej, częściowo otynkowany. Bryłę urozmaicają wyraźnie wyodrębnione skrzydła wschodnie i zachodnie oraz wieża. Dzisiejsza postać zamku to efekt narastania i ewolucji form architektonicznych: od wybudowania za Fryderyka Zettritza pomiędzy basztami dwukondygnacyjnego budynku mieszkalnego, poprzez liczne przebudowy w XVIII i XIX w. aż do czasów po II wojnie światowej, kiedy to dokonano restauracji obiektu. Po 1945 r. zaczęto go też nazywać zapewne ze względów propagandowych „Zamkiem Piastowskim”.
Zamki i Pałace - Kamieniec
Kamieniec jest wsią w dolinie Dramy, w gminie Zbrosławice, wzmiankowaną w dokumencie z 1305 r. Jednak z terenem dzisiejszego Kamieńca związane jest najstarsze osadnictwo na Ziemi Bytomskiej, bowiem na wzgórzu nad Dramą nad wschodnim brzegiem zalewu odkryto ślady osady kultury łużyckiej i gród wczesnośredniowieczny (VII-IX w.).
Według tradycji wieś założyli templariusze (co jednak należy włożyć między bajki). Wiadomo, że w XV-XVI w. dobra kamienieckie należały do morawskiej rodziny Kokorzów. Potem wśród właścicieli wymienia się m.in. Grbicza, von Löwencrona, von Verdugo, Rudolfa hr. Sobka, Erdmanna von Rederna, rodzinę Strachwitzów i zu Stolberg-Stolberg. Od czasów von Strachwitzów dobra kamienieckie tworzyły rozległe dominium, obejmujące również Boniowice, Łubki, Księży Las, Nieradę i Ziemięcice. Inwentarz z poł. XIX w. wymienia w Kamieńcu m. in. cegielnię, 4 wapienniki, 7 młynów wodnych i gorzelnię.
Zamki i Pałace - Łubie
Wieś wzmiankowana została w 1256 r. jako Łubie Wielkie i do połowy XV w. była wsią książęcą. W dokumencie z 1472 r. wymieniany jest Mikołaj Grzebełko z Łubia. W XVII w. wieś należała do rodziny von Blacha. Przez dwadzieścia lat jej właścicielem był szkocki inżynier John Baildon (1772-1846) twórca nowoczesnego hutnictwa na Górnym Śląsku, a po nim jego spadkobiercy.
John Baildon (1772-1846)
Szkot, urodzony w Larbert nad rzeką Carron, jeden z pionierów hutnictwa na Górnym Śląsku. W 1793 r. przybył na Śląsk zaproszony przez Fryderyka Wilhelma Redena, budując w latach 1794-96 w Gliwicach pierwszy w Europie wielki piec opalany koksem. W 1798 r. został przyjęty do służby państwowej Prus. Przy jego współpracy zbudowano wielkie piece w Królewskiej Hucie (1802-20), na Bytkowie (1805-19) i walcownię blachy w Blachowni (1807). Inwestował wspólnie z księciem Fryderykiem Augustem zu Hohenlohe-Oehringen ze Sławięcic, kupcem Józefem Domsem z Raciborza i dr. Vilemem Homolacsem z Frydlandu. Ożenił się w 1804 z Heleną Gally córką gliwickiego kupca Franciszka Gally. Początkowo mieszkał w Gliwicach przy Rynku 17, po śmierci teściów odziedziczył Bełk. John Baildon nabył Łubie ok.1830. Dobra te miały się stać najważniejszym majątkiem ziemskim Baildonów.
Zamki i Pałace - Miechowice
Ten szkic to opowieść o zamku, którego już nie ma. Pozostał po nim zaledwie wspomniany fragment skrzydła oraz parę archiwalnych zdjęć. Resztę spalili Rosjanie po zdobyciu osady w styczniu 1945 r.
Do czasu zakupu przez Ignacego Domesa w 1812 r., Miechowice były podupadłą wioską, wzmiankowaną po raz pierwszy w dokumencie poboru świętopietrza z 1336 r. Jej rozkwit nastąpił za sprawą zięcia Domesa – Franciszka Aresina, który uruchomił w Miechowicach w 1823 r. jedną z największych w Europie kopalnię galmanu „Maria”. Ignacy Domes ukończył 1817 r. budowę dwukondygnacyjnego pałacu klasycystycznego, który po przebudowie stał się środkową częścią neogotyckiego pałacu, zwanego potocznie z racji swego wyglądu „zamkiem”. Zamek ów został siedzibą córki Domesa – Marii i jej męża, Franciszka Aresina. Po śmierci Aresina Maria wyszła ponownie za mąż za Franciszka Wincklera, zarządcę jej dóbr. Winckler był wdowcem (pierwsza żona Alwina była siostrą sławnego śląskiego rzeźbiarza – Teodora Erdmanna Kalide), a jego córka z pierwszego małżeństwa – Valeska – stała się spadkobierczynią olbrzymich dóbr. Jak pisze Bonczyk w „Starym kościele miechowskim”
Zamki i Pałace - Nakło Śląskie
O Nakle, niewielkiej miejscowości leżącej 3 km na wschód od Tarnowskich Gór, wspomina już dokument z 1356 r., w którym występuje sędzia bytomski Franczko z Nakła. Rozwój osady nastąpił w XVI w. po uruchomieniu we wsi wapienników, przerobionych w 1959 r. na prażalnie dolomitu (dziś nieczynne), a w XVI i XVII w. – także kopalń rud srebra i ołowiu. Pod koniec XVI wieku doliczono się już w tym rejonie ok. 400 szybów. Prawdopodobnie to dzięki dziesięcinie z działalności górniczej, tzw. „nieckowemu”, właściciele Nakła (piszący się Nakielscy) zbudowali w połowie XVI w. murowany zamek. Niestety, w niecałe sto lat później tarnogórskie – a tym samym nakielskie – górnictwo podupadło, do czego przyczyniły się coraz trudniejsze warunki wydobycia i wojna trzydziestoletnia.
Zamki i Pałace - Pławniowice
Wśród nielicznych rezydencji Górnego Śląska, które ocalały od wojennej pożogi, na uwagę zasługują Pławniowice w gminie Rudziniec.
Wieś Pławniowice była już wzmiankowana w 1317 r., choć badania archeologiczne prowadzone w latach sześćdziesiątych XX w. udokumentowały istnienie w tym miejscu osady już w VI w. Ranga wsi wzrosła, kiedy dobra rycerskie Pławniowice zakupił w 1737 r. od Zygmunta Mikołaja von Goertz Franciszek Wolfgang von Stechow, po pierwszej wojnie śląskiej i zajęciu Górnego Śląska przez Prusy – pierwszy starosta (Landrat) powiatu toszecko-gliwickiego. W jego czasach rozwinęło się tu hutnictwo, zapoczątkowane w połowie XVI w. przez cystersów i kontynuowane przez rodzinę Trachów i Goertza. Spis z 1783 r. wykazuje istnienie we wsi trzech folwarków, dwóch świeżarek (fryszerek), szkoły katolickiej i dwudziestu gospodarstw chłopskich.
Zamki i Pałace - Rybna
O wsi Rybna pierwsze wzmianki pojawiają się w dokumencie erekcyjnym parafii Tarnowice Stare w 1415 r. Jej mieszkańcy zajmowali się wówczas najprawdopodobniej gospodarką rybno-stawową, stąd nazwa osady. W XVI wieku na gruntach Rybnej rozpoczęto eksploatację rudy srebra i ołowiu, w tym samym czasie pojawia się też w dokumentach pierwsza informacja o właścicielach wsi: w 1526 r. wymieniony jest Jan Blacha, do którego oprócz Rybnej należały też Lasowice i Sowice. Blacha był także właścicielem huty topniczej kruszcu, wydobywanego na jego terenie. Siedzibą Blachów był prawdopodobnie jakiś niezidentyfikowany renesansowy dwór, nie mający nic wspólnego z istniejącym do dziś pałacem, co sugerują autorzy Katalogu Zabytków Sztuki. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że zgodnie z ówczesną tradycją był to budynek drewniany.
Zamki i Pałace - Świerklaniec
Przeciętnemu mieszkańcowi województwa katowickiego Świerklaniec kojarzy się z rozległym parkiem i górniczymi festynami w okresie propagandy sukcesu. Rzadko kto potrafi oczami wyobraźni ujrzeć wśród drzew i trawników dwie rozległe budowle: stary zamek i nowy pałac, zwany „Wersalem Północy". Obydwa obiekty już nie istnieją, pozostały po nich jedynie przysypane ziemią fundamenty, opisy, pożółkłe fotografie...
Leżący 6 kilometrów na wschód od Tarnowskich Gór Świerklaniec prawdopodobnie już w średniowieczu posiadał drewniany gród, a drewniany zamek na murowanych, kamiennych fundamentach istniał jeszcze w 1513 r., kiedy Świerklaniec należał do ostatniego Piasta opolskiego, Jana Dobrego. Po jego bezpotomnej śmierci w 1532 r. starostwo bytomskie przeszło w ręce Hohenzollernów, którym zabrał je w 1618 r. cesarz Rzeszy - Ferdynand II. Po 1629 roku właścicielami Świerklańca i ziemi bytomskiej została rodzina Henckel von Donnersmarck, rezydująca w świerklanieckim zamku do stycznia 1945 r.
Zamki i Pałace - Tarnowice Stare
Dzisiejsza dzielnica Tarnowskich Gór, a niegdysiejsza wieś Tarnowice (od momentu lokacji miasta Tarnowskie Góry nazywane Stare), pojawiła się w annałach na pocz. XIV w. jako wieś należąca do rycerza Adama. Siedzibą pierwszych właścicieli był prawdopodobnie nie do końca rozpoznany archeologicznie stożkowy gródek na tzw. „polu organisty”, który został zniszczony w wyniku pożaru pod koniec XV w. Skądinąd wiemy, że pod koniec XIV w. właścicielami Tarnowic byli Włodkowie, którzy m.in. ufundowali przed 1400 r. tutejszy kościół św. Marcina, przebudowany w XVIII w. W 2. połowie XV w. Repty wraz z Tarnowicami znalazły się w posiadaniu rodu Wrochemów, którego udokumentowana genealogia zaczyna się na przełomie XV i XVI wieku – od Kaspra Wrochema, którego krewnym był Piotr Wrochem, późniejszy budowniczy tarnowickiego zamku. Prawdopodobnie w czasach pierwszych Wrochemów na polach tarnowickich odkryto galenę srebro- i ołowionośną, co dało początek osadzie górniczej, a od 1526 r. – miasta – Tarnowskie Góry. Legenda wiąże ten fakt z chłopem Rybką i umiejscawia w 1490 r. Ród Wrochemów dzięki dochodom z prowadzonej na ich terenie działalności górniczej stał się znaczącym, zamożnym rodem w tej części Śląska. To chyba zadecydowało, że Piotr Wrochem, w latach 1520-1570 zbudował renesansowy zamek. Zachowany po dzień dzisiejszy stanowi jeden z najstarszych i najcenniejszych obiektów w skali regionu śląskiego.
Zamki i Pałace - Tarnowskie Góry - Karłuszowiec
Karłuszowca próżno szukać by na planach Tarnowskich Gór. Ten niegdysiejszy folwark Henckel von Donnersmarcków i jedna z ich rezydencji nazywana Karlshof, to dziś zaledwie nazwa ulicy w dzielnicy Śródmieście-Centrum. Niegdyś związany był ściśle z bytomsko-siemianowicką wspomnianych Donnersmarcków, której początkową siedzibą po podziale rodu na dwie linie był ratusz miasta Bytomia. Hrabia Leon Ferdynand, który w 1697 r. został pierwszym bytomskim wolnym panem stanowym (nie podlegał pośrednim ogniwom administracji, lecz bezpośrednio cesarzowi, miał też prawo zasiadania w sejmie śląskim w kurii książęcej), urządził sobie w nim na pocz. XVIII w. nawet własny zwierzyniec. Pomimo licznych skarg rajców miejskich do samego cesarza Donnersmarckowie mieszkali w ratuszu aż do czasów pruskich. Po wojnach śląskich, gdy bytomscy Hencklowie popadli w niełaskę nowego władcy Śląska króla Fryderyka II Wielkiego, Karol Józef Erdmann jako zwolennik Habsburgów musiał w 1745 r. udać się na wygnanie. Zmarł w Sopronie na Węgrzech w 1760 r. Jego syn Franciszek Ludwik odzyskał skonfiskowane wcześniej dobra, ale bez bytomskiego ratusza. Musiał poszukać sobie nowej siedziby. Wybór padł na podmiejski folwark „Dorota” w Tarnowskich Górach, należący do Aleksandra Cuchera. W 1750 r. nabył ów majątek, powiększył go i rozbudował w rodzinną rezydencję i zarząd majątku. Hrabia Franciszek Ludwik, żonaty z hr. Leopoldyną von Sobeck und Kornitz z Koszęcina, nazwał folwark na cześć ojca Carlshof (dwór Karola), którą to nazwę z czasem spolszczono na Karliszów, a potem na Karłuszowiec.
Czytaj więcej: Zamki i Pałace - Tarnowskie Góry - Karłuszowiec
Zamki i Pałace - Toszek
Nie bójcie się, kiedy wieczorową porą spotkacie na zamku w Toszku Białą Damę – to tylko duch hrabiny Gizeli von Gaschin, bezskutecznie poszukującej zaginionej przed 200 laty złotej kaczki siedzącej na 11 złotych jajach. Opowieścią o hrabinie i jej skarbie raczą każdego przyjezdnego mieszkańcy Toszka, bowiem ta barwna opowieść skutecznie zapładnia ludzkie umysły od pamiętnego pożaru zamku w 1811 r. Od tego czasu mnóstwo ludzi usiłowało odszukać kaczkę, ale żeby to jeszcze było takie proste...
Opowieść o kaczce przytacza także Józef Lompa w swych „Podaniach ludu śląskiego": ...O zgorzałym, niegdyś wspaniałym zamku toszeckim wspominają starzy ludzie, że tu tyle okien było, ile rok liczy dni. W studni tamtejszej ma być kaczyca złota na złotych jajach posadzona. Jak ta będzie znaleziona, ma zaś wtedy zamek z gruzów powstać i w dawnej wspaniałości swojej się pokazać.
Zamki i Pałace - Tworóg
Początek dzisiejszemu Tworogowi dała kuźnica żelaza założona w 1530 r. na gruntach wsi Świniowice, która po wielokrotnej modernizacji przetrwała do 2. poł. XIX w. Z czasem w sąsiedztwie huty powstała wieś Tworóg, która stała się siedzibą klucza dóbr, obejmujących także Koty, Potępę, Wesołą, Świniowice, Mikołeskę, Osiek i Nową Wieś. W l. 1660-84 dobra tworoskie należały do Jerzego Leonarda hr. Colonna, następnie do 1756 r. do rodziny Verdugo i ponownie do Colonnów. Po bezpotomnej śmierci Filipa hr. Colonna w 1807 r. dobra tworoskie odziedziczylił Charlotta i jej mąż Karol baron Gastheimb, a po nim w 1818 r. Andrzej hr. Renard. W 1826 r. sprzedał on Tworóg księciu Adolfowi Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina i w rękach tej rodziny pozostał do stycznia 1945.
Zamki i Pałace - Wielowieś
Wieś wzmiankowana w 1305 r. jako Magna Villa. Historyczne źródła dokumentują jej właścicieli: m.in. w 1496 r. była nią Anna von Gasicka, w 1574 r. Wenzell von Worff, a w 1679 r. hr. Karol Paczyński. Od 1700 r. wieś należała do hr. Verdugo, a od 1757 r. do hr. von Schack (od 1760 r. Magnus von Schack). W latach 1779-1789 dobra Wielowieś należały do generała jazdy Johanna Benedicta von Groeling, właściciel Szałszy, później von Holly’ego, Josef von Jarotzky (starosty powiatu toszecko-gliwickiego) potem kolejno hr. Du Pont, hr. von Kuschel i od 1877 r. – rotmistrza królewskiego Emila Heinricha Erdmanna von Durant de Sénégas (*16.12.1839 w Baranowicach k. Żor, +29.03.1894 w Wielowsi), syn Emila Heinricha Erdmanna Konrada barona von Durant de Sénégas (1799-1873 – w l. 1834-1860 starosty powiatu rybnickiego właściciela Szoszowych, Osin i od 1827 r. Baranowic) i Charlotty Sophie Mathildy Wilhelminy von Kalinowsky (*29.12.1812, +23.05.1872). Był żonaty z Martą Marie Antonie von Raczek z Przyszowic, z którą miał syna Hansa Huberta (*29.05.1879 Wielowieś, +13.01.1966 Lucerna) i córkę Ewę (1882-1958), zamężną z Leonem von Ballestrem (1873-1915).