42 równa się 36, czyli nowe obiekty na Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego

    13 grudnia 2016 r. w zabrzańskiej Łaźni Łańcuszkowej kompleksu Sztolnia Królowej Luizy odbyła się konferencja podsumowująca 10 lat funkcjonowania Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego. W trakcie spotkania przypomniano historię powstawania Szlaku Zabytków Techniki, jego osiągnięcia, a także wyzwania, które przed nim stoją. Działalność Szlaku Zabytków Techniki zainaugurowano w październiku 2006 r. w Tyskim Muzeum Piwowarstwa. Na początku było na nim 29 obiektów, ale w ciągu dekady do sieci dołączyło 11, a 4 zostały wykluczone. Dziś jest ich 36. Wśród obiektów szlaku spotkamy kopalnie (węgla i srebra), osiedla robotnicze, browary, fabryki, koleje wąskotorowe, muzea i nadal działające zakłady pracy. W ostatnich siedmiu latach odwiedziło go blisko 3,5 mln osób, w tym prawie 0,5 mln w trakcie corocznego święta Szlaku – Industriady. Wśród najistotniejszych szans rozwojowych wymieniano nie tylko kwestie związane z poszerzeniem oferty obiektów czy rozwijaniem współpracy z wojewódzkimi samorządowymi instytucjami kultury, ale też możliwość pozyskania środków na renowację obiektów z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2014-2020.

    Jak na dziesięciolatka, Szlak jest niezwykle utytułowany. Razem z Industriadą wspólnie mają na koncie 8 prestiżowych nagród w różnego rodzaju konkursach branżowych. Szlak jako pierwszy produkt turystyczny w kraju otrzymał w 2008 r. Złoty Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej. W 2010 r. Szlak dołączył do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (European Route of Industrial Heritage – ERIH). Do dziś jest jedynym regionalnym szlakiem z Europy Środkowej i Wschodniej należącym do ERIH, największej na kontynencie europejskim organizacji zrzeszającej zabytki techniki dostosowane do potrzeb turystyki i kultury. W 2012 r. Święto Szlaku otrzymało nagrodę w najbardziej prestiżowym konkursie kreatywnej reklamy w Polsce „KREATURA”, a w roku 2013 – nagrodę Golden Arrow, w konkursie którego głównym celem jest promowanie efektywności i skuteczności w działaniach marketingowych.
    Na zabrzańskiej konferencji poinformowano także, że z dniem 1 stycznia 2017 r. Szlak powiększy się o 6 kolejnych obiektów, które pozytywnie przeszły sito audytu. Niestety, część obiektów jest zagrożona utratą miejsca na Szlaku Zabytków Techniki, a ich utrzymanie w tym gronie wymaga dodatkowych działań ze strony zarządców. Symboliczne „żółte kartki” otrzymały Elektrociepłownia Szombierki w Bytomiu, kolonia robotnicza Ficinus w Rudzie Śląskiej i Huta Szkła Kryształowego „Zawiercie” w Zawierciu.I stało się! 1. stycznia do Szlaku dołączyły: Browar Zamkowy w Cieszynie, zabytkowe osiedle patronackie kopalni „Dębieńsko” w Czerwionce-Leszczynach, Muzeum Hutnictwa Cynku – Walcownia w Katowicach, Muzeum Śląskie w Katowicach, zabytkowe wieże wyciągowe kopalni „Polska” w Świętochłowicach oraz Muzeum Dawnych Rzemiosł w Starym Młynie w Żarkach. Oto ich krótkie charakterystyki.

CIESZYN – BROWAR ZAMKOWY
    Browar Zamkowy w Cieszynie założył w 1840 r. Karol Ludwik Habsburg, arcyksiążę cieszyński na terenie – należącego do niego – wzgórza zamkowego, w centrum miasta. Projektantem budynków browarnianych, ukończonych w 1846 r., był architekt dworu wiedeńskiego Josef Kornhäusel. Niemal natychmiast po otwarciu zakład rozpoczął swoją działalność, produkując modne wówczas piwa typu pilzneńskiego.

brackie 2011Sercem Browaru Zamkowego jest trójkondygnacyjny budynek, zbudowany jako czteroskrzydłowy, z prostokątnym dziedzińcem wewnątrz. Budynek połączony jest z podziemnymi leżakowniami wewnątrz korytarzy, usytuowanych na różnych poziomach w stoku wzgórza. Interesującym obiektem jest odrębna, wysoka piwnica wydrążona pod wzgórzem zamkowym, prawie do połowy dziedzińca średniowiecznego zamku górnego. Tunel służył do składowania lodu, wykorzystywanego w procesie produkcyjnym. Po zakończeniu I wojny światowej i upadku Austro-Węgier w 1920 r. Browar Zamkowy upaństwowiono i powołano w jego miejscu Państwowe Zamkowe Zakłady Przemysłowe w Cieszynie. Działalności browaru nie przerwała nawet II wojna światowa i zakład jest czynny w tym samym budynku nieprzerwanie od ponad 170 lat. Tworzy piwa przy zastosowaniu tradycyjnej metody dolnej fermentacji w otwartych kadziach. Do dziś w procesie produkcji wykorzystywane są również unikatowe maszyny z przełomu wieku, m.in. korytko Granta czy młynek do słodu ciemnego. Zwiedzający mają możliwość zobaczenia procesu autentycznej produkcji piwa.
    Na terenie browaru funkcjonuje wystawa muzealna, ukazująca historię browaru oraz piwowarstwa na Śląsku Cieszyńskim, stare maszyny oraz eksponaty birofilskie. Co roku we wrześniu browar organizuje imprezę: „Bracka Jesień”.
Cieszyn, ul. Dojazdowa 2, tel: 33 / 851 64 02, www.browarcieszyn.pl

CZERWIONKA-LESZCZYNY – FAMILOKI KOPALNI „DĘBIEŃSKO”
    Kolonia robotnicza kopalni węgla kamiennego „Dębieńsko”, czyli popularne śląskie „familoki”, to jeden z najlepiej zachowanych układów urbanistycznych tego typu z pierwszej połowy XX w. Budowę osiedla zainicjował koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura, będący w posiadaniu kopalni „Dębieńsko” w Czerwionce (powiat rybnicki). Realizacja przedsięwzięcia była konieczna, gdyż do pracy w zakładzie stale poszukiwano nowych robotników, w tym górników oraz pracowników niższego i wyższego dozoru. Osiedle powstawało etapowo w latach 1898–1916, a zaprojektował je mistrz budowlany Stork z Czerwionki, etatowo pracujący dla koncernu.

CZERWIONKA SAM 4291

    Najcenniejsza część obejmuje obszar 15 ha. Zabudowę tworzą 84 budynki jedno- i dwukondygnacyjne, murowane z czerwonej cegły glazurowanej, z elementami „muru pruskiego”, fragmentami gładkich piaskowych tynków i innymi wyróżniającymi się zdobieniami elewacji. Wejścia do budynków umiejscowiono od strony podwórza lub z boków. Poszczególne familoki mieściły 4, 6 lub 8 mieszkań, składających się z kuchni i pokoju lub kuchni i 2 pokojów. Mieszkania robotnicze – w zależności od standardów – zajmowały od 40 do 70 m kw. Mieszkania urzędnicze były większe. Budynki posiadały nowoczesną infrastrukturę. Wyposażone były w piece kaflowe, wodociąg i prąd elektryczny z sieci kopalnianej, lokalny system kanalizacji. Przy każdym budynku mieszkalnym zrealizowano budynki gospodarcze dla drobnej hodowli zwierząt. Zespoły budynków gospodarczych mieściły również ubikacje lokatorów. Pojedyncze rodzinne ogródki gospodarcze posiadały powierzchnię około 250 m2 każdy. Ogółem w całym zespole dawnej kolonii ogródki zajmowały powierzchnię około 6,7 ha – prawie 50% powierzchni całego dawnego zespołu.
    Osiedle było kompleksowe i samowystarczalne – znajdowało się w nim wszystko, co potrzebne pracownikowi do życia: kościół, szkoła, sklep, pralnia, suszarnia, magiel, piekarnia i lokal mieszkaniowy. Każdy z budynków miał własne podwórze, ogródek warzywny o wielkości ok. 150 m2 z kilkoma zasadzonymi już drzewami owocowymi. Dla urozmaicenia wyglądu osiedla założono ogródki kwiatowe i zieleńce, służące jako skwery oraz place zabaw dla dzieci. Ulice obsadzono licznie drzewami.
    Dzięki pozyskanym środkom unijnym, Gmina prowadzi obecnie rewitalizację infrastrukturalną i społeczną osiedla. Przy ul. Mickiewicza 10 uruchomiono Centrum Informacji Turystycznej.
Czerwionka-Leszczyny, rejon ul. Mickiewicza – Szkolnej – Wolności – Hallera

KATOWICE - MUZEUM ŚLĄSKIE (DAWNA KOPALNIA „KATOWICE”)
    Kompleks budynków Muzeum Śląskiego, znajdujący się na terenie dawnej Kopalni Węgla Kamiennego „Katowice”, wraz z innymi powstałymi tutaj instytucjami tworzy Strefę Kultury – nowe centrum życia kulturalnego miasta. Kopalnia, znana ostatnio pod nazwą „Katowice”, funkcjonowała na terenie Bogucic – centralnej dzielnicy dzisiejszych Katowic. W pierwszej połowie XIX w. była to osada wchodząca w skład rozległego majątku z centrum w Mysłowicach, którego właścicielami byli Mieroszewscy. Kopalnia ruszyła w 1823 r., a wśród jej założycieli znajdowali się: Ignacy Ferdynand von Beym i Stanisław Mieroszewski. Od imienia tego pierwszego kopalnia przyjęła nazwę „Ferdynand”.

MUZEUM SLASKIE 1
    Pod koniec lat 30. XIX w. Mieroszewscy sprzedali swój majątek rosnącym w potęgę Wincklerom. W rękach tego możnego rodu oraz ich spadkobierców pozostał zakład przez mniej więcej sto lat. Po przyłączeniu Śląska (wraz z Katowicami) do odrodzonego państwa polskiego, kopalnia istniała nadal pod nazwą „Ferdynand”, by w 1936 r. zmienić ją na „Katowice”. W następnym roku właścicielem przedsiębiorstwa została Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych. Podczas II wojny światowej kopalnię włączono w skład koncernu „Hermann Goering”, a po jej zakończeniu – upaństwowiono. Zakład pracował do 1999 r., wydobywając łącznie ok. 120 mln t węgla. W 2004 r. podpisano porozumienie, zgodnie z którym na terenie byłej już kopalni powstanie nowa siedziba Muzeum Śląskiego. Między innymi do celów ekspozycyjnych zostaną wykorzystane zachowane budynki przemysłowe. Do najciekawszych budowli zaliczają się: budynek nadszybia z wieżą wyciągową szybu „Bartosz” z 1883 r., maszynownia tegoż szybu (z czynną maszyną parową, skonstruowaną w 1895 r.), dawna elektrownia, postawiona w l. 1893-95, maszynownia i wieża wyciągowa szybu „Warszawa” z początku XX wieku, dawna maszynownia szybu „Gwarek”, łaźnia dozoru górniczego, magazyny, stolarnia i 40-metrowa wieża ciśnień.
    Nowa siedziba Muzeum Śląskiego powstawała od 2007 r. według projektu biura Riegler Riewe Architekten z Grazu w Austrii. Zgodnie z ich koncepcją większość kondygnacji głównego budynku znajduje się pod ziemią. Większość ekspozycji znajduje się w podziemnych salach, a historyczny pejzaż kopalni jest wzbogacony jedynie o szklane boksy doświetlające wnętrza. Przeszklone boksy umożliwiają oglądanie wystaw w świetle dziennym, mimo iż znajdują się one na głębokości ponad 14 metrów poniżej poziomu terenu.
    Główną częścią kompleksu architektonicznego Muzeum Śląskiego stanowi siedmiokondygnacyjny budynek, w którym aż 3 poziomy znajdują się pod ziemią. Na kondygnacji P-2 mieści się Galeria Sztuki Polskiej od 1800 do 1945 r., Galeria Sztuki Polskiej po 1945 r. i Galeria Plastyki Nieprofesjonalnej. Na kondygnacji P-4 jest wystawa: Światło historii. Górny Śląsk na przestrzeni dziejów, Galeria Śląskiej Sztuki Sakralnej, Laboratorium Przestrzeni Teatralnych – przeszłość w teraźniejszości, Centrum Scenografii Polskiej oraz ekspozycje czasowe. W dawnej wieży wyciągowej szybu „Warszawa” na terenie muzeum urządzono platformę widokową, z której możemy obejrzeć śródmieście Katowic.
Katowice, ul. T. Dobrowolskiego 1, tel. 32 / 213 08 11, www.muzeumslaskie.pl

KATOWICE – WALCOWNIA CYNKU W SZOPIENICACH
    Walcownia Cynku w Katowicach-Szopienicach to zabytek wpisany w industrialne dziedzictwo regionu, który realnie wpłynął na rozwój Śląska. Jest jednym z pomników historii potężnego przemysłu hutniczego dającego przecież nie tak dawno pracę i utrzymanie dla wielu pokoleń Katowic. Walcownię Cynku wybudowano obok Huty Bernhardi oraz linii kolejowej Prawego Brzegu Odry (ROUE) Siemianowice Śląskie – Szopienice. Wybudowana hala główna Walcowni Cynku miała 91 m długości i 20 m szerokości oraz pomieszczenie maszynowni o długości 70 mi szerokości 6 m. Wysokość hali wynosiła 5,1 m. Ostatecznie w 2002 r. po prawie 110 latach pracy zakończono w niej produkcję.

WALCOWNIA CYNKU
    W hali głównej walcowni umieszczono urządzenia, które zapewniały prawidłowy ciąg technologiczny produkcji blach. Reprezentują go: dwa piece topielne o pojemności 50 t, piec grzewczy do płyt, karuzela odlewnicza z 24 formami chłodzonymi wodą, walcarka wstępna, 3 walcarki wykańczające, 2 nożyce wstępne do cięcia blach, 2 nożyce wykańczające do blach. Budynek jest objęty ochroną konserwatorską wraz z walcarkami, maszynami parowymi i kołami zamachowymi wybudowanymi w 1904 r.
Katowice-Szopienice, ul 11 listopada / Roździeńska 25, tel. kontaktowy: 727 600 186, www.walcownia.org

ŚWIĘTOCHŁOWICE – WIEŻE KWK „POLSKA”
    Właścicielem kopalń, tworzących później skonsolidowaną kopalnię węgla kamiennego „Deutschland” (od 1922 r. – „Niemcy”, a od 1937 r. – „Polska”) był śląski potentat przemysłowy książę Guido Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca. Eksploatację kopalni rozpoczęto w 1872 r. Po II wojnie światowej kopalnia należała do Chorzowskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, a w 1972 r. została połączona z kopalnią „Prezydent” w Chorzowie pod nazwą „Polska”. W 1979 r. wydobycie roczne kopalni wynosiło 2 037 838 ton. Oficjalnie przestała istnieć w 1995 r.

2 WIEZE
    W l. 1884-1887 zbudowano dwa budynki nadszybia z wieżami szybowymi I i II, które miały obsługiwać nowo otwarte poziomy 180 m i 225 m. Szyby te zostały wyposażone w nowoczesne jak na owe czasy maszyny wyciągowe. Wieża wyciągowa szybu I jest czterokondygnacyjną wieżą na rzucie kwadratu, o konstrukcji stalowej. Ostatnia kondygnacja jest nadwieszona i w niej mieściła się maszyna wyciągowa. Wieża wyciągowa szybu II jest wieżą kozłową o konstrukcji stalowej. Wspierają ją cztery podpory ustawione pod kątem. Tego typu konstrukcja jest bardzo rzadko spotykana na naszym terenie. Kompleks produkcyjny szybów I i II wraz z maszynami, warsztatami i halą przetwornic uznany został za budynki i budowle unikalne, nie tylko na skalę kraju, ale całej Europy. Niestety zaniedbania podmiotów odpowiedzialnych za ich stan spowodowały, że do dnia dzisiejszego pozostały tylko dwie wieże szybowe.
Świętochłowice ul. Wojska Polskiego 16D

ŻARKI – STARY MŁYN (MUZEUM DAWNYCH RZEMIOSŁ)
    2. sierpnia 2015 r. otwarto multimedialne Muzeum Dawnych Rzemiosł w Starym Młynie w Żarkach. To nowa atrakcja turystyczna Gminy Żarki. Stuletni młyn elektryczny przeszedł gruntowną metamorfozę, a wewnątrz umieszczono niepowtarzalna ekspozycje związaną z młynarstwem, szewstwem, bednarstwem, kołodziejstwem, piekarstwem, a to wszystko na tle historii Żarek. Multimedialna ekspozycja z hologramami i dźwiękiem przypomina spacer uliczkami starego miasteczka. Wśród gwaru przechodniów, kupców i przekupek z żareckiego targu urządzone są rzemieślnicze warsztaty, a elementy ekspozycji pozwalają na dotykanie, zaglądanie, sprawdzanie, wąchanie itd. Zwiedzający mogą samodzielnie wykonywać drobne prace związane z rzemiosłami, zarówno podczas zwiedzania ekspozycji, jak i w sali warsztatowej.

ZARKI MLYN
    W muzeum istnieją dwie ścieżki zwiedzania: dla dzieci do lat 8. i dla dorosłych. Wiąże się to również z treścią wyświetlanych multimediów, przygotowanych w dwóch wersjach.
Żarki, ul. Ofiar Katynia 5, tel. 690 070 772, www.muzeumzarki.pl

Edward Wieczorek