Kopalnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim, czyli moja „przygoda” ze Szlakiem Zabytków Techniki

WSTĘP
    Moja ,,przygoda ze Szlakiem Zabytków Techniki rozpoczęła się w 2008 r., kiedy w ramach kursu na przewodników terenowych i miejskich, miałam okazję poznać obiekty leżące na szlaku takie jak: zabytkowe osiedla górnicze Nikiszowiec, Giszowiec, Galeria Szyb Wilson w Katowicach, Browar Książęcy w Tychach, Maszt Radiostacji Gliwickiej, zabytkowy Zakład Produkcji Wody ,,Zawada” w Karchowicach, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. W następnych latach (pracując jeszcze jako nauczyciel) organizując wycieczki szkolne i uczestnicząc w warsztatach dla przewodników miałam okazję odwiedzić także: Muzeum Prasy Śląskiej w Pszczynie, Muzeum Chleba w Radzionkowie, Centralne Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach, Zabytkową Kopalnię Węgla Kamiennego ,,Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej, Zabytkową Kopalnię Węgla Kamiennego ,,Guido” w Zabrzu, Zabytkową Kopalnię Srebra w Tarnowskich Górach, Muzeum Historii Kolei, Muzeum Produkcji Zapałek w Częstochowie, Skansen Kolei Wąskotorowej w Rudach, kolonię robotniczą ,,Ficinus” w Rudzie Śląskiej, fabrykę porcelany ,,Porcelana Śląska” w Katowicach. Jako przewodnik prowadziłam wycieczkę w dn. 22.11.2009 r. z PTTK Sosnowiec z cyklu ,,Szlakiem Zabytków Techniki” do Muzeum Energetyki w Łaziskach Górnych i Muzeum Browaru ,,Żywiec”.


    Dalszy ciąg mojej ,,przygody” ze Szlakiem Zabytków Techniki miał miejsce 15.08.2012 r., kiedy z rodziną po raz kolejny wybrałam się do Częstochowy na Jasną Górę w coroczne święto MB Zielnej. Po mszy przed Szczytem, nie chcieliśmy tak szybko wracać do domu, więc udaliśmy się na spacer do jasnogórskiego parku im S. Staszica. I wtedy poznałam jeszcze jeden obiekt lezący na Szlaku Zabytków Techniki – mieszczące się w podziemnych korytarzach Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, jeden z obiektów Muzeum Częstochowskiego. W pobliżu w plenerze były rozstawione duże plansze, przedstawiające dawne kopalnie rudy w okolicy Częstochowy. W budynku głównym muzeum spostrzegłam książkę Andrzeja Adamskiego pt. ,,Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim”, która mnie tak zaciekawiła, że musiałam zrobić zdjęcia tekstu 130 stron, aby je na spokojnie w domu przeczytać. rud1

Skrzyżowanie chodników w kopalni „Szczekaczka” (1968 r.)


    Odżyły wspomnienia z dzieciństwa, gdyż tak się złożyło, że wychowywałam się w cieniu hałd i górniczych opowieści. Jako dziecko idąc z ciocią do lasu na jagody, czy grzyby, przechodziłam codziennie obok rudej hałdy szybu ,,Teodor” w Osinach i bardzo chciałam wejść na jej szczyt, aby więcej zobaczyć (hałdę tę, już obecnie zalesioną, bardzo dobrze widać z tamy Zalewu w Poraju). Pamiętam też jak jeździłam z moim tatą – Tadeuszem Chaładajem, po górników (po ,,ścianę”) do okolicznych kopalni rudy (potem także do kopalni ,,Pomorzany”). Gdy ojciec szedł podpisać kartę pracy, siedziałam w szoferce i ,,pilnowałam” poczciwego STAR-a z paką, na którą górnicy wchodzili po metalowej drabince i siadali na drewnianych ławkach.
    STAR (potem Osinobus) był podstawowym środkiem transportu chłopo-robotników pracujących w górnictwie rud żelaza. A jaka to była jazda po ówczesnych drogach – slalomem między dziurami, a jak się wjechało w dziurę, to jak na trampolinie wyskakiwało się do góry. Ojciec więc często powtarzał: ,,Trzymaj się Ania!” (naprzeciwko siedzenia pasażera był metalowy uchwyt). Często więc stałam w szoferce i trzymałam się. Z dzieciństwa pamiętam też piękne bajki, które mi opowiadał mój dziadek – Wiktor Borecki (dużo czytał i miał prawdziwy dar do opowiadania bajek i wymyślania nowych, opartych na prawdziwych wydarzeniach). Tak się złożyło, że zarówno mój dziadek jak i jego syn – Henryk pracowali na kopalni rudy. Dziadek – w Bargłach, wujek Heniek w „Dębowcu” (potem na ,,Teodorze” był strażnikiem pilnującym górniczego archiwum).
    Na podstawie wspomnianej książki Andrzeja Adamskiego opracowałam prezentację ,,Kopalnie rud żelaza w okolicy Częstochowy”, którą przedstawiłam w dn. 24.04.2014 r. na zebraniu Górnośląskiego Kola Przewodników w Katowicach.
    W niniejszym opracowaniu chciałabym przybliżyć historię kopalnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim w oparciu o zachowaną dokumentację ze 107 kopalń tam działających.

I. KOPALNIE RUD ŻELAZA W OKOLICY CZESTOCHOWY W XX W.1

rud2

Złoża rudy żelaza na terenie Polski występują w czterech obszarach:


    W Zagłębiu Częstochowskim udokumentowano 27 złóż, o łącznych zasobach rud żelaza 426 mln t (w przeliczeniu na żelazo 128 mln t). Obszar ten ma podłużny kształt długości około 130 km i szerokości od 2 do 15 km a jego powierzchnia wynosi około 1200 km². Częstochowski Obszar Rudonośny(Częstochowskie Zagłębie Rudonośne lub Częstochowski Okręg Rudny) – to złoża rud żelaza ciągnące się od Zawiercia po Wieluń, które powstały w środkowym okresie ery mezozoicznej (jura środkowa, dogger)
    Złoża rudy żelaza na Częstochowskim Obszarze Rudonośnym występują wzdłuż zachodniego stoku pasma Jury. Od zachodu warstwy rudonośne wynurzają się bezpośrednio na powierzchnię, a w stronę wschodu zanurzają się pod utwory wapienne. Głównym i podstawowym sposobem wykorzystywania rud było wytapianie z nich żelaza.
    Ruda występuje pod dwoma postaciami: jako sferosyderyt (owalne konkrecje o średnicy ok. 0,15 m, zawartość żelaza do 41% Fe) i ruda pokładowa – główne bogactwo częstochowskich złóż, o średniej grubości 0,15-0,35 m i zawartości 28-33% Fe. Substancją rudną w obu przypadkach jest węglan żelaza FeCO3, wymieszany z minerałami ilastymi oraz węglanami wapnia, magnezu i kwarcu.
    Serię rudonośną dzieli się na trzy poziomy:

II. ZARYS HISTORII KOPALNICTWA RUD ŻELAZA W REGIONIE CZĘSTOCHOWSKIM

III. HUTY I SPÓŁKI WYDOBYWCZE W XX W. NA TERENIE ZAGŁĘBIA CZĘSTOCHOWSKIEGO
1. HUTY:

  1. Huta w Blachowni - powstała w l. 1835–1837, z inicjatywy Banku Polskiego
  2. Huta w Zawierciu – powstała w l. 1897 – 1900, dzięki Towarzystwa Akcyjnemu Sosnowieckich Fabryk Rur i Żelaza,
  3. Huta w Częstochowie - założona w l. 1896–1902 przez Towarzystwo Zakładów Metalowych „Bernard Hantke”

2. SPÓŁKI WYDOBYWCZE:

  1. firma „Modrzejów-Hantke”
  2. firmy „Wspólnota Interesów”
  3. Huta ,,Bankowa” z Dąbrowy Górniczej
  4. „Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A.” w Konopiskach (otwierane w latach 1899-1934)
  5. „Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A.” w Częstochowie (otwierane w latach 1918-1939)
  6. Kopalnie uruchomione przez Niemców po 1939 roku („Aleksander IV” w Sobuczynie, „Karol” w Dźbowie, „Paweł V” w Gnaszynie Górnym, „Żarki II” w Ostrowie).

3. KOPALNIANA KOLEJ WĄSKOTOROWA

 
IV. KOPALNIE DZIAŁAJĄCE W REGIONIE CZĘSTOCHOWSKIM

rud3 
    Częstochowski Obszar Rudonośny podzielono na szereg odcinków o powierzchni około 6-15 km 2, oznaczonych kolejnymi literami alfabetu.
    Monografia kopalń rudy żelaza czynnych w XX w. do chwili zakończenia wydobycia (30.06.1982), powstała w oparciu o nieliczne dokumenty (mapy górnicze, zestawienia i sprawozdania, osobiste notatki) oraz informacje uzyskane od ludzi, którzy pracowali w tych kopalniach, lub ich rodzin i znajomych. Do opisu kopalń wzięto pod uwagę takie dane jak: lokalizacja, okres eksploatacji, rodzaje i głębokość szybów, wielkość przypływu wody, ilość zatrudnionych ludzi, ilość wydobytej rudy.

A.KOPALNIE NIEGDYŚ CZYNNE W OKOLICACH ZAWIERCIA I WŁODOWIC:
1. ,,Artur” koło Blanowic – kopalnia położona w Łośnicach ok. 1 km na płn.-wsch. od huty ,,Zawiercie”, czynna od 1900 r. do 1938 r., rudę wydobywano odkrywkowo do 6 m głębokości, a do 25 m – budując liczne szybiki w odstępach 30 – 40 m. Ruda o bardzo wysokiej zawartości żelaza do 45% Fe (w 1937 r. wydobycie wynosiło 11 561 t, a w 1938 – 19 171 t)
2. ,,Henryk” – położona koło wsi Rudniki, około 4.5 km na płn. od huty ,,Zawiercie”, czynna od 1922 r. do 1924 r. (nastąpił duży przypływ wody). Głębokość kopalni dochodziła do 41,5 m, wybudowano 2 szyby wydobywcze, szyb wętylacyjny, szyb wodny i szereg chodników.
3. ,,Jan” – położona w pobliżu Włodowic, na płn. od Zawiercia. Uruchomiona w 1937 r., działała do 1951 r. Zajmowała rozległy teren, w skład którego wchodziły pola górnicze: Magdalena, Mars, Kamilla. Początkowo wydobywano rudę w licznych odkrywkach (9 odkrywek), od 1938 r. stosując system wieloszybikowy i budując upadowe (3). Upadowe miały wymiary 1.5 x 2.0 m i były obudowane drewnem. Rudę przewożono ciągnikami do huty ,,Zawiercie”, skałę płonną w wozach dołowych na hałdę. Przypływ wody zależał od opadów (0.1 m 3/min.) Załoga kopalni liczyła 200 – 240 górników, kierownictwo 14 – 16 osób. Budynki na powierzchni były prowizoryczne: biuro z izbą zborną, kuźnia, stolarnia i magazyn materiałów wybuchowych (800kg amonitu). Zasoby kopalni wynosiły około 290 000 t, z czego wydobyto 230 000 t.
4. ,,Rudniki” – powstała we wsi Rudniki kolo Zawiercia. W 1949 r. wybudowano szyby i w 1950 r. rozpoczęto wydobycie, które kontynuowano do 1969 r., natomiast w 1970 r. kopalnia uległa likwidacji. Budynki nadszybia i wieży wyciągowej były drewniane. Kopalnia posiadała 3 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: szyb wydobywczy o wymiarach 3.60 x 1.70 m i głębokości 45.5 m; szyb wodno-wentylacyjny (2.60 x 2.0 i głębokości 50.8 m) oraz szyb wentylacyjny (2.50 x 2.0 i głębokości 36 m oddalony o 500 m na zach. od szybu głównego).
Początkowo w szybie wyciągowym zainstalowany był kołowrót elektryczny o mocy 26 kW, a od 1960 r. maszyna wyciągowa dwubębnowa produkcji węgierskiej, która wyciągała 2 klatki mieszczące po 1 wozie o pojemności 0.5 m3. Przy szybie wodno-wentylacyjnym wodę o przypływie 2.75 m3/min. pompowano pompami typu KR-02. Chodniki miały stalową obudowę typu ŁP, transport odbywał się po torach o szer. 600 mm za pomocą lokomotywy LD-10 (załadunek rudy ręczny). Po 1960 r. kruszenie rudy i załadunek były mechaniczne. Surową rudę w kolebach przewożono do Huty ,,Zawiercie”. Zasoby kopalni wynosiły 1 622 000 t, z czego wyeksploatowano 825 843 t. Największe zatrudnienie 477 osób było w 1957 r. (średnio pracowało 400 górników).


B. KOPALNIE POŁOŻONE W OKOLICACH ŻAREK
    W północnej części Częstochowskiego Obszaru Rudonośnego o powierzchni 4 km2 w l. 1936-75 eksploatowano rudę w kopalniach ,,Żarki”:
5. „Żarki I” –pracowała w l. 1936-1945. Została uruchomiona przez firmę Wspólnota Interesów, jako kopalnia wieloszybikowa (10 szybików), wydobywająca z głębokości 15 m rudę koloru wiśniowego. Urobek wyciągano w wozach dołowych kołowrotem parowym (od 1941 r. napęd elektryczny), stosowano przewóz ręczny także na hałdę. W 1940 r. pogłębiono 3 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: wydobywczy 3.0 x 1.8 m do głębokości 30.6 m; wodno-wentylacyjny 2.0 x 1.8 m do głębokości 31.9 m i wentylacyjny 2.0 x 2.0 m do głębokości 30.0 m. Przypływ wody wynosił 1.2-2.0 m3/min. Zatrudnienie – 280 osób. Zasoby kopalni 300 000 t, z czego wydobyto w ciągu 8 lat 284 000 t. W styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono.
6. „Żarki II” – działała w l. 1942-1951. Powstała w odległości ok. 900 m na płn. od kopalni ,,Żarki I w 1942 r. Wybudowano wówczas 3 szyby o obudowie drewnianej: wydobywczy 2.7 x 1.4 m o gł. 40.6 m; wodno-wentylacyjny 2.5 x 1.4 m o gł. 43 m i wentylacyjny 2.0 x 2.0 m o gł. 40 m. Urobek odstawiano w rynnach, stosując urządzenia napędzane elektrycznie. Przypływ wody 2.0 m3/min. Za trudnienie 220 osób. Zasoby wynoszące 200 000 t wybrano w ilości 87 650 t. Kopalnię zatopiono w styczniu 1945 r. i ponownie uruchomiono w styczniu 1946 r.

rud4

Brama główna kopalni „Żarki IV” (1970 r.)


7. „Żarki III” – działała w l. 1948-1960. Powstała w odległości 400 m na płn. od kopalni ,,Żarki II”. Wykonano tu 3 szyby o obudowie drewnianej: wydobywczy 3.5 x 1.8 m o gł. 55.20 m; wodno-wentylacyjny 2.5 x 2.0 m o gł. 56.70 m oraz wentylacyjny 2.0 x 1.5 m o gł. 38 m. Urobek wyciągano elektrycznym kołowrotem dwubębnowym, stosowano przewóz ręczny, a w 1957 r. wprowadzono lokomotywy spalinowe. Przypływ wody wynoszący 2-5 m3/min. odpompowywano stosując elektryczne pompy wirnikowe. Zatrudnienie średnie – 315 osób. Zasoby kopalni wynosiły 600 000 t, z czego w ciągu 12 lat wyeksploatowano 339 617 t. Rudę przewożono kolejką do Poraja.
8. „Żarki IV” – działała w l. 1955-1975. Powstała w odległości 1100 m na płn.-wsch. od kopalni ,,Żarki III”. Wybudowano wówczas 2 szyby o obudowie drewnianej: główny 3.9 x 1.93 m o gł. 72.33 m i pomocniczy 3.2 x 1.85 m o gł. 71.93 m. Bardzo trudne były warunki głębienia szybów – przeszkadzały zawodnione piaski i muły. Po dojściu do rudy nastąpił nagły wypływ wody z piaskowca kościeliskiego. Musiano odwodnić szyb i wykonać niezbędne roboty poziome przy szybie. Urobek pozyskano dopiero w 1958 r. Stosowano ścianowy system wybierania rudy (ściany miały szerokość do 100 m), którą odstawiano przenośnikami DTN, następnie transportowano w wozach stalowych o poj. 0.5 m3 ciągniętych przez lokomotywy przewodowe LD-10. W nadszybiu stosowano ręczny obieg wozów, który w 1974 r. zastąpiono obiegiem zautomatyzowanym. Przypływ wody wynosił 9-12.5 m3/min. i był pompowany sześcioma pompami o wydajności 7.5 m3/min. każda. Woda z komory pomp podawana była dwoma otworami o średnicy 500 mm. Zatrudnienie w pierwszym roku pracy kopalni wynosiło 236 osób, a w następnych latach – 400-450. Duże partie złoża wybrane zostały poniżej poziomu podszybia, dzięki wybudowaniu upadowych o nachyleniu 180, co powodowało odwodnienie złoża i udostępnienie go chodnikami prowadzonymi w złożu (obudowa chodników była stalowa ŁP). Po mechanicznym pokruszeniu i odsianiu ruda przewożona była na przeładownię w Poraju.

C. KOPALNIA W OKOLICY WSI OSINY
9. ,,Dębowiec” – najbardziej zawodniona kopalnia na obszarze częstochowskim, działała w l. 1952-1980. Powstała na terenie lasów ok. 2.5 km na płn.-wsch. od wsi Osiny. Odcinki szybu w warstwach wodonośnych wykonano metodą mrożeniową, które po rozmrożeniu bardzo przeciekały. Wykonano szyby o obudowie murowanej okrągłe o średnicy: główny – 5 m i głębokości 89.93 m; pomocniczy i wentylacyjny – 3.5 m i gł. 88.94 m oraz wentylacyjny – 1.6 m. Podszybie i wyrobiska komór ładowni akumulatorów, materiałów wybuchowych wykonane zostały w obudowie murowanej. Występująca tu ruda tworzyła pokłady cienkie (pozabilansowe) o niskiej zawartości Fe, mieszczące się na odległych od siebie polach.  

rud5

Podziemna ładownia akumulatorów kopalni „Dębowiec” (1971 r.)

    Stosowano tu system wybierania ścianowy (ściany o szerokości 60-90 m), obudowę ścian i chodników stalową ŁP-1. Ludzi do przodków dowożono w wagonach osobowych. Urobek transportowano ze ścian przenośnikami DTN, następnie przewożono w wozach o pojemności 1.15 m3 lokomotywami przewodowymi LD-10, LD-22. W nadszybiu stosowano mechaniczny obieg wozów, które wyjeżdżały na powierzchnię stalową wieżą wyciągową (2 klat-ki po 2 wozy). Odstawa skały płonnej odbywała się taśmociągiem na zwały; rudę natomiast odwożono koleją do kruszarni i prażalni w Osinach. Przypływ wody był bardzo duży (15-36 m3/min.), w związku z czym, zainstalowano 3 komory pomp: komora przy szybie głównym – 6 pomp o wydajności po 7.5 m3/ min. każda; komora przy szybie pomocniczym – 6 pomp o wydajności po 7.5 m3/ min. każda oraz komora w polu A – 14 pomp (typu OS-250/3) po 7.5 m3/ min. każda. Na powierzchnię wodę pompowano 3 rurociągami o średnicy 485 mm do przepompowni, z której dalej tłoczono wodę rurociągiem o długości 1.5 km i przekroju 800 mm, a następnie odkrytym rowem do zbiornika w sąsiedztwie Olsztyna.
    W kopalni ,,Dębowiec” pracowało od 173 do 990 osób (1967). W ciągu 21 lat wyeksploatowano 2 175 622 t rudy.

D. KOPALNIE W REJONIE WSI JASTRZĄB, KAMIENICA POLSKA, OSINY, POCZESNA
10. ,,Józef” (stary) – działała na gruntach wsi Jastrząb w l. 1903-1918 jako kopalnia wieloszybikowa (200 szybików). Rudę eksploatowano wzdłuż rzeczki Czarka na dł. 1 km i szer.300-400 m. Pokład miał grubość 30 cm i zawartość Fe 34 %; urobek przewożono kolejką do Poraja, następnie po przeładunku koleją normalnotorową do Huty ,,Katarzyna” w Sosnowcu. Transport na dole i na powierzchni odbywał się w wiadrach po smyczach, a wyciąganie urobku kołowrotem ręcznym. W ciągu 16 lat wyeksploatowano ok. 333350 000 t rudy.
11. „Józef” – działała w l. 1945-1949 w odległości 400 m na płn.-zach. od kopalni ,,Piotr IV”. Wydrążono tu szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny dwuklapkowy o wymiarach 2,8 x 2,0 m i gł. 27,5 m i szyb wodno-wentylacyjny – 2,9 x 1,8 m i gł. 29 m. Zastosowano system wybierania rudy filarowo-ubierkowy, drewnianą obudowę chodników i filarów, ręczny przewóz, elektryczne pompy do pompowania wody (przypływ wody 3 m3/min.) w styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono, ale w kwietniu już ją odpompowano. Kopalnia zatrudniała 150 ludzi.
12. ,,Piotr” – kopalnia wieloszybikowa działała w l. 1916-1918 (rudę wybierano tu już w roku 1909) po obydwu stronach rzeki Czarki.
13. „Piotr I”
14. „Piotr II” – istniała w l. 1934-1941 nad rzeką Czarką na końcu wsi Jastrząb jako kopalnia firmy ,,Hantke”. Wydrążono tu 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy o głębokości 25 m i szyb wodny (wodę pompowano pompami tłokowymi z napędem parowym tzw. porębskimi). Stosowano system wydobywczy filarowo-ubierkowy (szer. filara 10 m), transport ręczny, do przewozu urobku wozy drewniane okute, do transportu skały płonnej na hałdę – wozy dołowe.
15. „Piotr III” – działała w l. 1939-1943; wybudowano 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy – 2,4 x 1,4 m i wentylacyjny. Przepływ wody ok. 3m3/min.
16. „Piotr IV” – działała w l. 1940-1944. Powstała w odległości 800 m na wsch. od kopalni ,,Piotr III”. W 1941 r. wybudowano tu 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy i wentylacyjny. W 1943 r. do urządzeń odwadniających i wyciągowych w miejsce pary doprowadzono energię elektryczną. W 1945 r. kopalnię zatopiono, ale później osuszono. Wydobywano tu 120 ton rudy/dobę. Rudę przewożono do prażalni w Poraju. Kopalnie „Piotr” między rokiem 1934 a 1939 wydobywały ok.30 000 t rudy rocznie (łącznie 180 000 t).
17. „Aleksander” – działała w l. 1951-1955 we wsi Jastrząb przy uskoku wyznaczającym płd.-wsch. granicę kop. ,,Józef”, w pobliżu kop. ,,Wiesława”. Ruda była złej jakości o małej zawartości Fe; przypływ wody bardzo duży – 7 m3/min. Wybudowano 2 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: główny – 2,6 x 1,7 m i gł. 39,1 m i wodno-wentylacyjny – 2,0 x 1,7 m i gł. 39,8 m. W czasie robót w pobliżu kop. ,,Wiesława” nastąpił wybuch gazu i część górników została poparzona. Chodniki częściowo w obudowie drewnianej i stalowej ŁP-0. Wywóz skały płonnej na zwał w kolebach.
18. „Klepaczka” – powstała we wsi Osiny po południowej stronie rzeki Warty. Eksploatację na 3 odrębnych polach prowadzono w latach 1907, 1912-1919 i od 1923 od płn.-zach. w kierunku płd.-wsch. aż do ujścia do Warty rzeczki Czarki (w niektórych miejscach także pod korytem rzeki Warty). Kopalnia wieloszybikowa (szybiki do 30 m głębokości), przypływ wody był znikomy – górnicy pracowali w zupełnie suchych wyrobiskach. Z trzech pól o powierzchni ok. 355 800 m2 wydobyto ponad 350 000 t rudy. W tej kopalni wprowadzono po raz pierwszy oświetlenie lampami karbidowymi eliminując słabe i niewygodne lampy olejowe. Urobek wyciągano przy pomocy kieratów konnych; transportowano go w wiadrach drewnianych ustawionych po 2 na platformach poruszanych ręcznie po szynach.
19. „Wiesława” – kopalnia wieloszybikowa nad Wartą w pobliżu kopalń ,,Józef” i „Włodzimierz”, działała na powierzchni 100 ha w l. 1911-1924, a urobek wyciągano kołowrotami ręcznymi i kieratami konnymi (z kilku szybów). Odwodnienie prowadzono pompami parowymi tłokowymi i pulsometrami. Centralny magazyn, skład materiałów wybuchowych oraz budynek administracji zlokalizowane były w osiedlu Kopalnia, popularnie zwanej ,,warszawką” (było też osiedle drewnianych baraków dla górników). W roku 1925 uruchomiono kopalnię ,,Wiesława” z centralnymi szybami zlokalizowanymi przy rzece Warcie: szybem głównym i wodnym o głębokości 29 m. Właścicielem kopalni w l. 1925-27 była firma ,,Polskie Rudy Żelaza Sp. Akc.”, potem firma „Modrzejów-Hantke”. Wydobycie wynosiło 3 000 t miesięcznie.
20. „Wojciech” – powstała w pobliżu terenów wybieranych w l. 1904-06 przez kopalnię ,,Kamienica Polska”, w odległości 500 m na płd.-zach. od kościoła w Kamienicy Polskiej. Działała w l. 1924-43. Początkowo wybierano rudę systemem odkrywkowym (w l. 1928-26) w pobliżu Romanowa, potem wieloszybikowym. W 1940 r. zgłębione zostały szyby centralne: główny (2,6 x 1,6 m i gł. 26,3 m) i wodny (2,5 x 1,4m i gł. 26,7 m). Stosowano system wybierania filarowo-ubierkowy; kołowrót wyciągowy i pompy napędzane parą wodną, a od 1942 r. – energią elektryczną. Przypływ wody wynosił 2-2,8 m3/min. (okresowo 4 m3/min.) Urobek przewożono w wozach drewnianych okutych, a skałę płonną sypano na hałdę płaską z wozów dołowych. Zatrudnionych było 150-250 ludzi; wydobycie przed 1940 r. wynosiło 1 000 t miesięcznie, W l. 1940-43 wydobyto 91 515 t rudy.
21. „Teodor I” – działała w l. 1939-59; od 1950 r. jako ,,Teodor Niwy, znajdowała się 900 m na pn. od zach. krańca wsi Osiny. Tereny te jeszcze przed rokiem 1900 były eksploatowane przez górnictwo, o czym świadczyły liczne szybiki wydobywające rudę sferosyderytową, a w l. 1919-14 pokład spągowy z powierzchni ok.3,7 ha. Prace przygotowawcze rozpoczęto w 1939 r., a w 1940 r. wydrążono 2 szyby centralne: główny (3,42 x 1,70 m i gł. 28,7 m) i wodny (2,5 x 1,97 m i gł. 30 m). W styczniu 1945 kopalnię zatopiono. Prace związane z jej osuszeniem i przebudową zawalonych chodników trwały 5 lat; w tym czasie w polu ,,Niwy” zgłębiono jeszcze 2 szyby: wodno wentylacyjny (2,5 x 2,0 i gł. 29 m) i wentylacyjny (3,2 x 1,75 i gł. 28,5 m), a w 1951 r. wznowiono produkcję. Przypływ wody wynosił 2-5 m3/min. Urobek przewożono lokomotywami spalinowymi, następnie w kolebach do pieców prażalnych w Osinach; skałę płonną w kolebach na hałdę (stożek). Zatrudnienie wynosiło 250-420 ludzi, wydobycie w l. 1941-59 wyniosło 653 726 t rudy.
22. „Teodor II” – istniała w l. 1956-1965 przy torach kolejowych Warszawa-Katowice, w odległości 1,5 km od wsi Osiny. Głębienie szybów rozpoczęte w 1954 r. było bardzo uciążliwe z powodu zawodnionych piasków i kurzawek. Wydrążono 2 prostokątne szyby w obudowie drewnianej: główny (3,9 x 1,93 m i gł. 31,6 m) i wodno-wentylacyjny (3,2 x 1,85 m i gł. 30,8 m). Stosowano system wybierania filarowo-ubierkowy (zasoby rudy pod wsią Osiny o charakterze pozabilansowym nie zostały wybrane). Urobek transportowano w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami akumulatorowymi, skałę płonną odstawiano taśmociągiem na zwał. Przypływ wody początkowo wynoszący 4 m3/min. w miarę przybliżania robót do kopalni Dębowiec zanikł zupełnie. Zasoby leżące w uskoku tektonicznym pomiędzy kop. ,,Teodor I” i ,,Teodor II”, zostały wybrane upadową o dł. 70 m (ze względu na zawodnienie i utrudnione przewietrzenie warunki pracy były bardzo trudne). Zatrudnienie wynosiło 280-780 ludzi, wydobycie – 1 035 461 t rudy.
23. „Ludwik I” – w Pocześnie, działała w l. 1938-43 w odległości 250 m na płd.-wsch. od budynku gminy. W 1937 r. rozpoczęto głębienie szybu głównego i wentylacyjnego, a w 1938 r. eksploatację systemem wybierania filarowo-ubierkowym na polu o powierzchni 8 ha – wydobyto powyżej 74 323 t rudy.
24. „Ludwik II” – działała w l. 1943-50. Powstała nad Wartą w odległości 250 m na wschód od kopalni ,,Ludwik I”. W 1942 r. rozpoczęto głębienie szybu głównego (2,8 x 1,8 m i gł. 25 m) i wentylacyjnego (2,0 x 1,5 m i gł.25 m), a w 1943 r. eksploatację systemem wybierania filarowo-ubierkowym. 17 stycznia 1945 kopalnię zatopiono. Jej odpompowywanie i wznowienie produkcji rozpoczęto w styczniu 1948 r. Zatrudnienie wynosiło około 230 osób, wydobycie – 93 780 t rudy.

E. KOPALNIA W OKOLICY NOWEJ WSI I KORWINOWA
25. „Tadeusz II” – działała w l. 1953-1974. Powstała w Nowej Wsi około 300 m na zach. od trasy Katowice-Warszawa i 1 km na płd. od wsi Wrzosowa. Głębienie szybów rozpoczęto w lipcu 1951 r., a pierwsze wydobycie rudy uzyskano w listopadzie 1953 r. Wydrążono 4 szyby: główny w obudowie murowanej o średnicy 5 m i gł. 66,97 m; pomocniczy – prostokątny w obudowie drewnianej (4,8 x 4,5 m i gł. 66,5 m); wentylacyjny nr 3 prostokątny w obudowie drewnianej (3,6 x 1,76 m i gł. 68 m) oraz wentylacyjny ,,Zdzisław” (1,8 x 1,5 m i gł. 66 m). Dla poprawy wentylacji wykonano jeszcze 3 otwory o średnicy 400 mm przy wsi Poczesna. Była to jedna z największych i najnowocześniejszych kopalń rud zbudowana po 1945 r. W stalowej wieży wyciągowej nadszybia funkcjonowała maszyna wyciągowa ZBM 300 z silnikiem o mocy 260 KW, która wyciągała 2 klatki po 2 wozy (w klatce mieściło się 19 osób). Odstawa skały płonnej na zwał odbywała się 2-ma taśmociągami z wysięgnikami na 12 m. Przypływ wody 8 m3/min. (w 1971) pompowany był pompami OS-250 o wydajności 7,5 m3/min. z komory pomp przy szybie głównym. Duże partie pokładu w rejonie rzeki Warty i pod rzeką wybierane upadowo, odwodnione były z komór przelewowych. Chodniki i komory miały stalową obudowę ŁP-1. Stosowano system wybierania ścianowy z obudową stalową i przenośnikami DTN (szer. ściany 40-80 m). Do wybierania przez kilka lat stosowano wrębopodsadzarki. Urobek ładowany był mechanicznie ładowarkami zasięrzutnymi i skreperami i transportowany lokomotywami 7 KR, LD-10, LD-22. Zatrudnienie w 1965 r. wynosiło 948 ludzi, (w 1971 r. – 472), a wydobycie w latach 1953-1974 wyniosło 4 602 789 t rudy. Przewożono ją do zakładów przeróbczych w Sabinowie.

F. KOPALNIE LEŻĄCE POMIĘDZY: WRZOSOWĄ, BARGŁAMI, MICHAŁOWEM, BRZEZINAMI
Kopalnie, leżące między wsiami Wrzosowa, Bargle, Michałów i Brzeziny, podzielone były serią uskoków, wyznaczających naturalne granice między kopalniami.
26. „Gabriel I” – 1925-1930
27. „Gabriel II” – 1925-1931.
Kopalnie te znajdowały się po zachodniej stronie trasy Katowice-Warszawa i na płd. od wsi Poczesna; zajmowały teren 10 ha; były przygotowane na duże wydobycie (wykonano szyby dwu klatkowe). Po kopalniach zostały tylko hałdy, gdyż z powodu dużego przypływu wody, trzeba je było zamknąć (nie pomogło zastosowanie wydajnych, napędzanych parą pomp).
28. „Tadeusz I” – działała w latach 1943-64. Kopalnia zlokalizowana w Hucie Starej. Wydrążono tu 2 szyby prostokątne o obudowie drewnianej: wydobywczy ,,Rudolf” (2,4 x 1,4 m i gł. 44,5 m) i wodny (1,5 x 1,7 m i gł. 45,6 m). W celu uzyskania jeszcze większego wydobycia wydrążono jeszcze 2 szyby: wydobywczy i wodny o głębokości 29 m, które do 1945 r. stanowiły odrębną jednostkę wydobywczą zwaną ,,Tadeusz 2” lub ,,Tadeusz A”. W 1944 r. dla poprawy wentylacji wykonano szyb zachodni. Zatopioną w styczniu 1945 kopalnię odpompowano w czerwcu i rozpoczęto produkcję. W 1952 r., w celu powiększenia wydobycia, wydrążono szyb ,,Romuald” (2,4 x 1,9 m i gł. 54,9 m) oraz dla poprawy wentylacji – szyb ,,Piotr” (1,6 x 1,6 m i gł. 47 m). Przypływ wody wynosił od 1-m3/min. Stosowano chodniki o obudowie drewnianej, system wybierania filarowo-ubierkowy, a od 1952 r. – ścianowy o długości ścian 40 m. Urobek transportowano przenośnikami zgrzebłowymi PZL-2-15, następnie w wozach 0,5 m3 lokomotywami spalinowymi. Na powierzchnię wyciągano maszyną wyciągową typu A-1 produkcji węgierskiej. Rudę przewożono na początku do pieców prażalnych w Osinach, a potem do zakładów przeróbczych w Sabinowie. Zatrudnienie zmienne od 846 osób (1956) do 160 (1964). Wyeksploatowano 2 407 650 ton rudy.
29. „Bargły I” – okresy działalności: 1919-25, 1927-31, 1935-49
30. „Bargły II” (Majorat) – działała w latach 1921-25 i ponownie 1927-30
31. „Bargły III” – działała w latach 1922-1930
32. „Bargły IV” – działała w latach 1923-31 oraz 1933-37
33. „Bargły V” – istniała w latach 1923-29
34. „Bargły VI” – istniała w latach 1928-1940.
    Na północ od wsi Bargły w pasie o szer. 500-700 m i dł. 2 km ciągną się hałdy po pracujących tu kiedyś kopalniach (z powodu braku map trudno określić granice poszczególnych kopalń). Pokład spągowy rudy słabo zawodniony i płytko zalegający został wyeksploatowany przez kopalnie należące do Huty Bankowej SA w Dąbrowie Górniczej z siedzibą w Borku w ilości 1 200 000 t rudy. Stosowano tu system wybierania wieloszybikowy, a w kilku przypadkach eksploatację prowadzono z szybów centralnych i z upadowych.
35. „Jan-Michałów” – istniała w latach 1945-48, działająca w okolicy wsi Michałów na obszarze 5 ha wybrała płat rudny systemem wieloszybikowym i odkrywkowym z zastosowaniem koparki łyżkowej (obrzeża pasa).
36. „Jan-Bargły”  – działała w latach 1948-52. Na obszarze 2,5 ha systemem wieloszybikowym wybrała fragment złoża „Bargły”. Obydwie kopalnie ,,Jan” wydobyły w latach 1945-52 - 164 286 ton rudy.
37. „Huta I” – eksploatowana przez kilka miesięcy w 1931 i po przerwie w 1933; lokalizacja trudna do odtworzenia.
38. „Huta II” – kopalnia wieloszybikowa eksploatowana przez kilka miesięcy w 1931 i w latach 1934-36
39. „Huta Nowa III” – działała w latach 1935-42. Na obszarze 16 ha wybrała rudę na przedłużeniu w kierunku zachodnim złoża Bargły systemem wieloszybikowym (50 szybików odległych od siebie o 80-100 m).
40. „Huta Nowa IV” – istniała w latach 1935-40. Kopalnia wieloszybikowa leżąca na zach. od kopalni ,,Huta Nowa III”.
    Kopalnie pracujące w okolicach wsi Bargły i Michałowa (29-40) miały bardzo dobre warunki złożowe (małe przypływy wody, niewielkie głębokości, dogodne warunki stropowe). Występowała tu ruda dobrej jakości, twarda, zasadowa w niektórych partiach o grubości do 40 cm, określana jako barglańska.
41. „Maszynowy I” – istniała w latach 1938-43. Była to pierwsza kopalnia w rejonie Poczesny (Poczesna Całka) z wyciągiem mechanicznym, dwuklatkowym, napędzanym energią pary. W 1937 r. zgłębiono 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej o wymiarach: wydobywczy – 2,4 x 1,7 m i gł. 32,5 m; wodny - 2,2 x 1,5 m i gł. 33,5 m oraz wentylacyjny – 2,0 x 1,5 m i gł. 32,5 m (uruchomiono tu pierwsze wentylatory elektryczne o wydajności 300 m3/min. Przypływ wody wynosił 203 m3/min. Transport urobku odbywał się odbywał się w wozach stalowych, odstawa skały płonnej na zwał w kolebach. Pole kopalni przecięte dwoma uskokami wymagało wybudowania upadowej i pochylni, aby wybrać złoża leżące w uskokach. Zatrudnienie – średnio 300 osób, wydobycie – 154 860 t rudy.
42. „Maszynowy II” – istniała w latach 1938-5, pracowała w odległości 600 m na płn.-wsch. od kop. ,,Maszynowy I. W 1937 r. wydrążono tu 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy – 2,42 x 1,72 m i gł. 38 m; wodny – 2,25 x 1,5 m i gł. 39,7 m i wentylacyjny – 2,0 x 1,5 m i gł. 38,4 m. Przypływ wody 3 m3/min. pompowano pompami parowymi tłokowymi, a od 1940 r. – elektrycznymi. Chodniki o wymiarach 1,6 x 1,1 m w obudowie drewnianej. Urobek odstawiano z filarów w rynnach poruszanych po zestawach szynowych, a potem w wozach blaszanych; skałę płonną odstawiano w kolebach na hałdę. Rudę odwożono do pieców prażalnych w Osinach. W styczniu 1945 kopalnię zatopiono, a w czerwcu 1945 r. odpompowano i wznowiono wydobycie. Zatrudnienie – 400 osób, eksploatacja – 615 035 t rudy.
43. „Maszynowy III” („Hugo”) – istniała w latach 1940-48. W 1939 r. 400 m na płn. od kop. ,,Włodzimierz” wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,4 x 1,8 m i gł. 44,6 m) i wodny (2,1 x 1,6 m i gł. 46 m). Przypływ wody 4 m3/min. Urobek ładowano ręcznie i wyciągano kołowrotem dwubębnowym elektrycznym. W styczniu 1945 r. kopalnię zatopiono, a w październiku 1945 osuszono. Zatrudnienie 200 ludzi, wydobycie małe ze względu na trudne warunki pracy – 87 877 t rudy.
44. „Aleksander I” (Sobuczyna) – istniała w latach 1935-38. W Sobuczynie zgłębiono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (2,4 x 1,7 m i gł. 30 m) i wodno-wentylacyjny (2,1 x 1,6 m i gł. 32 m). Przypływ wody 2 m3/min. Transport ręczny w wozach, urobek wyciągano w wieży wyciągowej jednoklapkowej z przeciwwagą napędzanej parą wodną; skałę płonną transportowano w wozach dołowych na hałdę. Wydobyto – 80 000 t rudy.
45. „Aleksander III” (Sobuczyna) – istniała w latach 1940-42. W 1939 r. na płn. od kop. ,,Aleksander I” wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,4 x 1,8 m i gł. 33,27 m) i wodny (2,2 x 1,6 m i gł. 36 m). Przypływ 5 m3/min. (stosowano pompy elektryczne wirnikowe). Transport urobku ręczny, wyciągany za pomocą kołowrotu elektrycznego. Zatrudnienie – 150 ludzi, wydobycie 100 000 t rudy (łącznie z kop. ,,Aleksander II” z podrozdziału G)
46. „Młynek” – istniała w latach 1919-1930. Kopalnia uruchomiona przez Hutę Bankową w odległości 200 m na płn. od drogi Poczesna-Młynek (wykonano upadową, którą wyciągano w blaszanych wozach urobek parowym kołowrotem). Po przeciwnej stronie drogi uruchomiono szyb wydobywczy z wyciągiem dwuklatkowym i szyb wodny. Przypływ wody 4 m3/min. Ruda miękka, krucha, kwaśna (rozsypywała się w trakcie prażenia, co przynosiło duże straty), określana mianem ,,młynkowskiej, co oznaczało gorszy gatunek.
47. „Włodzimierz” – działała w latach 1920-30 i 1935-43 oraz 1946-60. Założona na obszarze 50 ha na zach. od wsi Mazury przez Hutę Bankową, jako kopalnia wieloszybikowa z ręcznym wyciągiem wydobywająca płytko zalegające pokłady spągowe rudy. W 1940 r. 200 m na zach. od kop. ,,Młynek” wydrążono szyb z jednoklapkowym wyciągiem z przeciwwagą. W 1946 r. wydrążono szyby prostokątne w obudowie drewnianej: wydobywczy (2,94 x 1,75 m i gł. 33,95 m), wodny (2,0 x 1,5 m i gł. 34,9 m), wentylacyjny (1,8 x 1,8 m i gł. 32,8 m) i wentylacyjny (1,7 x 1,7 m i gł. 30,1 m). Przypływ wody wynosił 1 m3/min. System wybierania filarowo-ubierkowy, przewóz urobku w wozach blaszanych o pojemności 0,5 m3 lokomotywami spalinowymi, następnie wywóz na powierzchnię maszyną wyciągową – kołowrót dwubębnowy napędzany elektrycznie, odstawa skały płonnej na zwał w kolebach. Kopalnia podlegała od stycznia 1945 do 31 grudnia 1953 przedsiębiorstwu ,,Dźbów”, a od stycznia 1954 do końca listopada 1960 r. – Kombinatowi Rud Żelaza ,,Osiny”. Zatrudnienie w granicach 294 (1956) do 88 (1960) osób. Wydobycie w latach 1946-60 wyniosło 726 675 t rudy.
48. „Elżbieta” – działała w latach 1935-40 na terenie wsi Michałów, jako wieloszybikowa kopalnia wybierająca rudę z głębokości 8 m (ruda miała kolor żółty aż do czerwonego w wyniku procesów utleniania). Działało tu 10 szybików z ręcznym wyciągiem urobku, transportowanego w wiadrach przewożonych po 2 na niskich platformach.
49. „Szczekaczka” – działała w latach 1962-79. Położona w Brzezinach ok. 1,5 km na zach. od wsi Wrzosowa. Była to kopalnia najbardziej racjonalnie zaprojektowana i osiągająca najlepsze wyniki. Głębienie szybów rozpoczęto w II kwartale 1958, wybudowano: szyb wydobywczy okrągły w obudowie murowej o średnicy 3,5 m i gł. 73,45 m, w którym mieściła się jedna 2-u piętrowa klatka z przeciwwagą (po 1 wozie o pojemności 1,15 m3); szyb pomocniczy wentylacyjny prostokątny w obudowie drewnianej (3,5 x 1,85 m i gł. 72,5 m). Wieża wyciągowa o konstrukcji stalowej z maszyną wyciągową węgierską typu A-1. Obieg wozów w nadszybiu zmechanizowany. Złoże trudnodostępne wybrane upadową z taśmociągiem o dł 270 m, który transportował skałę płonną (ruda transportowana była poprzez szyb). System wybierania ścianowy (ściana 60-110 m) z obudową stalową i odstawą przenośnikami DTM. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-1. Przypływ wody od 3 m3/min. (1958) do 12 m3/min. (1976) Zwiększenie przypływu było skutkiem zaprzestania pompowania wody w likwidowanych w sąsiedztwie kopalniach. Zatrudnienie 700-800 ludzi. Wydobycie w latach 1962-79 wyniosło 3 360 472 t rudy. Po zakończeniu eksploatacji miano ją przekształcić w kopalnię-muzeum (uznana została przez władze woj. częstochowskiego, Ministerstwo Przemysłu Ciężkiego i Ministerstwo Kultury i Sztuki za kopalnię zabytkową). Z różnych przyczyn ostatecznie zlikwidowano ją w maju 1985 r., a część wyposażenia umieszczono częstochowskim Muzeum Górnictwa Rud.

G. KOPALNIE W OKOLICY SOBUCZYNY I WĄSOSZA
50. „Aleksander II” – istniała w latach 1939-43. W miejscowości Sobuczyna 800 m na zach. od kop. ,,Aleksander I” w 1938 r. wydrążono szyb wydobywczy (2,4 x 1,7 m i gł. 33,1 m), wodny (2,0 x 1,5 m i gł. 40,2 m) i wentylacyjny (2,1 x 1,6 m i gł. 34,3 m). Wyciąg dwuklapkowy, kołowrót i pompy napędzane energią pary wodnej, po 1940 r.– energią elektryczną. Przypływ 4 m3/min. Transport w wozach blaszanych. Zatrudnienie 300 ludzi, wydobycie 120 00 t.
51. „Aleksander IV” – istniała w latach 1942-43. Na zach. od wsi Kuźnica Marianowe wydrążono szyb, który miał służyć planowanej tu kopalni, lecz ze względu na duże zawodnienie budowa została wstrzymana. Wydobyto tu tylko 283 t rudy.
52. „Maria I” – działała w latach 1933-43 i 1946-48 po zach. stronie wsi Łaniec na obszarze 20 ha, jako kopalnia odkrywkowa i z szybami centralnymi.
53. „Maria II” – działała w latach 1937-43 i 1946-48 w pobliżu wsi Wąsosz na obszarze 7,5 ha, eksploatując rudę z głębokości 29 m, wieloszybikowa, szyby prostokątne o obudowie drewnianej, wyciąg klatkowy, wozy drewniane okute,
54. „Maria III” – działała w latach 1938-43 i 1946-48 na obszarze 4 ha. Obydwie kopalnie Maria w styczniu 1945 były zatopione, a w październiku 1945 odwodniono je. Zatrudniały powyżej 300 osób, wydobycie utrudnione ze względu na warunki wodne i tektoniczne wynosiło 80 000 t przed okupacją i 38 472 t po wojnie (118 472 t)
55. „Maria IV” – działała w latach 1949-68. Powstała 200 m na wsch. od ,,Marii III na powierzchni 140 ha w obrębie kilku różnych pól nie powiązanych ze sobą robotami podziemnymi. Pracowała początkowo jako kopalnia odkrywkowa i wieloszybikowa z wyciągiem ręcznym. W 1962 r. zaczęto drążyć szyby centralne: wydobywczy, wentylacyjny i materiałowy o głębokości 19 m, w rejonie których powstały magazyny materiałów, siedziba kierownictwa i pochylnia do opuszczania materiałów. Wykonano jeszcze 3 szyby wydobywczy, wodny i wentylacyjny o głębokości 28 m. w celu usprawnienia wydobycia wykonano jeszcze upadową z taśmą transportową, która wywoziła rudę i skałę płonną. Urobek wybierano systemem filarowo-ubierkowym, a także systemem ścianowym o szerokości ścian 40-60 m. Przewóz w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-0 i ŁP-1. Wydobycie wynosiło 1 471 089 t rudy.
56. „Kuźnica” – działała w latach 1952-71 w Kuźnicy Marianowej. W 1950 r. rozpoczęto tu zgłębianie szybu głównego (3,2 x 1,9 m i gł. 46,41 m), wodnego o głębokości 48,32 m, wentylacyjnego głębokości 45,87 m. W 1951 r. wykonano jeszcze szyb wentylacyjny ,,Jan” i szyb pomocniczy. Wykorzystano również 2 szyby kopalni ,,Aleksander IV” wydrążone w 1943 r., które służyły jako szyby materiałowe. Te 7 szybów prostokątnych w obudowie drewnianej wykorzystywano do robót górniczych na terenie o powierzchni 1,5 x 2,5 km. W celu usprawnienia i powiększenia wydobycia na płn. od szybu głównego, zgłębiono szyb wydobywczy nr 8 o średnicy 3,5 m w obudowie murowej, wyposażony w urządzenia skipowe i wieżę stalową. W nadszybiu obieg wozów był zmechanizowany. Urobek wybierano systemem ścianowym o szerokości ścian 60-80 m, odstawa przenośnikami taśmowymi DTN. Przewóz w wozach o pojemności 0,5 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP. Przypływ wody zmienny (8,5 m3/min.; 17,6 m3/min.; 4 m3/min.) Wydobycie wynosiło 3 230 623 t. Rudę transportowano do Sabinowa. Od 1 lipca 1972 r. kopalnia ,,Kuźnica” została połączona z kopalnią ,,Barbara” pod nazwą ,,Barbara-Kuźnica.
57. „Bolesław” – działała w latach 1925-32. Pracowała w odległości 1,5 km od kościoła w Dźbowie na terenie 7 ha w pobliżu dawnej kopalni ,,Bolesław, zatopionej przez nagłe wdarcie się wody w 1901 r. Pracowała w oparciu o urządzenie wyciągowe klatkowe z kołowrotem parowym, system wybierania filarowo-ubierkowy na głębokości 24 m. W 1928 r. wydobycie wynosiło 1 000 t/miesiąc.
58. „Walenty II” – działała w latach 1943-49 na terenie po obu stronach drogi z Dźbowa do Wygody. Jeszcze przed 1939 r. zgłębiono tu szyb wydobywczy, lecz do produkcji weszła dopiero w 1943 r. przejmując wydobycie kończącej się kopalni ,,Walenty I”. Miała szyb dwuklatkowy i stalowe wozy. Kopalnię zatopiono w styczniu 1945 i odwodniono w październiku 1945. Wydobycie po okresie okupacji wyniosło 76 690 t rudy.

H. KOPALNIE LEŻĄCE W PŁD. - ZACH. CZĘŚCI PASA RUDNEGO
59. „Walenty I” – działała w latach 1922-42. Zlokalizowana w Wygodzie; od 1922 pracowała jako kopalnia wieloszybikowa, a od 1930 jako kopalnia z szybem centralnym. Zatrudnienie – 200 osób; wydobycie 30 000 t na rok (w 1938 wydobyła 41 934 t rudy).
60. „Konopiska” – działała w latach 1894-1934. Pracowala w eliptycznym obszarze o wymiarach 1,5 x 2,5 km o skomplikowanych warunkach tektonicznych i wodnych. Wybierała rudę systemem odkrywkowym i wieloszybikowym w ilości 5 000 t rudy na miesiąc.
61. „Nowiny I i II” – działały w latach 1918-31. Pracowały systemem odkrywkowym i wieloszybikowym.
62. „Kąty I, II, III, IV” – działała w latach 1920-37. Kopalnia wieloszybikowa (100 szybików w regularnych odstępach) zostawiła liczne hałdy o dł. do 1 km odległe od siebie o 100 m. Na płn. od pieców prażalnych w Konopiskach czynna była w 1920 r. kopalnia z szybem centralnym o głębokości 27 m w obudowie murowej, zwana ,,Nowe Pole. Miała nadszybie z wieżą stalową, wyciąg dwuklapkowy kołowrotem parowym. Przypływ wody 2-3 m3/min. usuwany był pompą Ritingera. Transport urobku ręczny w wozach blaszanych.
63. „Emil” – działała w latach 1929-32. Kopalnia wieloszybikowa za Pałyszem pracowała na obszarze 1,5 ha. Duży przypływ wody pompowano pulsometrami.
64. „Halina” – działała w latach 1933-37. Kopalnia na pd. końcu wsi Łaziec składająca się z kilku szybików, z których rudę wybierano ręcznie.
65. „Iza” – działała w latach 1934-36 w okolicy Konopisk jako kopalnia wieloszybikowa.
66. „Janówka” – działała w latach 1933-36, jako kopalnia odkrywkowa i wieloszybikowa w Konopiskach Małych. Pozostawiła po sobie zroby, które ciągną się pasem o szerokości 100-200 m i dł. 1,2 km.
67. „Marianna” – działała w latach 1919-21. Kopalnia położona w Pałyszu; przed 1919 r. pracowała jako wieloszybikowa, a od 1919 r. – jako kopalnia z szybem centralnym. Urobek wyciągano dźwigiem parowym w dużych wiadrach, które na dole transportowano po torach na niskich platformach. Duży przypływ wody spowodował zatopienie kopalni. Produkcji nie udało się wznowić, mimo, że ruda tu była bardzo gruba (do 40 cm), choć krucha.
68. „Loluchna” – działała ok. 1939 r. Kopalnia wieloszybikowa (6 szybików) na zach. od Konopisk wybrała rudę z pow. 6 ha krótko przed rokiem 1939.

I. KOPALNIE W OKOLICY DŹBOWA I KAWODRZY

rud6

Transport rudy z kopalni „Barbara” do Sabinowa (1962 r.)


69. „Barbara” – działała w latach 1954-71. Największa kopalnia w częstochowskim obszarze rudonośnym pod względem wielkości wydobycia rocznego zlokalizowana w Dźbowie. Zbudowano ją z dużym rozmachem inwestycyjnym. W 1951 r. wykonano w obudowie murowanej szyb główny o średnicy 5 m i gł. 49,67 m i pomocniczy o średnicy 3,5 m i gł. 50,48 m. W l. 1954-1956 zgłębiono w pobliżu 2 szyby w obudowie drewnianej: szyb nr 1 i szyb wentylacyjny ,,Stanisław” o gł. 32,8 m. Szyb nr 1 wyposażono w urządzenia wyciągające i nadszybie, służące do wydobywania skały płonnej, którą odstawiano taśmociągiem na zwał (po pożarze w 1958 r. szyb nr 1 służył jako szyb wentylacyjny). W 1956 r. zgłębiono szyb pomocniczy nr 2 o średnicy 3,5 m i gł. 95,25 m, który służył jako wentylacyjny i wodny. Wschodnia część kopalni o zaburzonej strukturze tektonicznej była powodem stosowania transportu łamanego (upadowe z linią bez końca) oraz stworzyła konieczność wybudowania kolejnego szybu wyciągowego ,,Władysław o gł.33,3 m, a także w 1965 szybu wydobywczego nr 3 o średnicy 4,3 m i głębokości 107,9 m. Szyb ten posiadał stalową wieżę i nadszybie o zmechanizowanym obiegu wozów. Przypływ wody wynosił od 6 do 22 m3/min. Odwodnienie kopalni odbywało się za pomocą 2 komór pomp po 3 zespoły z 3 pompami o wydajności 7,5 m3/min. każda. Kopalnia posiadała wentylację tłoczącą (w szybie ,,Stanisław” wentylator osiowy WOK o wydajności 1200 m3/min.; w szybie nr 2 wentylator odśrodkowy o wydajności 4000 m3/min.). Urobek wybierano systemem ścianowym o szerokości ścian 40-60 m. Przewóz w wozach o pojemności 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu 7 KR i LD. Chodniki w obudowie stalowej ŁP-1. Zatrudnienie – 1500 osób. Wydobycie wynosiło 5 606 447 t. Rudę transportowano w ,,rudziakach” do Sabinowa.
70. „Barbara-Kuźnica” – działała w latach 1971-72. Zakład górniczy ,,Barbara-Kuźnica” w 1972 r. dal jeszcze wydobycie rudy w ilości 167 049 t, a od 1973 r. do pocz. 1974 r. był likwidowany (przy likwidacji pracowało 270-300 ludzi).
71. „Paweł I” – działała w latach 1935-45. Powstała przy drodze z Gnaszyna Górnego na Warpy dzięki firmie ,,Wspólnota Interesów” jako jedna z 6 kopalń o tej nazwie. Korzystne warunki geologiczno –górnicze (małe zawodnienie, dobre warunki stropowe) sprawiły, że w tych kopalniach wypróbowano i wdrożono wiele innowacji istotnych dla rozwoju przemysłu rudzian ego. Tu wprowadzono po raz pierwszy system ścianowy, zmechanizowano urabianie i odstawę urobku, tu zastosowano pierwsze lokomotywy do transportu rudy i skały płonnej.
W kopalni ,,Paweł I” w 1933 r. przystąpiono do zgłębiania 2 szybów: wydobywczego i wodno-wentylacyjnego. Przypływ wody wynosił 4 m3/min. Urządzenie wyciągowe (dwuklapkowe) i pompy odwadniające napędzane były energią pary wodnej.
72. „Paweł II” – działała w latach 1935-45, nie prowadziła eksploatacji, lecz służyła do odwadniania wyrobisk kopalni ,,Paweł I” i jako szyb wyjściowy dla załogi.
73. „Paweł III” – działała w latach 1935-45, była szybem pomocniczym dla kopalni ,,Paweł I”, który – jako leżący najniżej – przejął całość odpływającej wody i służył do wyciągania skały płonnej.
74. „Paweł IV” – działała w latach 1939-45. Powstała 500 m na zach, od kopalni ,,Paweł I”, wydrążono tu 2 szyby: wydobywczy i wentylacyjny; było tu też zejście dla załogi. System wybierania filarowo ubierkowy (szer. filara – 29 m). urobek odstawiano w rynnach na kółkach po szynach. W kopalniach ,,Paweł I-IV” pracowało 350 ludzi pod ziemią i 130 na powierzchni. Wydajność pracy dochodziła do 1 t rudy na robotnika na dzień. W latach 1935-1945 wydobyto 1 101 825 t rudy.
75. „Paweł V” – działała w latach 1943-60. Jej budowę rozpoczęto 500 m na płd. od kop. ,,Paweł IV”. Wydrążono tu 2 szyby: główny dwuklatkowy (2,35 x 3,35 m i gł. 32,6 m) i wodno-wentylacyjny (2x2 m i gł. 34,88 m), oraz trzeci – wodny o gł. 53,18 m, który przejął cały dopływ wody z rejonu. Wieża wyciągowa miała kołowrót elektryczny HED-25 z silnikiem 25 KW. System wybierania filarowo ubierkowy (filar szer. 20 m). W styczniu 1945 kopalnia została zatopiona, a w lipcu 1945 odwodniona. W latach 50-tych przeprowadzono próby wybierania rudy systemem ścianowym (szer. Ścian – 40 m) i odstawą urobku przenośnikami typu PZL-2-15. Wydobycie w latach 1943-45 wynosiło 62 610 t, a w latach 1945-60 – 992 457 t (razem – 1 055 067 t)

J. KOPALNIE W OKOLICY GNASZYNA I WYRAZOWA
76. „Paweł IV” – działała w latach 1948-60. W 1946 r. w Liszce Dolnej wydrążono 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej o głębokości 26 - 27 m, wykonano też pochylnię służącą do zejścia ludzi i transportu materiałów. Maszynę wyciągową stanowił kołowrót HED-25 z silnikiem 40 KW. System wybierania filarowo ubierkowy i ścianowy, transport w wozach 0,5 m3 lokomotywami. Rudę w kolebach przewożono na piece prażalne w Dźbowie. Wydobycie było bardzo duże ze względu na dobrą jakość rudy (ponad 35 cm grubości) oraz dogodne warunki geologiczno-górnicze i wynosiło: 1 634 959 t rudy.
77. „Paweł V i VI” – 1 lipca 1952-31 stycznia 1960. Kopalnie ,,Paweł V i VI połączono administracyjnie tworząc Rejon ,,Paweł”. Gospodarka złożem podlegała jednemu zawiadowcy. Likwidację wydobycia zakończono na obydwu kopalniach jednocześnie.
78. „Franciszek” (stary) – działała w latach 1927-37. Kopalnia z szybem centralnym uruchomiona w Gnaszynie Górnym przez firmę ,,Modrzejów-Hantke”. Urządzenia wyciągowe i pompowe były napędzane energią pary Na dole przewóz ręczny po torach 400 mm w wozach drewnianych okutych. Wydobytą rudę transportowano w kolebach do pieców prażalnych w Konopiskach. Wydobycie wynosiło 5 000 t miesięcznie.
79. „Franciszek” (nowy) – działała w latach 1959-69. W 1955 r. w Gnaszynie Górnym 200 m na płd. od linii kolejowej Częstochowa-Blachownia w trudnych warunkach geologicznych wydrążono 2 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (2,9 x 1,8 m i gł. 66,16) i wodno-wentylacyjny (3,5 x 1,6 m), a w 1958 r. wywiercono dodatkowy otwór wentylacyjny. Przypływ wody 7-12 m3/min. Transport w wozach 0,5 m3. Wydobycie wyniosło 713 757 t rudy (ok.80 000 t na rok).
80. „Aleksander I” – działała w latach 1918-1931. Kopalnia wieloszybikowa w płn. części pola Gnaszyn Górny (koło wsi Walaszczyki), powstała z inicjatywy firmy ,,Towarzystwo Interesów”. Po kopalni pozostała grupa 10 hałd.
81. „Aleksander II” – działała w latach 1918 – 1931. Powstała w płd.-zach. części pola Gnaszyn Górny, pozostawiła po sobie grupę 9 hałd usypanych o około 100 m jedna od drugiej. Obie kopalnie stanowiły zespól stu szybików, z których uzyskiwano 5 000 t rudy na miesiąc. W każdym rzędzie szybików szybik najniżej położony był przystosowany do odwadniania. Wodę pompowano pulsometrami.
82. „Aleksander III” – działała w latach 1935-36. Kopalnia na Terebie Dźbowa w pobliżu kopalni ,,Karol” wyeksploatowała 21 000 t rudy.
83. „Karol” – działała w latach 1943-51. Kopalnia z szybem centralnym w Walaszczykach przy drodze z Dźbowa do Ostrów. Wieża wyciągowa drewniana z kołowrotem elektrycznym. System wybierania filarowo-ubierkowy. Transport urobku w wiadrach 0,5 m3. 17 stycznia 1945 kopalnię zatopiono, a w kwietniu odwodniono i uruchomiono wydobycie. Wyniosło ono łącznie 284 606 t rudy.
84. „Bernard” – działała w latach 1928-31. Kopalnia wieloszybikowa (kilkanaście szybików drążonych co 50-80 m w trzech liniach) uruchomiona przez firmę ,,Wspólnota Interesów” 600 m na płd. od toru kolejowego Częstochowa-Lubliniec. Kopalnia wybrała płasko zalegające złoże rudy w kształcie elipsy o wymiarach 800 x 1100 m.
85. „Bernard” – działała w latach 1930-38. Kopalnia z szybem centralnym o głębokości 30 m kontynuowała roboty wybierkowe rozpoczęte przez kopalnię wieloszybikową. Zgłębiono tu szyb wydobywczy i wodny, oraz dodatkowo szyb materiałowy. Wieża wyciągowa dwuklapkowa napędzana energią pary, a potem energią elektryczną. Hałdy skały płonnej sypano płasko wprost z wozów wychodzących z dołu. Zatrudnienie – 140 ludzi na dole i 160 na powierzchni. Wydobycie wyniosło 769 500 t rudy.
86. „Brzóska” – działała w latach 1939-43. Eksploatowała płat iłu rudonośnego w kształcie koła o średnicy 600 m przeciętego linią kolejową Częstochowa-Blachownia. Po płd. stronie torów wydrążono 2 szyby: wydobywczy i wodno-wentylacyjny. Nadszybie i wieża wyciągowa były drewniane, kołowrót napędzany energią elektryczną. Po stronie płn. torów zgłębiono szyb wodny dla poprawy odwodnienia. Do tego szybu wdarła się woda z kurzawką powodując jego zatopienie. Stosowano tu system filarowo-ubierkowy; wydobycie wyniosło – 93 583 t rudy.
87. „Jan” – działała do 1907. Kopalnia wieloszybikowa (95 szybików) o pow. 25 ha na terenie Gnaszyna Dolnego. Urobek z głębokości 25 m wybierany był systemem filarowo-ubierkowym i transportowany w wiadrach po smyczku, które wyciągano za pomocą ręcznego kołowrotu. Pracowało tu 150 ludzi.


K. KOPALNIE W OKOLICY ŁOJEK
88. „Stanisław” – działała w latach 1894-1907, jedna z pierwszych kopalń o głębokości 30 m z szybami zlokalizowanymi centralnie, nowocześnie urządzona, wybudowana na pn. od drogi z Łojek do Konradowa. Miała 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: szyb wydobywczy z wieżą wyciągową napędzaną energią pary, szyb wodny z pompami parowymi ssąco-tłoczącymi, szyb wentylacyjny. System wybierania filarowo-ubierkowy o filarach 10-14 m, przewóz urobku w wozach drewnianych.
89. „Anna” – kopalnia położona na płd. od kopalni ,,Stanisław”. Eksploatację prowadzono na głębokości 25-30 m systemem filarowo-ubierkowym (wybrano 2 pokłady ze średniego poziomu rudonośnego). Pozostawiła przy drodze do Konradowa duże hałdy.
90. „Klod” – działała w 1922. Kopalnia zlokalizowana koło wsi Gorzelnia, wydobywająca rudę z głębokości 23,5 m. W 1922 r. wydrążono tu 2 szyby odległe od siebie około 50 m. Po uzyskaniu połączenia między szybami przystąpiono do rozcięcia złóż chodnikami wybierkowymi. Duży przypływ wody i zła jakość rudy przyczyniły się do zamknięcia kopalni, choć zasoby wynosiły tu ok.238 000 t.
91. „Jerzy” (stara) – działała w latach 1937-44. W 1933 r. firma ,,Modrzejów-Hantke” przystąpiła do budowy kopalni w miejscowości Ottonów w pobliżu stawu w Blachowni. Budowa przebiegala w 3 etapach: ,,Jerzy I”, ,,Jerzy II”, ,,Jerzy III”. Dla każdego etapu budowano 2 szyby: wydobywczy i wodny do głębokości 24-34 m. Kopalnia pracowała w ciężkich warunkach – było tu niespotykane w innych kopalniach znaczne ciśnienie eksploatacyjne. W 1939 r. kopalnia uległa zatopieniu i pod koniec roku odwodnieniu, Urobek pozyskiwano systemem filarowo-ubierkowym i ścianowym. Przewóz urobku w wozach na powierzchnię maszyną wyciągową o napędzie elektrycznym. Rudę transportowano do pieców prażalnych w Konopiskach. Wydobyto 241 986 t rudy.
92. „Jerzy” (nowa) – działała w latach 1951-75. Kopalnia początkowo wieloszybikowa (6 szybików) mieszcząca się na terenie między miejscowością Łojki, Konradów, Ottonów. W 1948 r. zgłębiono tu szyby: centralny, wydobywczy w obudowie murowej o średnicy 4,8 m i gł. 61,91 m; pomocniczy (3,25 x 2,5 m i gł. 62,5 m); wentylacyjny nr 2 (wentylację prowadzono przy pomocy wentylatorów tłoczących); wentylacyjny nr 3 – 2,84 x 1,8 m i gł. 45,5 m; wentylacyjny nr 3 a – 2,41 x 1,5 m i gł. 55 m i szyb nr 4 w obudowie murowej o gł. 87,5 m, służący jako wodny (była tu komora pomp wyposażona w 9 pomp o wydajności 7,5 m3/min.), wentylacyjny i wydobywczy dla skały płonnej. Kopalnia ,,Jerzy” wchodziła w skład różnych przedsiębiorstw. W l. 1948-1955 była samodzielnym przedsiębiorstwem KRŻ „Jerzy”; w l. 1956-1960 wchodziła w skład KRŻ „Ostrowy”; w l. 1960-1964 – KRŻ „Grodzisko”; w l. 1965-1972 – KRŻ „Dźbów”; w l. 1974-1976 – połączona z kopalnią ,,Malice” – wchodziła w skład KRŻ „Grodzisko”. Nadszybie szybu głównego miało zmechanizowany obieg wozów. Urządzenie wyciągowe wyposażone było w maszynę produkcji węgierskiej B-2400 z silnikiem o mocy 140 KW. System wybierania w 90 % ścianowy (ściana szer. 60-100 m) z odstawą urobku przenośnikami DTN, transport w wozach 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD. Wyrobiska chodnikowe w obudowie ŁP. Przypływ wody 10-18 m3/min. 9 września 1952 r. w wyniku awarii urządzeń energetycznych spowodowanej burzą woda zalała kopalnię. Odwodnienie trwało do lipca 1953 r. Wydobycie w latach 1951-75 wyniosło 3 070 375 t.
93. „Malice” – działała w latach 1960-76. Na obszarze górniczym Kalej o powierzchni 11,5 km2 przy drodze Częstochowa-Wręczyca rozpoczęto w lipcu 1956 r. głębienie 2 szybów systemem mrożeniowym: wydobywczego w obudowie murowej o średnicy 5 m i gł. 102,4 m (przy szybie w sortowni odbywało się kruszenie i sortowanie rudy, a skałę płonną odstawiano taśmociągami na zwałowisko) i pomocniczego w obudowie murowej o średnicy 3,5 m i gł. 10,2 m. (była tu komora pomp odwadniających w ilości 6 sztuk o wydajności 7,5 m3/min., które pompowały napływ wody wynoszący 7-14 m3/min.). W nadszybiu był zmechanizowany obieg wozów. Szyb miał wieżę stalową o wysokości 26 m z maszyną wyciągową typu BB-3000 z silnikiem o mocy 320 KW (klatka wyciągowa na 2 wozy). System wybierania urobku był ścianowy (dług. ściany 70-100 m), odstawa przenośnikami DTN. Transport dołowy w wozach o poj. 1,15 m3 lokomotywami ślizgowymi typu LD-10. Roboty chodnikowe w obudowie stalowej ŁP. Wentylacja za pomocą wentylatorów ssących o wydajności 2290 m3/min. Od 1 stycznia 1974 r. kopalnia ,,Malice” weszła w skład zespołu ,,Jerzy-Malice” aż do końca 1976 r. Zatrudnienie – 800 ludzi, wydobycie w latach 1966-76 – 2 478 811 t rudy.

L. KOPALNIE LEŻĄCE PRZY TRASIE WRĘCZYCA–TRUSKOLASY
94. „Wręczyca” – działała w latach 1960-82. Kopalnia w Grodzisku w odległości ok. 700 m odległości ok. 700 m na płd. od drogi Wręczyca-Kłobuck. Wykonano tu 2 szyby w obudowie murowej: wydobywczy o średnicy 5 m i gł. 95,22 m i pomocniczy o śr. 3,5 m i gł. 95,6 m. Wieża wyciągowa stalowa dwuklatkowa (dwa wozy o poj. 1,15 m3) o wysokości 31,5 m mieściła maszynę wyciągową produkcji ZSRR typu ZEM 3333/1530 dwubębnową z silnikiem o mocy 200 KM. Przy szybie wydobywczym znajdowało się urządzenie do sortowania i kruszenia rudy. Przy szybie pomocniczym i 300 m dalej były komory pomp wyposażone w 6 pomp o wydajności 7,5 m3/min. każda. Wypompowaną wodę odprowadzano przez osadnik do rzeczki Czarna Oksza (zawodnienie złoża duże w granicach 10-17 m3/min. Ludzi dowożono do rejonów wydobycia w 12 osobowych wagonach. Zatrudnienie 500-800 osób (w 1984 r. – 87 osób). Kopalnia ta była ostatnią kopalnią rudy zamkniętą w rejonie Częstochowy. Ostatnią tonę rudy wydobyto 30czerwca 1982 r., a 29 czerwca 1983 r. wyjechała ostatnia klatka wyciągowa z dozorem i sygnalistą.
95. „XX-lecia PRL” (Golce) – działała w latach 1964-1979. Kopalnia ,,Golce” (od 16 lipca 1964 – „XX-lecia PRL”) była ostatnią z dużych, nowoczesnych kopalń, powstała 300 m na płn. od drogi Wręczyca-Truskolasy. W 1960 r. zamrożono górotwór i wykonano 2 szyby o obudowie betonowej: główny o średnicy 5 m i gł. 94,7 m) i pomocniczy (3,5 m i gł. 96,7 m). Miała identyczne jak kopalnia ,,Maczki” i ,,Wręczyca” urządzenia wyciągowe, nadszybie, kruszarkę i sortownię rudy, maszyny w transporcie rudy, drążeniu korytarzy i robotach wybierkowych. Przypływ wody w granicach 6-20 m3/min. Pompowanie wody odbywało się w komorze pomp przy szybie pomocniczym pompami typu OS-250/3. Odstawa ściany płonnej odbywała się na zwał taśmociągiem. Urobek wybierano systemem ścianowym (ściany o długości 40-80 m). Zatrudnienie największe – 808 osób (1968), najniższe – 46 (1982). Wydobycie wyniosło 2 939 130 t.

rud7

Brama główna kopalni „Golce” (1963 r.)

Ł. KOPALNIE PRZY TRASIE TRUSKOLASY-PANKI
    Działało tu 5 kopalń wybierających pokłady syderytu ilastego ze średniego poziomu rudonośnego oraz pokład spągowy. Już w XV w. wybierano tu rudę, co umożliwiło powstanie i rozwój licznych kuźnic wzdłuż rzeki Pankówki. Ponownie po rudę sięgnięto w latach 30. XX w. i po 1945 r., lecz trudne warunki geologiczne, ruda niskiej wartości, sprawiły, że kopalnie te zamykano po krótkim okresie eksploatacji.
96. „Olga” – działała w 1936 r. Kopalnia szybikowa założona z inicjatywy Huty ,,Zawiercie przy drodze z Truskolasów do  Panek, zamknięta powodu niskiej wydajności i słabej jakości rudy.
97. „Władysława” – działała w 1938 r. Kopalnia wieloszybikowa założona przez Hutę ,,Zawiercie” 899 m na płn. od drogi Truskolasy-Panki.
98. „Andrzej” – działała w latach 1937-41. Powstała 300 m na płn. od drogi Truskolasy-Panki. Początkowo była to kopalnia odkrywkowa (ruda ze środkowego poziomu rudonośnego o grubości 20-30 cm). Na miejscu rudę prażono. Eksploatację prowadzono szybikami i krótkimi upadowymi. Pracowało tu ok.200 ludzi. W styczniu 1942 r. kopalnię zlikwidowano. Wydobycie wyniosło: 69 246 t.
99. „Czesław I” – działała w latach 1946-48. Kopalnia wieloszybikowa na płn. od kopalni ,,Andrzej”. Jej wydobycie było znikome i wynosiło 15 843 t rudy.
100. „Czesław II” – działała w latach 1949-58. Kopalnia leżała ok. 1 km na płn. od drogi Truskolasy-Panki. W 1948 r. wykonano 3 szyby prostokątne w obudowie drewnianej: główny (3,4 x 1,75 i gł 29,6 m), wodno-wentylacyjny (2 x 2 m i gł. 30 m) i wentylacyjny (2 x 1,5 m i gł. 30 m). W l. 1951-52 wykonano upadową, aby wybrać złoże z uskoku. Panowały tu trudne warunki geologiczne – pokład rudy był często zrośnięty z warstwą płonnego spieku, co obniżało wartość urobku. Przypływ wody 3-4 m3/min. System wybierania filarowo-ubierkowy i ścianowy (ściana dł. 40 – 50 m) z odstawą przenośnikową PZL-2-15. Obudową chodników drewniana. Transport ręczny lub lokomotywami spalinowymi. Wydobycie zakończono 30 czerwca 1958 r. Wynosiło ono 290 052 t rudy.

M. KOPALNIE W REJONIE PANKI-PRZYSTAJŃ
101. „Krystyna” (stara) – działała w latach 1934-43. Kopalnia powstała w okolicy wsi Jaciska. Pewne partie wybierano odkrywkowo, głównie jednak systemem wieloszybikowym do 17 m głębokości, stosując system wybierania filarowo-ubierkowy (1 szybik – 4 filary). Najniżej położony szybik spełniał rolę odwadniającą. Do odwodniania przypływu wody (1,5-2 m3/min.) stosowano pulsometry. Przewóz urobku odbywał się w wiadrach drewnianych po 2 na platformie, wyciąganie kołowrotem ręcznym lub małymi kołowrotami o napędzie elektrycznym.
102. „Helena” – działała w latach 1922-36 i 1937-39. Kopalnia wieloszybikowa o pow. 12 ha przy wsi Przystajń i Widawa.
103. „Nordfeld” – działała w latach 1943-45. Wybudowano ją dla zapewnienia ciągłości wydobycia po kończącej eksploatację kopalni ,,Krystyna”. Była to kopalnia z szybem centralnym, wyciągiem jednoklapkowym z przeciwwagą, kołowrotem elektrycznym (wyciągano urobek w wozach drewnianych). W styczniu 1945 kopalnię zatopiono.
104. „Otto” – działała w latach 1942-45. Kopalnia z szybem centralnym powstała w Kuźnicy, na granicy wsi Przystajń. Miała 4 szyby w obudowie drewnianej: wydobywczy, dwa wodne i wentylacyjny o gł. 16 m. Wybierano rudę z pokładu spągowego. Do wyciągania urobku stosowano wyciąg jednoklapkowy z przeciwwagą kołowrotem napędzanym energią pary wodnej.
Rudę z kopalń czynnych w latach 1940-45 przewożono do wzbogacania w prażakach, a stamtąd koleją wąskotorową na stację kolejową w Pankach.

rud8

Piece prażalnicze w Prażalni „Osiny” (1963 r.)

105. „Przystajń” – działała w latach 1957-59.  Mała kopalnia po południowej stronie drogi Panki-Przystajń, składająca się z kilku szybików i upadowej. Wybierała rudę z głębokości 8 m. Wydobycie wyniosło 28 503 t.
106. „Krystyna I” – działała w latach 1960-62. Kopalnia po zachodniej stronie drogi z Panek do Jacisk, wybierała złoża rudy zalegające na głębokości 16,5 m, które udostępniono upadową o długości 65 m. System wybierania filarowo-ubierkowy, o dł. filara 15 m. Obudowa chodników drewniana, transport ręczny. Wozy z urobkiem wyciągano kołowrotem elektrycznym. Wydobycie wyniosło 65 873 t.
107. „Krystyna II” – działała w latach 1963-69. Kopalnia po wschodniej stronie drogi Panki-Jaciska. Pokłady rudy zalegające na głębokości 16-17 m udostępniono upadową o długości 80 m. Eksploatację prowadzono systemem filarowo-ubierkowym (filary 16-18 m). Duży przypływ wody – 7 m3/min. Zatrudnienie 130-140 osób. Wydobycie wyniosło 237 239 t .


***


    Nie wszystkie kopalnie działające w rejonie Częstochowy zostały opisane (ze względu na brak materiałów źródłowych). Po 1900 r. istniały kopalnie wieloszybikowe w okolicach Praszki i Strojca zwane ,,Pilawa. Wydobywały one rudę w latach 1921-27 w ilości 1000 t miesięcznie. Były też kopalnie, które nie wydobyły ani jednej tony, gdyż przerwano ich budowę (np. ,,Złochowice).

V. REGIONOTWÓRCZA ROLA KOPALNICTWA RUD ŻELAZA
    W wyniku wielowiekowej działalności górnictwa rud żelaza nastąpiły liczne zmiany w przestrzeni w regionie częstochowskim. Tereny między Zawierciem a Wieluniem usiane są miejscowościami, których nazwy świadczą o ich górniczym rodowodzie (np. Rudniki). Na trasie wychodni pokładów rud powstały szlaki komunikacyjne istniejące do dziś.
    W XIX wieku rudy w regionie częstochowskim (traktowane jako jeden z ważniejszych w Europie magazynów surowca żelazodajnego) przyczyniły się do dynamicznego rozwoju przemysłu hutniczego – w latach 1896-1901 powstały nowoczesne zakłady wielkopiecowe w Częstochowie i Zawierciu.
    Okoliczne kopalnie rud dawały pracę i godziwy zarobek tysiącu ludzi.
    Do kuźniczej, górniczej lub hutniczej tradycji nawiązują herby wsi i gmin Poczesna, Panki oraz miast Blachownia i Poręba.

rud9

    Tysiące domów w okolicznych wsiach zbudowano z materiałów pochodzących z kopalń rud, takich jak: szyny, blachy, drewno, cegły. Wiele rodzin wybudowało własny dom w oparciu o nisko oprocentowane lub bezzwrotne pożyczki.
    Na wsiach wybudowano dziesiątki remiz straży pożarnej (mieszczących biblioteki, świetlice, sale rekreacyjne), przedszkoli, szkół, dróg, linii energetycznych, wodociągów wody pitnej od Poraja po Blachownię.
    Przy kopalniach powstawały osiedla mieszkaniowe dla pracowników (np. w Hucie Starej B, Dźbowie, Blachowni) z całą infrastrukturą (obiekty usługowe, sportowo-rekreacyjne np. zalew ,,Pająk” w Dźbowie, sklepy, ogródki działkowe).
    Dzięki kopalniom w latach 1955-70 zbudowano ponad 12 tys. mieszkań w Częstochowie i Kłobucku.
    Przedsiębiorstwa górnicze budowały szpitale (np. szpital hutniczy w Częstochowie, szpital górniczy w Blachowni w 1963 r.) i udzielały pomocy szpitalom już istniejącym (np. szpital w Blachowni wyposażono w 200 łóżek), budowały przychodnie lekarskie, budynki biurowe (np. siedziba obecnego Urzędu Miasta w Częstochowie przy ul. Śląskiej 13 mieści się w budynku dawnego Zjednoczenia Górnictwa Rud Żelaza).
    Kopalnie przyczyniły się do rozwoju szkolnictwa zasadniczego i technicznego, które wykształciło kilka tysięcy wykwalifikowanych robotników.
    Dzięki kopalniom powstały zakłady produkcyjno-remontowe w Sabinowie, konstrukcyjno-mechaniczne w Kłobucku i Osinach, warsztaty mechaniczne. Po likwidacji kopalń obiekty te przekształciły się w zakłady produkcji metalowej.
    Pozostałością po kopalniach są funkcjonujące do dziś przedsiębiorstwa budowlane i montażowe takie jak: Komobex, Montex, PBK (Przedsiębiorstwo Budowy Kopalń).
    Górniczą przeszłość regionu częstochowskiego, która była źródłem rozwoju przemysłu i czynnikiem miastotwórczym, eksponuje częstochowskie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza, powstałe w 2008 w Parku Staszica, leżące na Szlaku Zabytków Techniki.

VI. MUZEUM GÓRNICTWA RUD ŻELAZA W CZĘSTOCHOWIE
    Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie mieści się w podziemnych korytarzach wydrążonych w latach 1974-1976 pomiędzy Pawilonami Wystawienniczymi Muzeum Częstochowskiego w Parku im. Stanisława Staszica.
    Znajduje się w nim wystawa stała Dzieje Górnictwa Rud Żelaza, której uroczyste otwarcie nastąpiło 15 maja 2008 r. Wystawę przygotowano wg scenariusza mgr inż. Tadeusza Lostera – kierownika Działu Historii Górnictwa i Techniki Górniczej w Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Całość jest efektem współpracy Muzeum Częstochowskiego z członkami Koła Seniorów Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa w Częstochowie oraz Naczelną Organizacją Techniczną w Częstochowie. Aranżację plastyczną ekspozycji wykonała Bożena Mazur z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu przy współpracy z pracownikami Działu Edukacji i Wystaw Muzeum Częstochowskiego.
rud10    Zgromadzono w nim m.in. liczne rodzaje obudów wyrobisk kopalnianych, lamp górniczych oraz minerałów. Eksponaty do wystawy pochodzą z kopalń rud żelaza regionu częstochowskiego, m.in. Rudniki, Wręczyca, Sabinów, Grodzisko, Dźbów, Barbara, a największa ich ilość pochodzi z kopalni „Szczekaczka” w Brzezinach.
    Na wystawie przedstawiono m.in. wyrobiska chodnikowe w obudowie drewnianej i stalowej, komorę pomp oraz fragment ściany eksploatacyjnej z obudową i wyposażeniem w maszyny i urządzenia. W chodnikach i komorach ustawiono oryginalne maszyny i środki transportu. W sali ekspozycyjnej podzielonej na wyodrębnione stanowiska pokazano pełny zestaw narzędzi i maszyn służących w przeszłości w pracy górników. Przedstawiono również historyczne narzędzia i metody wydobywania rudy żelaza.


Z górniczym pozdrowieniem ,,Szczęść Boże.
Anna Wołowska

zdjęcia pochodzą z publikacji Łukasza Pabicha: „Krajobraz Górniczy Ziemi Częstochowskiej”, wydanej przez Muzeum Częstochowskie w 2011 r.

  1. Na podstawie książki: ,,Górnictwo rud żelaza w regionie częstochowskim”, autorstwa Andrzeja Adamskiego; [Zarząd Oddziału Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Gór-nictwa w Częstochowie]. Częstochowa 1994.