Katalog Kościołów Drewnianych - Zacharzowice

ZACHARZOWICE
    Zacharzowice to licząca niespełna 300 mieszkańców wieś oddalona o około 20 km od Gliwic, a 8 km na północ od Pyskowic. Do wsi Zacharzowice przynależą trzy stare przysiółki: Gogol, Kolonia i Pustkowie. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z tzw. „Rejestru Ujejskiego”, który sporządzano w l. 1305-06. Dokument ten był rodzajem księgi rachunkowej, zawierającej spis wszystkich miejscowości diecezji wrocławskiej, które uiszczały świętopietrze. Spis świętopietrza z 1447 r. wymienia Zacharzowice wśród istniejących ówcześnie 21 parafii rozległego dekanatu toszeckiego.
    Pierwszy kościół w Zacharzowicach wzmiankowany jest nie tylko we wspomnianym świętopietrzu z 1447 r., ale już w 1376 r. 1 Źródła podają, że około 1570 r. został on przejęty przez protestantów, a w 1629 r. – podobnie jak kościół parafialny w Sierotach 2 – zwrócony katolikom.
    Wcześniejsze ustalenia określały także, że obecny, drewniany, orientowany kościół został zbudowany około 1580 r. 3 Przeprowadzone w 2008 r. badania dendrochronologiczne 4 pozwoliły na precyzyjne określenie wieku kościoła. Badania te przeprowadzono w oparciu o pobranie 67 próbek, z czego 26 pozwoliło na dokładne ustalenie okresu budowy.

    Badania te wykazały, że poszczególne części kościoła wykonane są z różnorodnego materiału. Prezbiterium i nawa wzniesione zostały z drewna jodłowego i świerkowego na podwalinie dębowej, zakrystia ze świerkowego na podwalinie dębowej, wieża z drewna dębowego (dwie dolne kondygnacje) i jodłowego (kondygnacja trzecia) oraz sosnowego (dach). Więźba nad prezbiterium zbudowana jest z drewna sosnowego (belki wiązarowe), świerkowego i jodłowego. Najbardziej jednorodna jest więźba nad nawą, wykonana tylko z drewna jodłowego.
    Próbki pobrane z dębowych podwalin dowodzą, że drewno na nie było pozyskiwane etapami od jesieni lub zimy 1566 r. do lata 1569 r., w tym na północną podwalinę w okresie jesienno-zimowym 1568/1569, a latem 1569 r. pod północną ścianę zakrystii. Drewno jodłowe na ściany uzyskano w wyniku ścinki letniej 1566 r. i jesienno-zimowej 1566/1567, a świerkowe w 1566 r. Jeszcze później pozyskano drewno na więźbę. Z uwagi na niską jakość drewna użytego na więźbę nad prezbiterium nie udało się dokonać precyzyjnego datowania, natomiast datowano drewno więźby nad nawą (wysoka jakość drewna). Okazało się, że pochodzi ono z wyrębu w sezonie jesienno-zimowym 1569/1570 i letnim 1570 r.

ZACHARZOWICE 1

    Z powyższego wynika, że rozpoczęcie budowy kościoła mogło nastąpić najwcześniej wiosną 1569 r., a jej zakończenie – najwcześniej pod koniec 1570 r. Zakłada się, że krycie gontami odbywało się niemal równocześnie z konstruowaniem więźby. Można więc przyjąć, że korpus kościoła (z niższą wieżą) przekazany został w 1570 r. Tak więc stwierdzenie, że poprzednie ustalenia roku budowy świątyni niewiele odbiegały od ostatnich badań, nie będzie pomyłką.
    Wieża kościoła też była budowana etapami. Dwie dolne kondygnacje powstały równolegle do budowy korpusu, natomiast trzecia kondygnacja później. Wspomniane badania wykazują, że drewno na górną kondygnację pozyskiwano w efekcie trzech ścinek: letniej 1674 r. oraz jesienno-zimowych – 1673/1674 i 1674/1675. W tej sytuacji nadbudowa wieży była możliwa dopiero ponad 100 lat później, tj. w 1675 r.
    Należy także ustosunkować się do wcześniejszych stwierdzeń, że około 1570 r. kościół został przejęty przez protestantów 5. Otóż źródła 6 podają, że w l. 1568-1573 właścicielem wsi był Jan Myszkowski, a kościołem zarządzał pastor luterański Petrus Vulpes z Bytomia. Nie jest wykluczone, że był on inicjatorem budowy kościoła, co może być powodem braku sygnaturki na kościele, która w liturgii protestanckiej jest elementem zbędnym.
    Od 1573 r. do 1584 r. wieś należała do Jana Kralickiego. Właściciele wsi zmieniali się co parę lat. Jedną z ciekawszych rodzin – właścicieli wsi, była mieszkającą tu od 1676 r. protestancka rodzina Bogdana von Löwen, nazywana w języku polskim rodziną Lwowskich. Jeden z ich przedstawicieli w czasach dominacji luteranizmu na Górnym Śląsku był pastorem w Biskupicach (obecnie dzielnica miasta Zabrza). Ich dalecy krewni tytułowali się nazwiskiem von Löwencron i w XVIII w. rezydowali na zamku w Kamieńcu. Ostatnia przedstawicielka rodu – Dorota von Kuffka z domu von Löwencron – wyszła za mąż za barona Macieja von Wilczek z Koźla, założyciela licznych kolonii dla nowych osadników w drugiej połowie XVIII w. Za jego sprawą rozpoczęła się przemiana małej wsi Zabrze w duży przemysłowy ośrodek7.  
    Po protestanckiej rodzinie Lwowskich patronat nad Zacharzowicami przejął w 1717 r. Karol Bogusław von Schweinoch, a w l. 1734-1751 – Karol Franciszek von Wrochem.
    Funkcjonowanie obecnego kościoła od początku napotykało na trudności materialne, bowiem w czasie jego budowy nie zabezpieczono formalnie jego funkcjonowania, a właściciel prawdopodobnie zabrał nadaną parafii ziemię. Również w późniejszych latach skarżono się, że właściciele Zacharzowic traktowali kościół jako swoją prywatną własność. W tutejszych folwarkach osadzano zarządców, którzy dbali wyłącznie o interesy rodowe swoich pracodawców.
    Ponieważ Sieroty i Zacharzowice były bardzo ubogie, postanowiono połączyć obie miejscowości w jedną parafię. Do 1740 r. parafia w Sierotach wraz z filialnym kościołem w Zacharzowicach uważana była za jedną z najbiedniejszych parafii dekanatu. To prawdopodobnie zaważyło, że stosunkowo rzadko przeprowadzano w kościołach remonty. Do roku 1740 znana jest tylko jedna renowacja odnotowana w protokole z wizytacji kanonicznej w 1687 r. Wiadomo też, że przeprowadzano remonty zacharzowickiego kościoła w latach: 1795, 1804, 1824-1827, 1845, 1896-1898, 1909 i 1956. Ostatnie poważniejsze prace renowacyjne przeprowadzane były od 2011-2013 r. Wtedy dokonano częściowej wymiany niektórych dolnych bali ścian oraz zmian w podłożu pod ścianami (fundamenty). Przeprowadzono m.in. remont wieży, która była z uwagi na podmokły teren najbardziej zagrożona.
    Kościół św. Wawrzyńca w Zacharzowicach ma konstrukcję zrębową i stosunkowo niewielkie wymiary. Dokonane w 1679 r. pomiary (odnotowane w protokole z wizytacji kanonicznej) wynosiły 21 x 10 łokci (czyli 15,19 m x 6,28 m)8.
    W ciągu wieków w konstrukcji kościoła zapewne nie dokonano zmian wpływających na podstawowe wymiary świątyni. Bardziej miarodajne są wymiary podane przez E. Klossa9, z których wynika długość nawy z prezbiterium ok. 14 m , szerokość nawy ok. 7 m (nawa wymiarami jest zbliżona do kwadratu – 6,89 m x 7,02 m), szerokość prezbiterium to ok. 5,5 m. Podane wielkości nie ujmują zakrystii przylegającej do prezbiterium (od północy). Mniejsze od nawy prezbiterium zamknięte jest trójbocznie.
    Do nawy dostawiona jest (od zachodu) wieża konstrukcji słupowej, zbudowana na planie kwadratu o boku ok. 4,3 m. Jej ściany pochylone ku górze zwieńczone są hełmem namiotowym.
    Wnętrze rozświetlane jest niewielkimi oknami: trzema w nawie, w tym dwoma od południa oraz dwoma w prezbiterium: jednym od południa i jednym maleńkim, prostokątnym w ścianie wschodniej – z szybkami w kształcie plastrów miodu (bez praktycznego znaczenia, z uwagi na zasłonięcie ołtarzem głównym). Główne okna w nawie i prezbiterium zamknięte są półkoliście.
    Wokół ścian kościoła (poza wieżą) biegną przydaszki (soboty) zawieszone (podparte zastrzałami – bez słupów), chroniąc dolną część ścian przed skutkami zmian atmosferycznych. W czasie ostatniego remontu zostały one wydłużone, co powinno skuteczniej chronić nie osłoniętą gontem część ścian. Ściany wieży oraz nawy i prezbiterium ponad przydaszkami od zewnątrz pobite są gontem. Przydaszki usytuowane są na zróżnicowanych wysokościach. Powoduje to niespokojność linii ale i urozmaicenie bryły kościoła.
    Nawa i prezbiterium nakryte są charakterystycznym dla górnośląskich kościołów dachem dwukalenicowym, krytym gontem. Nad nawą dach jest typowo siodłowy. Nad prezbiterium – z uwagi na trójboczne zamknięcie – dach jest wielopołaciowy, przy czym od północy obejmuje także zakrystię i przechodzi łagodnie w przydaszek.

ZACHARZOWICE PRZEKROJ
    Drewniane kościoły posiadają na ogół dwa wejścia, jedno od strony zachodniej, a drugie od strony południowej10. Drzwi od strony zachodniej uważane są za główne, ze względu na to, że prowadzą wprost przez nawę do prezbiterium. Natomiast drzwi od strony południowej pełniły jedynie funkcję pomocniczą i obecnie często bywają nieczynne. Jest też jednak spora liczba kościołów posiadających tylko jedne wejście11. Do takich należy także kościół w Zacharzowicach.

ZACHARZOWICE RZUT
    Wnętrze kościoła nakryte jest sufitami ozdobionymi polichromią. Pierwotną polichromię wykonano ok. 1580 r. Jej przemalowania dokonano prawdopodobnie w XVIII w., a następnie – wg relacji parafian – zamalowano powłoką wapniową (wybielono). Po wojnie (około 1950 r.) w czasie „czyszczenia” kościoła powłokę zdarto – niestety wraz z polichromią. Obecną wersję wykonał F. Jagiela12 w 1960 r. Wśród kolorowych ornamentów kwiatowych i geometrycznych autor namalował postacie świętych: Izydora oracza i Floriana ratującego domostwo przed pożarem oraz Jadwigi i Barbary13.
    Chór muzyczny od zachodu z balustradą i z prostokątnym występem na osi, jest podparty dwoma ozdobnymi słupami. Balustrada jest wykonana z desek wyciętych w kształcie antycznej tralki, jedynie nad podpierającymi występ chóru słupami są dwie pełne tralki. Na chórze jest pozytyw14, wykonany przez mistrza Weissa z Pyskowic, pochodzący z 1802 r.
    Podstawowy wystrój kościoła stanowią trzy ołtarze. Dość skromny ołtarz główny, neobarokowy, pochodzi z 1897 r. Jego jedynym elementem jest obraz poświęcony patronowi kościoła – św. Wawrzyńcowi, z kratą, na której zginął śmiercią męczeńską. Nad nim, w zwieńczeniu ołtarza, niezbyt wyraźne Oko Opatrzności Bożej. Przed tym ołtarzem znajduje się jeszcze drewniany, dekorowany ołtarz posoborowy.
    Po lewej stronie ołtarza na ścianie dwa współczesne obrazy wypalane na desce przedstawiające Chrystusa na Krzyżu oraz Matkę Bożą. Z prawej strony także współczesny obraz Miłosierdzia Bożego („Jezu ufam Tobie”).
    Lewy ołtarz boczny jest późnobarokowy, bogato dekorowany – został podarowany kościołowi przez klasztor w Jemielnicy. Wymieniony jest po raz pierwszy w protokole wizytacyjnym z 1720 r.15 Był odnawiany w 1897 r. Nastawa ołtarza ozdobiona jest kolumnami kręconymi i dekoracjami z liści akantu. W ołtarzu umieszczono obrazy przedstawiające: Apostołów Szymona i Judę Tadeusza (centralny) oraz św. Krzysztofa (w zwieńczeniu). Obok centralnego obrazu są rzeźby świętych: Stanisława Kostki i Stanisława Biskupa.
    Ołtarz boczny po przeciwnej stronie poświęcony jest św. Annie. Zwieńczenie nastawy ołtarzowej stanowi Oko Bożej Opatrzności, pod którym w prostokątnym polu jest łaciński napis wotywny: „Św. Anno módl się za nami”. Głównym elementem ołtarza jest tryptyk z rzeźbą św. Anny Samotrzeciej (w centrum) oraz obrazami (w skrzydłach) przestawiającymi: św. Marię Magdalenę - z naczyniem zawierającym olejek, jako jednym z atrybutów (z lewej) oraz św. Jadwigę Śląską (z prawej). W predelli (często zasłoniętej kwiatami, świecznikami) znajduje się obraz Zwiastowania Pańskiego. Jednak to co obecnie znajduje się w ołtarzu to współczesne – niezbyt udane – kopie , bowiem w lipcu 1997 r. zostały skradzione: rzeźba św. Anny Samotrzeciej oraz obrazy w skrzydłach pochodzące z 1510 r. Gdyby nie ta kradzież byłby to najcenniejszy ołtarz kościoła. Na mensie ołtarzowej ustawiono dodatkowo figurę Maryi Niepokalanie Poczętej.
    Wystrój wnętrza uzupełnia barokowa ambona z baldachimem, pochodząca z 1687 r. Na zaplecku ambony jest obraz (na desce) przedstawiający Matkę Boską Niepokalanie Poczętą. Obraz jest już niezbyt wyraźny i wymaga renowacji.
    Na ścianach prezbiterium i nawy umieszczono Stacje Męki Pańskiej. Ciekawe są drzwi z okuciami z prezbiterium do zakrystii (z końca XVI w.).
    Posadzka kościoła pokryta jest deskami. Pod posadzką kościoła znajduje się krypta grobowa dawnych miejscowych właścicieli.
    Kościół otacza niewielki cmentarz. W 1687 r. nie miał on jeszcze ogrodzenia. Postawiono go z desek na krótko przed 1720 r. Dzisiejsze ogrodzenie być może częściowo odpowiadałoby swojemu poprzednikowi sprzed 390 lat, gdyby nie żelazne słupki i betonowe podłoże, no i metalowa brama.
    Wśród wielu grobów uwagę zwraca zanikający16 już grób Antoniego Urbańczyka, który (wg informacji parafian) zmarł w wyniku ran odniesionych w czasie III Powstania Śląskiego. Grób z wyraźną tablicą znajduje się po lewej stronie wejścia do kościoła. Przy wejściu do kościoła uwagę zwraca także krzyż (Męka Pańska) z 1899 r. (data niewyraźna), którego fundatorem byli: Florian i Leokadia Witt.
    Po lewej stronie za bramą wejściową na teren kościelny zbudowano kapliczkę poświęconą Matce Boskiej z Lourdes. Przed laty kościół otaczały wiekowe drzewa osuszające podmokły teren, z których część została usunięta.
    Budowniczy kościoła jest nieznany. Mimo iż kościół nie posiada wyraźnego stylu jest on jednak budowlą tak piękną, że często jest tematem obrazów i rysunków, a nawet planowane było wzniesienie jej repliki w niemieckim mieście Ratingen,17 jako jeden z najważniejszych obiektów Muzeum Ziemi Górnośląskiej (Oberschlesisches Landesmuseum) w Ratingen-Hösel. Muzeum zostało otwarte w r. 1983 i jest największym Muzeum Śląskim w Niemczech.
    Przez wiele lat w zacharzowickim kościele sprawowano nabożeństwa w co trzecią niedzielę miesiąca. Na pozostałe nabożeństwa wierni musieli udawać się do kościoła parafialnego w Sierotach. Poprzedni proboszcz ks. Henryk Bensz (2001-2012), wprowadził zasadę sprawowania nabożeństwa nie tylko w każdą niedzielę, ale także i w tygodniu.18 Tak jest i obecnie. W te dni najłatwiej jest poznać wnętrze tego ciekawego kościoła.

Leon Kopernik

  1. E. Kloss…, Die Bau - und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Glewitz;
  2. Zacharzowice należą do tej parafii, która prawdopodobnie  powstała na pocz. XIII w., a wzmiankowana jest w dokumencie z 1299 r. Do niej należy także Pniów, w którym był także drewniany kościół z 1506 r. (13.02.1956 r. spłonął doszczętnie);
  3. m.in.: J. Matuszewski- Kościoły drewniane na Śląsku; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce  t. VI; E. Kloss - Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Glewitz;
  4. Na podstawie: Aleksander Konieczny – Sprawozdanie z badań dendrochronologicznych zabytkowych kościołów w województwie śląskim przeprowadzonych w 2008 r.;
  5. Zarówno kościoły w Sierotach, jak i w Zacharzowicach, zostały zwrócone katolikom
  6. E. Kloss…, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Glewitz
  7. Szerzej na ten temat w opisie kościoła pw. św. Jadwigi w Zabrzu (Zaborzu)
  8. Podane wyniki nie mogą być miarodajne, bowiem jak wynika z podstawowego działania arytmetycznego (dzielenia) „łokieć długości kościoła” (72 cm) różni się od „łokcia szerokości” (62,8 cm);
  9. E. Kloss…, Die Bau - und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Glewitz
  10. oczywiście takie określenie stron dotyczy kościołów orientowanych;
  11. np. w pobliskim Księżym Lesie, Rudzińcu;
  12. brak bliższych danych o tym malarzu;
  13. wprawdzie źródła podają św. Katarzynę, jednak kielich z hostią  i miecz są najczęściej spotykanymi atrybutami św. Barbary, u św. Katarzyny kielich z hostią  nie występuje;
  14. małe organy o ograniczonych możliwościach, stosowane zwłaszcza w małych kościołach;
  15. a więc przed poniesieniem poważnych strat klasztoru w wyniku wielkiego pożaru w Jemielnicy w 1733 r., który  objął także obydwa kościoły i klasztor;
  16. przed ok. 15 laty miał jeszcze kamienne obramowanie, z którego pozostała jedynie nagrobna tablica
  17. Za: Anna Szadkowska: Perły na wakacje. Kościół w Zacharzowicach, „Gość Niedzielny” z 14.08.2005, wyd. gliwickie
  18. Obecnie (kwiecień 2014 r.) w czwartki o 17.00.