W dniach 11-13.10.2013 r. odbył się Sejmik Przodowników Turystyki Pieszej Woje-wództwa Śląskiego na obszarze Beskidu Niskiego i Pogórza Ciężkowickiego oraz Kotliny Sądeckiej. W imprezie uczestniczyło 56 osób z terenu naszego województwa.
Na bazę noclegową wybrany został ośrodek „4 pory roku” w Wysowej, na którego terenie zorganizowano również spotkanie integracyjne przy grillu. Bogaty program zwiedzania rozłożony został na trzy dni.
Dzień 1: Katowice – Ciężkowice – Rzepiennik Biskupi – Binarowa – Biecz – Wysowa
Dzień 2: Wysowa – Łosie – Szymbark – Gorlice – Owczary – Sękowa – Przełęcz Małastowska – Kwiatoń
Dzień 3: Wysowa – Grybów – Nowy Sącz – Falkowa – Katowice
Wycieczka nasza miała charakter autokarowo-pieszy, każdego dnia przebyliśmy pieszo ok. 10 kilometrów.
Głównym celem było zapoznanie się z najciekawszymi zabytkami architektury drewnianej regionu, ponadto cmentarzami wojennymi I wojny światowej, a także układami urbanistycznymi wybranych miejscowości.
Pierwszego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:
CIĘŻKOWICE (Pogórze Ciężkowickie)
„Skamieniałe Miasto” – rezerwat krajobrazowy, utworzony w 1974 r. o powierzchni 15 ha. Wśród mieszanego lasu dębowo-sosnowego zespół skalnych ostańców z gruboziarnistego piaskowca zwanego ciężkowickim. Tworzą one malownicze formy baszt, piramid, warowni, ambon, grzybów, progów, ścian i stworzeń leśnych np. Czarownica, Grupa Borsuka. Ukształtowane na tym obszarze w wyniku procesów wietrzenia i erozji. Przed wejściem na teren rezerwatu skała „Grunwald”, w którą 18 lipca 1910 roku wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.
Układ urbanistyczny – średniowieczny z okresu lokacji miasta z prostokątnym rynkiem otoczonym parterowymi podcieniowymi XVIII i XIX-wiecznymi domami w układzie szeregowym. Domy konstrukcji zrębowej na podmurówce z miejscowego piaskowca o naczółkowatych i siodłowych dachach wspartych na profilowanych kolumnach.
Ratusz – obecny postawiony na środku rynku w 1836 r., po pożarze poprzedniego drewnianego. Budowla parterowa, murowana z cegły i kamienia, tynkowana na planie prostokąta. Jest przykładem architektury małomiasteczkowej bez wyraźnych cech stylowych. Budynek przeszedł kapitalny remont w l. 2011-12.
Kościół Św. Andrzeja – neogotycki, wzniesiony w 1902 r., trzynawowy, bazylikowy z transeptem i prezbiterium. Do korpusu przylega wysoka, kwadratowa wieża. W ołtarzu głównym wczesnobarokowy obraz Chrystusa Miłosiernego (Ecce Homo) namalowany na desce i przywieziony z Rzymu ok. 1632 r. Obok stara plebania z XVI/XVII wieku.
Cmentarz wojenny I wś nr 137 okręgu IV Łużna – kwatera w formie trapezu na cmentarzu parafialnym w pobliżu kościoła. W grobach złożeni żołnierze niemieccy i rosyjscy, na mogiłach żeliwne krzyże bez tabliczek. Całość otoczona kamiennym murkiem z oryginalną bramką - ołtarzem. Autorem projektu był Jan Szczepkowski.
RZEPIENNIK BISKUPI (Pogórze Ciężkowickie)
Kościół Św. Jana Chrzciciela – wzniesiony ok. 1500 roku, drewniany, gotycki, konstrukcji zrębowej o ścianach i dachu pokrytymi gontem z niewielką wieżyczką na sygnaturkę. Wieża dobudowana w XVII w. konstrukcji słupowej również kryta i obita gontem. Wewnątrz tryptyk gotycki z 1500 r. przedstawiający żywot Św. Mikołaja, renesansowy ołtarz główny oraz barokowe rzeźby świętych z XVII i XVIII w. Obok wolno stojąca drewniana dzwonnica, a tuż przy niej grób pustelnika. Całość usytuowana na wzniesieniu za wsią.
BINAROWA (Pogórze Ciężkowickie)
Kościół Św. Michała Archanioła – gotycki, jednonawowy, konstrukcji zrębowej, powstał ok. 1500 roku, rozbudowany w 1641 roku. Odnawiany w latach 1894, 1953-56, 1967, 1990 Cała budowla pobita gontem składa się z nawy i prezbiterium nakrytych jedno kalenicowym dachem z wieżyczką na sygnaturkę. Uzupełniona wieżą konstrukcji słupowej posiadającą izbicą z 1596 roku drewnianą dzwonnicą nakrytą ostrołukowym hełmem i okalającym drewnianym ogrodzeniem. Obok wolnostojąca murowana, otynkowana dzwonnica z 1901 r. Wewnątrz świątyni zachowane polichromie stropów i ścian: gotyckie z XVI wieku oraz barokowe z XVII wieku. W XVII wiecznym manierystycznym ołtarzu głównym stoi gotycka XV wieczna rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem. Ponadto zachowały się gotyckie rzeźby i płaskorzeźby oraz barokowe ołtarze, a także gotycka kamienna chrzcielnica z 1522 roku. Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO oraz ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.
BIECZ (Pogórze Ciężkowickie)
Układ urbanistyczny – średniowieczny z okresu lokacji miasta. Rynek z XVI-wiecznymi renesansowymi kamienicami, ruiny barbakanu z XIV-XVI w., fragmenty murów miejskich oraz baszty z XVI wieku. Inne ciekawe budynki: Kamienica Choderów zwana Domem Becza z 1550 r., Dom Kromera z 1520 r. obecnie od 1953 r. Muzeum Regionalne, a także Kamienica Ołpińskich z 1912 r. nad piwnicami domu z 1555 r. należącego do Marcina Kromera.
Ratusz – wzniesiony w 1518 r. w stylu gotyckim, w 1569 r. przebudowany na styl renesansowy, a w 1830 r. na klasycystyczny z renesansową wieżą z l. 1569-81 dekorowaną sgraffitami.
Kolegiata Bożego Ciała – kamiennoceglana, zbudowana w l. 1516-21, monumentalna, gotycka, halowa trójnawowa. Osiem kaplic otacza nawę z l. 1521-60 oraz wieżą z tego okresu. Najstarszą częścią świątyni jest prezbiterium, później dobudowano korpus. Wewnątrz bogate głównie renesansowe XVI-wieczne wyposażenie: ołtarze, stalle, pomniki nagrobne i epitafia. Z innych epok pozostały gotyckie stelle i chrzcielnica oraz barokowe ołtarze boczne. W prezbiterium znajduje się również polichromia z 1905 r.
Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski
Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 106 okręgu III Gorlice – cmentarz na niewielkim wzgórzu w formie nieregularnego dziesięcioboku. Jego tarasowe założenie naśladuje tyrolskie winnice na kamiennych cokołach umieszczono żeliwne krzyże. Pochowano na nim 207 żołnierzy austrowęgierskich i 177 rosyjskich. Autorem projektu był Hans Mayr.
Drugiego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:
ŁOSIE (Beskid Niski)
Cerkiew grekokatolicka Narodzenia NMP – zbudowana w 1810 r. i przebudowana w 1928 r. Utrzymana w typie zachodniołemkowskim, na planie zbliżonym do krzyża, trójdzielna składająca się z nawy, prezbiterium i babińca nad którym wznosi się nadbudowana pochyła wieża z izbicą. Ściany cerkwi pobite gontem, nakryta dachem pokrytym blachą miedzianą. Wszystkie części świątyni zwieńczone są baniastymi hełmami z pozornymi latarniami. Wewnątrz znajduje się barokowoklasycystyczny ikonostas z przełomu XVIII/XIX w., pozostałe wyposażenie pochodzi również z XVIII i XIX w.
Zagroda Maziarska – znana z wyrobu smarowidła do kół tzw. mazi produkowanego z ropy naftowej. Zespół budynków w centrum wsi jest przykładem typowej zabudowy drewnianej. Budynki chałupy oraz stajni z wozownią pochodzą z XIX wieku. Są one konstrukcji zrębowej z ciosanych bali, nakryte gontowymi dachami. Chałupa jest jednotraktowa z sienią dzielącą budynek na dwie części. W chałupie i stajni urządzono ekspozycję poświęconą kulturze łemkowskiej i Łosińskiemu maziarstwu. Obok znajduje się XX wieczny spichlerz konstrukcji szkieletowej szalowany deskami z dachem pokrytym gontem.
Cmentarz wojenny I WŚ nr 71 okręgu III Gorlice – wydzielona kwatera na cmentarzu parafialnym na planie kwadratu, z metalowymi krzyżami nagrobnymi i drewnianym krzyżem centralnym. W mogiłach pochowanych zostało 60 żołnierzy austrowęgierskich i 9 Rosjan. Autorem projektu był Hans Mayr.
SZYMBARK (Beskid Niski)
Dwór Obronny Gładyszów – zbudowany w 1540 roku w stylu gotyckim, rozbudowany i przebudowany w l. 1585-90 na styl renesansowy z czterema narożnymi alkierzami. Kolejne przebudowy miały miejsce w XVIII i XIX w., a od 1973 do 2012 r. trwały prace rewaloryzacyjne. Obecnie mieści się w nim niewielkie Muzeum Regionalne.
Drewniany dwór – XIX wieczny dworek mieszczański przeniesiony z Gorlic.
Skansen Wsi Pogórzańskiej – prezentujący kulturę ludową pogórzan gorlickich. Założony w 1987 roku jako Ośrodek Budownictwa Ludowego z zbiorami etnograficznymi. Znajdują się tu m.in.: chałupy, stodoła, obory, kuźnia, wiatraki, olejarnia, piec do wypalania naczyń. Wszystkie zgromadzone obiekty budownictwa pochodzą z XIX wieku.
GORLICE (Obniżenie Gorlickie)
Ratusz – XVIII wieczny odbudowany i przebudowany w XX wieku. Na jego ścianie frontowej tablica pamiątkowa ku czci Ignacego Łukasiewicza z 1953 roku oraz w niszy rekonstrukcja pierwszej w świecie ulicznej lampy naftowej skonstruowanej przez niego w 1854 roku.
Kościół Narodzenia NMP – zbudowany w latach 1878-92, neorenesansowy, murowany. Wewnątrz ołtarz główny z kamiennym retabulum z 1900 roku
Muzeum Regionalne PTTK im. Ignacego Łukasiewicza – prezentujące zbiory historyczne i etnograficzne. Głównym celem jest wystawa eksponatów poświęconych bitwie gorlickiej, ekspozycja figur woskowych związanych z bitwą pod Gorlicami 1915 roku. Pozostałe wystawy: lamp naftowych, pamiątek po Ignacym Łukasiewiczu, historii miasta i przemysłu naftowego, stroje ludowe i sprzęty gospodarcze.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 91 okręgu III Gorlice – cmentarz na tzw. Górze Cmentarnej (357m n.p.m.) jest jednym z największych tego typu obiektów na tym terenie. Zbudowany na planie prostokąta, w centralnej części znajduje się postument z kamiennym krzyżem i inskrypcją. Nagrobki w kształcie kamiennych masywnych krzyży i betonowych steli opatrzone są żeliwnymi tablicami. Spoczywają tu: 427 żołnierzy austro-węgierskich, 287 rosyjskich i 139 niemieckich. Autorem projektu był Emil Ladewig. Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.
OWCZARY (Beskid Niski)
Cerkiew grekokatolicka Opieki Bogarodzicy – powstała w 1653 r., do dziś z pierwotnej budowli przetrwała nawa, prezbiterium pochodzi z 1710 r., a wieża z 1783 r. Świątynia została ona gruntownie wyremontowana w latach 80. XX w. Utrzymana w typie zachodnio-łemkowskim, otoczona murkiem z bramką-dzwonnicą. Budowla trójdzielna, na rzutach kwadratów składa się z prezbiterium, nawy i babińca, nad którym nadbudowano wieżę. Ściany i namiotowe dachy pokryte gontem. Charakterystyczne cebulaste hełmy wieżyczek wieńczących poszczególne części cerkwi pokryte blachą. Wewnątrz oryginalne barokowe wyposażenie z cennym XVII-wiecznym ikonostasem oraz polichromią z 1938 r. Od 1947 r. użytkowana jako kościół katolicki. Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO.
SĘKOWA (Beskid Niski)
Kościół Św. Filipa i Św. Jakuba – gotycki, modrzewiowy, pochodzący z 1520 roku, przebudowany w XVII i XVIII wieku. Remontowany w latach 1945-51, przeszedł gruntowną konserwację w latach 1982-84. Kościół składa się z kwadratowej nawy i prezbiterium nakrytych stromym dachem z wieżyczką na sygnaturkę oraz wieży nakrytej kopulastym hełmem. Nakryty jest dachem o wyjątkowo stromym nachyleniu opadającym prawie do samej ziemi, otoczony sobotami. Całość z wyjątkiem izbicy wieży pobita gontem. Do cennego wyposażenie wnętrza można zaliczyć gotycką chrzcielnicę w kształcie kielicha z 1522 roku, renesansowy XVII wieczny ołtarz główny oraz fragmenty XIX-wiecznych polichromii.
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO oraz ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.
PRZEŁĘCZ MAŁASTOWSKA (Beskid Niski)
Przełęcz Małastowska – zlokalizowana jest na wysokości 604 m n.p.m. w Masywie Magury Małastowskiej. Prowadzi przez nią droga nr 977 relacji Gorlice - Konieczna. Przebiega tędy niebieski szlak turystyczny oraz ścieżka przyrodniczo-historyczna „Magura Małastowska” biegnąca tzw. starą węgierską drogą.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 60 okręgu I Żmigród – cmentarz w kształcie dwunastoboku z drewnianymi krzyżami nagrobnymi. Z tyłu duży ołtarz drewniany z kopią obrazu MB Częstochowskiej. Pochowano tu 174 żołnierzy armii austro-węgierskiej. Autorem projektu był Dušan Jurkovič.
Pod wizerunkiem MB Częstochowskiej widnieje niemiecki napis, w tłumaczeniu: „Pomnij przechodniu, wchodząc w to obejście / Że ziemia setki poległych tu grzebie / Co młode życie oddali w potrzebie / By nam zapewnić dziś wolność i szczęście.”
KWIATOŃ (Beskid Niski)
Cerkiew grekokatolicka Św. Paraskewy – zbudowana w 1700 r., w 1743 r. dobudowano wieżę. Remontowana w XIX i XX w., obecnie użytkowana jako kościół katolicki p.w. Matki Bożej Królowej Świata. Budynek w stylu zachodnio-łemkowskim, konstrukcji zrębowej o ścianach i dachach pobitych gontem. Cerkiew jest trójdzielna (nawa, prezbiterium i babiniec), nakryte wysokimi namiotowymi dachami zwieńczonymi baniastymi hełmami z latarniami pozornymi. Wewnątrz ikonostas z 1904 roku, polichromia z 1904 r. oraz XIX-wieczny ołtarz główny. Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO.
Trzeciego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:
WYSOWA (Beskid Niski)
Kościół NMP Wniebowziętej – zbudowany w l. 1936-38, jednonawowy, konstrukcji zrębowo-słupowej, oszalowany nawiązujący do dawnego budownictwa regionu. Wewnątrz XVIII-wieczny barokowy ołtarz.
Uzdrowisko zwane „Galicyjskim Meranem” – stary zakład zdrojowy z XIX w., na który składają się park zdrojowy ze źródłami wód mineralnych, dawny budynek zdrojowy oraz rozlewnia wód mineralnych. Obecnie uzupełnione o pijalnię wód z 2006 roku, kolorową fontannę i amfiteatr. Większość sanatoriów i ośrodków wypoczynkowych powstała w latach 60. i 70. XX w. o architekturze a'la „Gierek” działających do dziś.
Źródło Józef I – zlokalizowane u wlotu parku z charakterystyczną zadaszoną konstrukcją altanową. Jego woda o charakterystyce szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowej 0,34 %.
GRYBÓW (Beskid Niski)
Układ urbanistyczny – rynek z XIX wiecznymi kamienicami, domem mieszczańskim z 1619 r., Pomnikiem Tysiąclecia Państwa Polskiego z 1967 r., ratuszem z 1876 r. obecnym liceum oraz klasycystycznym XIX wiecznym dworkiem Morschów aktualnie dom pomocy społecznej.
Kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej – neogotycki, powstał w l. 1904-14, odbudowany w l. 1946-60 po wojnie i pożarze. Wewnątrz XVII-wieczna płaskorzeźba panoramy Jerozolimy oraz barokowa rzeźba Chrystusa na Krzyżu. Świątynia ta pełni również rolę Sanktuarium MB Przedziwnej.
Plebania – wybudowana w 1699 r. i przebudowana w XIX w. Budynek parterowy, drewniany, otynkowany, klasycystyczny, na planie prostokąta z gankiem opartym na kolumnach. Obecnie pełni funkcję Muzeum Parafialnego (Dekanalne Muzeum Sztuki Sakralnej), w którym eksponowane są: gotyckie obrazy, ikony cerkiewne oraz zabytki kultury ludowej.
NOWY SĄCZ (Kotlina Sądecka)
Układ urbanistyczny – zabytkowy z okresu lokacji miasta otaczają fragmenty XIV-wiecznych murów obronnych. Ruiny zamku pochodzącego z l. 1350-60, przebudowanego w 1611 r. z tzw. Basztą Kowalską. Budynek dawnej XVII wiecznej synagogi, gdzie obecnie mieści się Biuro Wystaw Artystycznych oraz muzeum.
Kościół Św. Ducha – pierwotnie gotycki z l. 1400-09 uległ pożarowi, odbudowany w l. 1612-20. Wielokrotnie przebudowany w XVIII i XIX wieku. Na kościół składa się: gotyckie XV-wieczne prezbiterium, barokowa nawa XVII-wieczna oraz wieża z 1755 r. Do świątyni przylegają zabudowania klasztorne. Klasztor powstał w XVII wieku i pierwotnie mieli tu swoją siedzibę o.o. Norbertanie. Budynek został przebudowany i powiększony w XIX w., obecnie jest własnością o.o. Jezuitów.
Kościół Św. Małgorzaty – gotycki, powstał na przełomie XIII/XIV w., a od 1446 r. pełnił funkcję kolegiaty. Wielokrotnie przebudowywany i powiększany w XVIII i XIX wieku przez co zatracił pierwotny charakter. W l. 1970-73 świątynię tę poddano regotyzacji. Wewnątrz wyposażenie głównie renesansowe XVII wieczne, na uwagę zasługuje ołtarz z tego okresu.
Ratusz – eklektyczny, zbudowany w l. 1895-97. Jest centralną budowlą rynku, który otaczają XVIII i XIX wieczne domy.
FALKOWA (Kotlina Sądecka)
Sądecki Park Etnograficzny – powstał w 1969 r., ale udostępniony do zwiedzania został w 1975 r. Obejmuje obszar o powierzchni 21 ha, na którym zgromadzono ponad 60 oryginalnych drewnianych obiektów. Prezentuje kulturę ludową wsi sądeckiej z XIX wieku zgrupowanych w czterech głównych sektorach: Lachów Sądeckich, Pogórzan, Górali Sądeckich i Łemków Nadpopradzkich oraz niemieckich kolonistów józefińskich.
Wśród zgromadzonych eksponatów znajdują się m.in.: kościół ewangelicki ze Stadeł z 1786 r., kościół Św. Piotra i Pawła z Rdzawy z 1739 r., cerkiew grekokatolicka Św. Dymitra z Czarnego z l. 1752-54, XVII-wieczny dwór małopolski z Rdzawy czy szkoła wiejska z Nowego Rybia z l. 1926-32.
Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.
Miasteczko Galicyjskie – uruchomione zostało w 2010 r. Postawiono tu 20 obiektów głównie murowanych. Jest to rekonstrukcja zabudowy małomiasteczkowej, przybliżająca dawną prowincję monarchii austro-węgierskiej z przełomu XIX/XX w. Miasteczko to pełni funkcję edukacyjno-rekreacyjne, usługowe i handlowe. Odwzorowano tu repliki zabudowań znajdujących się w: Starym Sączu, Krościenku, Zakliczynie, Orawce, Lipnicy Murowanej, Ciężkowicach, Czchowie, Lanckoronie i Łososiny Górnej.
Reasumując zrealizowaliśmy bogaty program krajoznawczy. Zwiedziliśmy wiele obiektów sakralnych na szlaku architektury drewnianej w Małopolsce – tak kościołów jak i cerkwi. Nie zabrakło też innych obiektów architektonicznych, placówek muzealnych i – specyficznych dla Beskidu Niskiego – cmentarzy wojennych z I wojny światowej.
Roman Żyła
Bibliografia: