Sejmik Przodowników Turystyki Pieszej Województwa Śląskiego w Wysowej

LOGO SEJMIK    W dniach 11-13.10.2013 r. odbył się Sejmik Przodowników Turystyki Pieszej Woje-wództwa Śląskiego na obszarze Beskidu Niskiego i Pogórza Ciężkowickiego oraz Kotliny Sądeckiej. W imprezie uczestniczyło  56 osób z terenu naszego województwa.

    Na bazę noclegową wybrany został ośrodek „4 pory roku” w Wysowej, na którego terenie zorganizowano również spotkanie integracyjne przy grillu. Bogaty program zwiedzania rozłożony został na trzy dni.

Dzień 1: Katowice – Ciężkowice – Rzepiennik Biskupi – Binarowa – Biecz – Wysowa
Dzień 2: Wysowa – Łosie – Szymbark – Gorlice – Owczary – Sękowa – Przełęcz Małastowska – Kwiatoń
Dzień 3: Wysowa – Grybów – Nowy Sącz – Falkowa – Katowice

    Wycieczka nasza miała charakter autokarowo-pieszy, każdego dnia przebyliśmy pieszo ok. 10 kilometrów.
Głównym celem było zapoznanie się z najciekawszymi zabytkami architektury drewnianej regionu, ponadto cmentarzami wojennymi I wojny światowej, a także układami urbanistycznymi wybranych miejscowości.

    Pierwszego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:

CIĘŻKOWICE (Pogórze Ciężkowickie)

    „Skamieniałe Miasto” – rezerwat krajobrazowy, utworzony w 1974 r. o powierzchni 15 ha. Wśród mieszanego lasu dębowo-sosnowego zespół skalnych ostańców z gruboziarnistego piaskowca zwanego ciężkowickim. Tworzą one malownicze formy baszt, piramid, warowni, ambon, grzybów, progów, ścian i stworzeń leśnych np. Czarownica, Grupa Borsuka. Ukształtowane na tym obszarze w wyniku procesów wietrzenia i erozji. Przed wejściem na teren rezerwatu skała „Grunwald”, w którą 18 lipca 1910 roku wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem.  Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.

    Układ urbanistyczny – średniowieczny z okresu lokacji miasta z prostokątnym rynkiem otoczonym parterowymi podcieniowymi XVIII i XIX-wiecznymi domami w układzie szeregowym. Domy konstrukcji zrębowej na podmurówce z miejscowego piaskowca o naczółkowatych i siodłowych dachach wspartych na profilowanych kolumnach.

    Ratusz – obecny postawiony na środku rynku w 1836 r., po pożarze poprzedniego drewnianego. Budowla parterowa, murowana z cegły i kamienia, tynkowana na planie prostokąta. Jest przykładem architektury małomiasteczkowej bez wyraźnych cech stylowych. Budynek przeszedł kapitalny remont w l. 2011-12.

    Kościół Św. Andrzeja – neogotycki, wzniesiony w 1902 r., trzynawowy, bazylikowy z transeptem i prezbiterium. Do korpusu przylega wysoka, kwadratowa wieża. W ołtarzu głównym wczesnobarokowy obraz Chrystusa Miłosiernego (Ecce Homo) namalowany na desce i przywieziony z Rzymu ok. 1632 r. Obok stara plebania z XVI/XVII wieku.

    Cmentarz wojenny I wś nr 137 okręgu IV Łużna – kwatera w formie trapezu na cmentarzu parafialnym w pobliżu kościoła. W grobach złożeni żołnierze niemieccy i rosyjscy, na mogiłach żeliwne krzyże bez tabliczek. Całość otoczona kamiennym murkiem z oryginalną bramką - ołtarzem. Autorem projektu był Jan Szczepkowski.

RZEPIENNIK BISKUPI (Pogórze Ciężkowickie)

    Kościół Św. Jana Chrzciciela – wzniesiony ok. 1500 roku, drewniany, gotycki, konstrukcji zrębowej o ścianach i dachu pokrytymi gontem z niewielką wieżyczką na sygnaturkę. Wieża dobudowana w XVII w. konstrukcji słupowej również kryta i obita gontem. Wewnątrz tryptyk gotycki z 1500 r. przedstawiający żywot Św. Mikołaja, renesansowy ołtarz główny oraz barokowe rzeźby świętych z XVII i XVIII w. Obok wolno stojąca drewniana dzwonnica, a tuż przy niej grób pustelnika. Całość usytuowana na wzniesieniu za wsią.rzepiennik

BINAROWA (Pogórze Ciężkowickie)

    Kościół Św. Michała Archanioła – gotycki, jednonawowy, konstrukcji zrębowej, powstał ok. 1500 roku, rozbudowany w 1641 roku. Odnawiany w latach 1894, 1953-56, 1967, 1990 Cała budowla pobita gontem składa się z nawy i prezbiterium nakrytych jedno kalenicowym dachem z wieżyczką na sygnaturkę. Uzupełniona wieżą konstrukcji słupowej posiadającą izbicą z 1596 roku drewnianą dzwonnicą nakrytą ostrołukowym hełmem i okalającym drewnianym ogrodzeniem. Obok wolnostojąca murowana, otynkowana dzwonnica z 1901 r. Wewnątrz świątyni zachowane polichromie stropów i ścian: gotyckie z XVI wieku oraz barokowe z XVII wieku. W XVII wiecznym manierystycznym ołtarzu głównym stoi gotycka XV wieczna rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem. Ponadto zachowały się gotyckie rzeźby i płaskorzeźby oraz barokowe ołtarze, a także gotycka kamienna chrzcielnica z 1522 roku.  Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO oraz ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.

binarowa

BIECZ (Pogórze Ciężkowickie)

    Układ urbanistyczny – średniowieczny z okresu lokacji miasta. Rynek z XVI-wiecznymi renesansowymi kamienicami, ruiny barbakanu z XIV-XVI w., fragmenty murów miejskich oraz baszty z XVI wieku. Inne ciekawe budynki: Kamienica Choderów zwana Domem Becza z 1550 r., Dom Kromera z 1520 r. obecnie od 1953 r. Muzeum Regionalne, a także Kamienica Ołpińskich z 1912 r. nad piwnicami domu z 1555 r. należącego do Marcina Kromera.

    Ratusz – wzniesiony w 1518 r. w stylu gotyckim, w 1569 r. przebudowany na styl renesansowy, a w 1830 r. na klasycystyczny z renesansową wieżą z l. 1569-81 dekorowaną sgraffitami.

    Kolegiata Bożego Ciała – kamiennoceglana, zbudowana w l. 1516-21, monumentalna, gotycka, halowa trójnawowa. Osiem kaplic otacza nawę z l. 1521-60 oraz wieżą z tego okresu. Najstarszą częścią świątyni jest prezbiterium, później dobudowano korpus. Wewnątrz bogate głównie renesansowe XVI-wieczne wyposażenie: ołtarze, stalle, pomniki nagrobne i epitafia. Z innych epok pozostały gotyckie stelle i chrzcielnica oraz barokowe ołtarze boczne. W prezbiterium znajduje się również polichromia z 1905 r.  
Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski

    Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 106 okręgu III Gorlice – cmentarz na niewielkim wzgórzu w formie nieregularnego dziesięcioboku. Jego tarasowe założenie naśladuje tyrolskie winnice na kamiennych cokołach umieszczono żeliwne krzyże. Pochowano na nim 207 żołnierzy austrowęgierskich i 177 rosyjskich. Autorem projektu był Hans Mayr.

Drugiego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:

ŁOSIE (Beskid Niski)

    Cerkiew grekokatolicka Narodzenia NMP – zbudowana w 1810 r. i przebudowana w 1928 r. Utrzymana w typie zachodniołemkowskim, na planie zbliżonym do krzyża, trójdzielna składająca się z nawy, prezbiterium i babińca nad którym wznosi się nadbudowana pochyła wieża z izbicą. Ściany cerkwi pobite gontem, nakryta dachem pokrytym blachą miedzianą. Wszystkie części świątyni zwieńczone są baniastymi hełmami z pozornymi latarniami. Wewnątrz znajduje się barokowoklasycystyczny ikonostas z przełomu XVIII/XIX w., pozostałe wyposażenie pochodzi również z XVIII i XIX w.

    Zagroda Maziarska – znana z wyrobu smarowidła do kół tzw. mazi produkowanego z ropy naftowej. Zespół budynków w centrum wsi jest przykładem typowej zabudowy drewnianej. Budynki chałupy oraz stajni z wozownią pochodzą z XIX wieku. Są one konstrukcji zrębowej z ciosanych bali, nakryte gontowymi dachami. Chałupa jest jednotraktowa z sienią dzielącą budynek na dwie części. W chałupie i stajni urządzono ekspozycję poświęconą kulturze łemkowskiej i Łosińskiemu maziarstwu. Obok znajduje się XX wieczny spichlerz konstrukcji szkieletowej szalowany deskami z dachem pokrytym gontem.
Cmentarz wojenny I WŚ nr 71 okręgu III Gorlice – wydzielona kwatera na cmentarzu parafialnym na planie kwadratu, z metalowymi krzyżami nagrobnymi i drewnianym krzyżem centralnym. W mogiłach pochowanych zostało 60 żołnierzy austrowęgierskich i 9 Rosjan. Autorem projektu był Hans Mayr.

SZYMBARK (Beskid Niski)

    Dwór Obronny Gładyszów – zbudowany w 1540 roku w stylu gotyckim, rozbudowany i przebudowany w l. 1585-90 na styl renesansowy z czterema narożnymi alkierzami. Kolejne przebudowy miały miejsce w XVIII  i XIX w., a od 1973 do 2012 r. trwały prace rewaloryzacyjne. Obecnie mieści się w nim niewielkie Muzeum Regionalne.

    Drewniany dwór – XIX wieczny dworek mieszczański przeniesiony z Gorlic.

    Skansen Wsi Pogórzańskiej – prezentujący kulturę ludową pogórzan gorlickich. Założony w 1987 roku jako Ośrodek Budownictwa Ludowego z zbiorami etnograficznymi. Znajdują się tu m.in.: chałupy, stodoła, obory, kuźnia, wiatraki, olejarnia, piec do wypalania naczyń. Wszystkie zgromadzone obiekty budownictwa pochodzą z XIX wieku.

GORLICE (Obniżenie Gorlickie)

    Ratusz – XVIII wieczny odbudowany i przebudowany w XX wieku. Na jego ścianie frontowej tablica pamiątkowa ku czci Ignacego Łukasiewicza z 1953 roku oraz w niszy rekonstrukcja pierwszej w świecie ulicznej lampy naftowej skonstruowanej przez niego w 1854 roku.

    Kościół Narodzenia NMP – zbudowany w latach 1878-92, neorenesansowy, murowany. Wewnątrz ołtarz główny z kamiennym retabulum z 1900 roku

    Muzeum Regionalne PTTK im. Ignacego Łukasiewicza – prezentujące zbiory historyczne i etnograficzne. Głównym celem jest wystawa eksponatów poświęconych bitwie gorlickiej, ekspozycja figur woskowych związanych z bitwą pod Gorlicami 1915 roku. Pozostałe wystawy: lamp naftowych, pamiątek po Ignacym Łukasiewiczu, historii miasta i przemysłu naftowego, stroje ludowe i sprzęty gospodarcze.  

    Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 91 okręgu III Gorlice – cmentarz na tzw. Górze Cmentarnej (357m n.p.m.) jest jednym z największych tego typu obiektów na tym terenie. Zbudowany na planie prostokąta, w centralnej części znajduje się postument z kamiennym krzyżem i inskrypcją. Nagrobki w kształcie kamiennych masywnych krzyży i betonowych steli opatrzone są żeliwnymi tablicami. Spoczywają tu: 427 żołnierzy austro-węgierskich, 287 rosyjskich i 139 niemieckich.  Autorem projektu był Emil Ladewig. Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.

OWCZARY (Beskid Niski)

    Cerkiew grekokatolicka Opieki Bogarodzicy – powstała w 1653 r., do dziś z pierwotnej budowli przetrwała nawa, prezbiterium pochodzi z 1710 r., a wieża z 1783 r. Świątynia została ona gruntownie wyremontowana w latach 80. XX w. Utrzymana w typie zachodnio-łemkowskim, otoczona murkiem z bramką-dzwonnicą. Budowla trójdzielna, na rzutach kwadratów składa się z prezbiterium, nawy i babińca, nad którym nadbudowano wieżę. Ściany i namiotowe dachy pokryte gontem. Charakterystyczne cebulaste hełmy wieżyczek wieńczących poszczególne części cerkwi pokryte blachą. Wewnątrz oryginalne barokowe wyposażenie z cennym XVII-wiecznym ikonostasem oraz polichromią z 1938 r. Od 1947 r. użytkowana jako kościół katolicki. Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO.

owczary

SĘKOWA (Beskid Niski)

    Kościół Św. Filipa i Św. Jakuba – gotycki, modrzewiowy, pochodzący z 1520 roku, przebudowany w XVII i XVIII wieku. Remontowany w latach 1945-51, przeszedł gruntowną konserwację w latach 1982-84. Kościół składa się z kwadratowej nawy i prezbiterium nakrytych stromym dachem z wieżyczką na sygnaturkę oraz wieży nakrytej kopulastym hełmem. Nakryty jest dachem o wyjątkowo stromym nachyleniu opadającym prawie do samej ziemi, otoczony sobotami. Całość z wyjątkiem izbicy wieży pobita gontem. Do cennego wyposażenie wnętrza można zaliczyć gotycką chrzcielnicę w kształcie kielicha z 1522 roku, renesansowy XVII wieczny ołtarz główny oraz fragmenty XIX-wiecznych polichromii.
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO oraz ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.

sekowa

PRZEŁĘCZ MAŁASTOWSKA (Beskid Niski)

    Przełęcz Małastowska – zlokalizowana jest na wysokości 604 m n.p.m. w Masywie Magury Małastowskiej. Prowadzi przez nią droga nr 977 relacji Gorlice - Konieczna. Przebiega tędy niebieski szlak turystyczny oraz ścieżka przyrodniczo-historyczna „Magura Małastowska” biegnąca tzw. starą węgierską drogą.  

    Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 60 okręgu I Żmigród – cmentarz w kształcie dwunastoboku z drewnianymi krzyżami nagrobnymi. Z tyłu duży ołtarz drewniany z kopią obrazu MB Częstochowskiej. Pochowano tu 174 żołnierzy armii  austro-węgierskiej. Autorem projektu był Dušan Jurkovič.
Pod wizerunkiem MB Częstochowskiej widnieje niemiecki napis, w tłumaczeniu: „Pomnij przechodniu, wchodząc w to obejście / Że ziemia setki poległych tu grzebie / Co młode życie oddali w potrzebie / By nam zapewnić dziś wolność i szczęście.”

KWIATOŃ (Beskid Niski)

    Cerkiew grekokatolicka Św. Paraskewy – zbudowana w 1700 r., w 1743 r. dobudowano wieżę. Remontowana w XIX i XX w., obecnie użytkowana jako kościół katolicki p.w. Matki Bożej Królowej Świata. Budynek w stylu zachodnio-łemkowskim, konstrukcji zrębowej o ścianach i dachach pobitych gontem. Cerkiew jest trójdzielna (nawa, prezbiterium i babiniec), nakryte wysokimi namiotowymi dachami zwieńczonymi baniastymi hełmami z latarniami pozornymi. Wewnątrz ikonostas z 1904 roku, polichromia z 1904 r. oraz XIX-wieczny ołtarz główny. Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO.

Trzeciego dnia zobaczyliśmy i zwiedziliśmy następujące miejscowości oraz obiekty:

WYSOWA (Beskid Niski)

    Kościół NMP Wniebowziętej – zbudowany w l. 1936-38, jednonawowy, konstrukcji zrębowo-słupowej, oszalowany nawiązujący do dawnego budownictwa regionu. Wewnątrz XVIII-wieczny barokowy ołtarz.

    Uzdrowisko zwane „Galicyjskim Meranem” – stary zakład zdrojowy z XIX w., na który składają się park zdrojowy ze źródłami wód mineralnych, dawny budynek zdrojowy oraz rozlewnia wód mineralnych. Obecnie uzupełnione o pijalnię wód z 2006 roku, kolorową fontannę i amfiteatr. Większość sanatoriów i ośrodków wypoczynkowych powstała w latach 60. i 70. XX w. o architekturze a'la „Gierek” działających do dziś.

    Źródło Józef I – zlokalizowane u wlotu parku z charakterystyczną zadaszoną konstrukcją altanową. Jego woda o charakterystyce szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowej 0,34 %.

wysowa

GRYBÓW (Beskid Niski)

    Układ urbanistyczny – rynek z XIX wiecznymi kamienicami, domem mieszczańskim z 1619 r., Pomnikiem Tysiąclecia Państwa Polskiego z 1967 r., ratuszem z 1876 r. obecnym liceum oraz klasycystycznym XIX wiecznym dworkiem Morschów aktualnie dom pomocy społecznej.

    Kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej – neogotycki, powstał w l. 1904-14, odbudowany w l. 1946-60 po wojnie i pożarze. Wewnątrz XVII-wieczna płaskorzeźba panoramy Jerozolimy oraz barokowa rzeźba Chrystusa na Krzyżu. Świątynia ta pełni również rolę Sanktuarium MB Przedziwnej.

    Plebania – wybudowana w 1699 r. i przebudowana w XIX w. Budynek parterowy, drewniany, otynkowany, klasycystyczny, na planie prostokąta z gankiem opartym na kolumnach. Obecnie pełni funkcję Muzeum Parafialnego (Dekanalne Muzeum Sztuki Sakralnej), w którym eksponowane są: gotyckie obrazy, ikony cerkiewne oraz zabytki kultury ludowej.

NOWY SĄCZ (Kotlina Sądecka)

    Układ urbanistyczny – zabytkowy z okresu lokacji miasta otaczają fragmenty XIV-wiecznych murów obronnych. Ruiny zamku pochodzącego z l. 1350-60, przebudowanego w 1611 r. z tzw. Basztą Kowalską. Budynek dawnej XVII wiecznej synagogi, gdzie obecnie mieści się Biuro Wystaw Artystycznych oraz muzeum.

    Kościół Św. Ducha –  pierwotnie gotycki z l. 1400-09 uległ pożarowi, odbudowany w l. 1612-20. Wielokrotnie przebudowany w XVIII i XIX wieku. Na kościół składa się: gotyckie XV-wieczne prezbiterium, barokowa nawa XVII-wieczna oraz wieża z 1755 r. Do świątyni przylegają zabudowania klasztorne. Klasztor powstał w XVII wieku i pierwotnie mieli tu swoją siedzibę o.o. Norbertanie. Budynek został przebudowany i powiększony w XIX w., obecnie jest własnością o.o. Jezuitów.

    Kościół Św. Małgorzaty – gotycki, powstał na przełomie XIII/XIV w., a od 1446 r. pełnił funkcję kolegiaty. Wielokrotnie przebudowywany i powiększany w XVIII i XIX wieku przez co zatracił pierwotny charakter. W l. 1970-73 świątynię tę poddano regotyzacji. Wewnątrz wyposażenie głównie renesansowe XVII wieczne, na uwagę zasługuje ołtarz z tego okresu.

    Ratusz – eklektyczny, zbudowany w l. 1895-97. Jest centralną budowlą rynku, który otaczają XVIII i XIX wieczne domy.

zamek nowosadecki

FALKOWA (Kotlina Sądecka)

    Sądecki Park Etnograficzny – powstał w 1969 r., ale udostępniony do zwiedzania został w 1975 r. Obejmuje obszar o powierzchni 21 ha, na którym zgromadzono ponad 60 oryginalnych drewnianych obiektów. Prezentuje kulturę ludową wsi sądeckiej z XIX wieku zgrupowanych w czterech głównych sektorach: Lachów Sądeckich, Pogórzan, Górali Sądeckich i Łemków Nadpopradzkich oraz niemieckich kolonistów józefińskich.
Wśród zgromadzonych eksponatów znajdują się m.in.: kościół ewangelicki ze Stadeł z 1786 r., kościół Św. Piotra i Pawła z Rdzawy z 1739 r., cerkiew grekokatolicka Św. Dymitra z Czarnego z l. 1752-54, XVII-wieczny dwór małopolski z Rdzawy czy szkoła wiejska z Nowego Rybia z l. 1926-32.
Obiekt ujęty w Kanonie Krajoznawczym Polski.

    Miasteczko Galicyjskie – uruchomione zostało w 2010 r. Postawiono tu 20 obiektów głównie murowanych. Jest to rekonstrukcja zabudowy małomiasteczkowej, przybliżająca dawną prowincję monarchii austro-węgierskiej z przełomu XIX/XX w. Miasteczko to pełni funkcję edukacyjno-rekreacyjne, usługowe i handlowe. Odwzorowano tu repliki zabudowań znajdujących się w: Starym Sączu, Krościenku, Zakliczynie, Orawce, Lipnicy Murowanej, Ciężkowicach, Czchowie, Lanckoronie i Łososiny Górnej.  

    Reasumując zrealizowaliśmy bogaty program krajoznawczy. Zwiedziliśmy wiele obiektów sakralnych na szlaku architektury drewnianej w Małopolsce – tak kościołów jak i cerkwi. Nie zabrakło też innych obiektów architektonicznych, placówek muzealnych i – specyficznych dla Beskidu Niskiego – cmentarzy wojennych z I wojny światowej.

Roman Żyła

Bibliografia:

  1. Matuszczyk Andrzej, Orliński Norbert, Zinkow Julian, Małopolska Południowo-Zachodnia, Warszawa 1991
  2. Frodyma Roman, Galicyjskie cmentarze wojenne”, Tom I Beskid Niski i Pogórze, Warszawa - Pruszków 1995
  3. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, praca zbior. pod red. Marii Ireny Mileskiej, Warszawa 2000
  4. Kanon Krajoznawczy Polski, praca zbior. pod red. Włodzimierza Łęckiego, Warszawa 2005
  5. Szlak Architektury Drewnianej Małopolski, Kraków 2010
  6. Kroh Magdalena, Sądecki Park Etnograficzny, Nowy Sącz 2012
  7. Kutaś Paweł, Szlak architektury drewnianej w Małopolsce, Zakrzów 2013