Katalog Kościołów Drewnianych - Wilcza

• 

    Miejscowość Wilcza posiadająca charakter wsi łańcuchowej ma ponad 4 km długości. Administracyjnie należy do gminy Pilchowice. Położona jest około 12 km na północ od Rybnika i około 13 km na południe od Gliwic w bok od drogi łączącej te dwa miasta.

    Pierwsze udokumentowane informacje o wsi pochodzą z 1486 r. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że wieś istniała znacznie wcześniej, być może nawet w końcu XIII w. Przypuszczenie to wynika z faktu istnienia wokół innych wsi w tym okresie, o których zapisy znajdują się w księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego. Jest wzmianka np. o kościele w Pilchowicach.Niektórzy historycy sądzą, że wieś mogła funkcjonować w dokumentach kościelnych pod inną nazwą. Jednak wyraźnie o wsi mówi dopiero dokument ze wspomnianego 1486 r., w którym książę Jan V Raciborski (Młodszy) (ok.1446-1493) potwierdził czynsz z Wilczy dla parafii w Gliwicach. Dziedzicem Wilczy był wtedy Jan Holy z Ponięcic. Około 1644 r. Wilcza i Nieborowice zostały sprzedane Reiswitzom. W poł. XVIII w. właścicielem dóbr pilchowickich został hrabia Józef Wengerski (Węgierski), który w 1785 r. za zgodą króla pruskiego utworzył dla syna Antoniego majorat pilchowicki, do którego należała również Wilcza. Majorat w 1831 r. po śmierci Fryderyka Wengerskiego stał się powodem sporów rodzinnych jego spadkobierców i uległ rozwiązaniu. W l. 1837-1848 właścicielem dóbr pilchowickich, w tym Wilczy był hr. Fryderyk Adrian de. Limburg-Stirum. Później właściciele zmieniali się dość często, bowiem do 1897 r. było ich jeszcze sześciu.

Dokument z 1785 r. sygnalizuje podział wsi na Wilczę Dolną i Górną, który funkcjonował praktycznie do końca II wojny światowej.

    Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. przez Wilczę – do wybuchu II wojny światowej – przebiegała polsko-niemiecka granica państwowa, przy czym obrzeża Wilczy pozostały w Niemczech, a zdecydowana większość terenu należała do Polski.

    Wilcza od swych początków była związana z ziemią rybnicką, z wyjątkiem l. 1741-1818, kiedy król pruski Fryderyk II po zdobyciu Śląska wprowadził nowy podział administracyjny przypisując dobra pilchowickie do ziemi gliwicko-toszeckiej. Dopiero po kolejnej reformie administracji Państwa od 1 stycznia 1999 r. wraz z Gminą Pilchowice jest znów częścią powiatu gliwickiego.

    Według sprawozdań z wizytacji kanonicznych z XVII w. Wilcza była filią parafii Pilchowice. Taki stan trwał aż do początku XX w. i zmienił się dopiero w 1908 r., kiedy Wilcza uzyskała pewną samodzielność, bowiem utworzono lokalię¹. Kiedy po podziale obszaru plebiscytowego Wilcza znalazła się po stronie polskiej, utraciła łączność z macierzystą parafią. W dniu 1.08.1925 r. ówczesny Administrator Apostolski w Katowicach ks. August Hlond² swym dekretem erygował nową parafię w Wilczy.

    Spośród zabytków Wilczy najcenniejszym jest drewniany kościół św. Mikołaja z 1755 r. Nie jest to pierwsza świątynia w tej miejscowości. Jest dość prawdopodobne, że takowa istniała tu już w 1480 r. Wprawdzie na potwierdzenie tej daty nie ma żadnych historycznych dokumentów, istnieje jednak przekaz proboszcza ks. Józefa Wrany, który w 1755 r. przy rozbiórce budynku kościelnego miał znaleźć dokumenty potwierdzające istnienie kościoła w Wilczy właśnie w 1480 r.

    W czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648) istniejący tu kościół spłonął. Kolejny zbudowano w 1657 r., a jego patronem został św. Mikołaj. Został dość dokładnie opisany w protokołach powizytacyjnych z lat 1679 i 1687. Wiadomo, że miał 27 łokci długości i 12 szerokości³ czyli ok. 15,5 m x 7 m), dwoje drzwi i cztery okna. Ściany wewnątrz były ozdobione kilkoma obrazami, kościół posiadał galerie. W wieży były trzy dzwony. Wyposażony był w trzy ołtarze, w tym główny barokowy był pomalowany i pozłocony. W nim znajdował się obraz MB Częstochowskiej. Uwagę zwracało położenie w środku kościoła kamiennej chrzcielnicy. Otoczony był cmentarzem.

    Niezbyt jasne są przyczyny rozebrania tego kościoła w 1755 r., bowiem był to obiekt niespełna 100-letni. Być może był za mały w stosunku do potrzeb wzrastającej liczby mieszkańców. W tym samym roku w jego miejsce postawiono znacznie większy – obecny kościół.

Świątynia jest konstrukcji zrębowej, a zbudował go znany w tym czasie na Śląsku cieśla Jakub Sedlaczek z Gliwic.

    Kościół był od tego czasu wielokrotnie remontowany, modernizowany i konserwowany, między innymi, w latach 1927, 1961 oraz 2007-12. W 2008 r. wymieniono i zmodernizowano poszycie dachowe, łącznie z wieżą, założono paroprzepuszczalną folię pod gontami oraz nowe podkładki i gonty. W 2009 r. przeprowadzono konserwację ołtarza głównego oraz dwóch ołtarzy bocznych wraz z obrazami. Konserwacji dokonała Pani Agata Poloczek.

    Zgodnie z obowiązującą w tym czasie regułą kościół jest orientowany⁴ o typowym trójdzielnym układzie (prezbiterium, nawa, wieża). Prezbiterium zbudowane jest na planie prostokąta trójbocznie zamkniętego z małą prostokątną zakrystią, przylegającą od północnej strony. Nawa bardzo zbliżona do kwadratu jest szersza od prezbiterium. Od południa do nawy przylega kruchta, która przez pewien okres wykorzystywana była jako kaplica. Obecnie znów przywrócono jej właściwą, pierwotną funkcję komunikacyjną (ze względów bezpieczeństwa w razie pożaru).

    Od zachodu z nawą złączona jest 20 metrowa wieża konstrukcji słupowej, zbudowana na planie prostokąta, do której dobudowano kruchtę wejściową. Wieża ma pochyłe ściany kryte gontem, nadwieszoną izbicę oszalowaną deskami, których dolne krawędzie ozdobione są koronkowymi wycięciami. Izbica nakryta jest namiotowym hełmem przechodzącym w ośmioboczny ostrosłup. Wejście do kościoła prowadzi przez obydwie kruchty, południową i zachodnią. Obok południowej kruchty stoi zabytkowa kamienna kropielnica.

    Kościół nakryty jest gontowym dachem typu siodłowego, dwu kalenicowym, przy czym kalenica prezbiterium jest wyraźnie niższa od kalenicy nawy. Dach nad prezbiterium jest wielopołaciowy, nad zakrystią pulpitowy. Dachy krucht są także typu siodłowego. Na dachu nawy od 1927 roku znajduje się barokowa wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, na której osadzona jest gontowa ośmioboczna cebula. Baza latarni szalowana jest deskami, podobnie jak wspomniana izbica wieży i ściany kościoła od gontowych sobót po dach. Ściany poniżej sobót nie są zabezpieczone.

    Wnętrze świątyni oświetlone jest sześcioma oknami, z tego dwa są w południowej ścianie prezbiterium, a cztery w nawie, po dwa w każdej ze ścian. Okna są prostokątne zamknięte półokrągło. We wschodniej ścianie prezbiterium zwraca uwagę małe okrągłe okienko zabezpieczone kratą z zadziorami. Dodatkowo przestrzeń wieży rozświetlają małe okienka osłonięte pulpitowymi daszkami.

    Prezbiterium przykryte pozornym sklepieniem kolebkowym, a nawa stropem płaskim z fasetą⁵. Strop nawy wraz z fasetą pokryte są polichromią ornamentalną. Zarówno w prezbiterium jak i w nawie pod stropami jest ozdobny wewnętrzny gzyms⁶. Tęcza zamknięta jest łukiem półkolistym, na nim napis: „Ciebie Boże wielbimy”. Zwraca uwagę brak belki tęczowej. Wyposażenie wnętrza utrzymane jest w stylu barokowym. Ołtarz główny z charakterystycznymi uszami pochodzi z XVII w. Jego centralne miejsce zajmuje przeniesiony z Gorzyc obraz św. Mikołaja z XVII w., nieznanego autorstwa. Prawdopodobnie został przeniesiony po pożarze części wsi i kościoła w Gorzycach w 1778 r. Właścicielem Gorzyc był wówczas wspomniany już wcześniej hr. Wengerski właściciel majoratu pilchowickiego. Rzeźby obok obrazu przedstawiają: św. Pawła (z lewej) oraz św. Piotra. W górnej części nastawy ołtarzowej umieszczono obraz MB Częstochowskiej z 1946 r., którego twórcą jest Franciszek Habrowski. Ołtarz zwieńczony jest Krzyżem adorowanym przez aniołów. Uzupełnieniem – jak gdyby – ołtarza są rzeźby usytuowane na ścianach zamykających prezbiterium a przedstawiające Gorejące Serce Pana Jezusa (z lewej) oraz MB Niepokalanie Poczętej. Na bocznych ścianach prezbiterium są rzeźby: z lewej – św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem (nad wejściem do zakrystii) oraz bliżej ambony MB Fatimskiej. Wystrój tej ściany uzupełniają współczesne obrazy: św. Barbary oraz Miłosierdzia Bożego. Na prawej ścianie są rzeźby św. Jana Chrzciciela oraz św. Floriana w charakterystycznym stroju dla rzymskiego żołnierza. Na tej ścianie jest także obraz MB Nieustającej Pomocy. Prezbiterium od nawy odgrodzone jest barokową balustradą (balaskami) z XVIII w. z półkolistym wyraźnym występem.

    Późnobarokowe ołtarze boczne pochodzą z 1 połowy XVIII w. Zdobione są rzeźbionym motywem suchego akantu i postaciami aniołów.

    W lewym ołtarzu centralne miejsce zajmuje obraz przedstawiający Świętą Rodzinę (XIX w. – autor nieznany). W obrazie tym uwagę zwraca Opiekun śpiącego Dzieciątka, rzadko przedstawiany – w takim rodzinnym układzie – z charakterystycznymi atrybutami dla wykonywanego przez Niego zawodu cieśli: piłą, kątownikiem ciesielskim i siekierą. W zwieńczeniu ołtarza na tle tarczy rycerskiej jest rzeźba św. Jerzego z 1 połowy XVIII w.

    W prawym ołtarzu centralnie umieszczono obraz Matki Bożej Różańcowej (z 1882 r. – nieznanego autora), a nad nim na tle tarczy interesującą rzeźbę św. Michała Archanioła (z nakryciem głowy) również z 1. poł. XVIII w.

    Ambona niczym się nie wyróżnia. Wejście na nią prowadzi z zakrystii. Parapet kosza ozdobiony Czterema Ewangelistami z ich symbolami. Stacje Drogi Krzyżowej pochodzą z lat 70-tych XX w.

    Na prawej ścianie nawy znajduje się obraz św. Izydora Oracza (wieś rolnicza), natomiast na lewej ścianie nawy na uwagę zasługuje obraz wotywny, ludowo-barokowy z 1709 r. fundowany przez Andrzeja Kuźmę (lub Kuźnicę) z rodziną, z napisem w języku morawskim w dolnej części. Przedstawia MB Frydecką (na kolumnie) adorowaną przez św. Andrzeja (z charakterystycznym krzyżem) i św. Jadwigę Śląską, zaś u stóp kolumny klęczącą rodzinę fundatorów. Przedstawienie MB Frydeckiej jest nietypowe dla naszych terenów. Nie są znane okoliczności pojawienia się obrazu w Wilczy. Nie jest wykluczone, że malowany na terenie Moraw (lub przez morawskiego artystę) trafił do wspomnianej rodziny Wengerskich i przez nich przekazany do Wilczy. Obraz ten jeszcze niedawno znajdował się w części wieżowej.

    Chór muzyczny z półkolistym występem na osi, wsparty jest na dwóch ozdobnych kolumnach. Na chórze są piękne barokowe organy (z uszami) z XVII w. fundowane przez rodzinę Wengerskich. Uprzednio znajdowały się w Pilchowicach, a w 1913 r. zostały przeniesione do Wilczy. Są one ozdobione promieniującym Okiem Opatrzności. Parapet chóru ozdobiony pionowymi polami zakończonymi półkoliście.

    Pod chórem z lewej strony uwagę zwraca tablica z 1923 r. wykonana przez J. Serettę poświęcona parafianom z Wilczy i Szczygłowic (w tym czasie były częścią parafii) poległym w czasie I wojny światowej. Oprócz niej jest obraz przedstawiający Matkę Boską adorującą wraz z aniołkami Dzieciątko Jezus. Obok rzeźba św. Antoniego.

    Podobnie jak w kościele św. Jakuba w Szczyrku, (omawianym w numerze 28 Krajoznawcy Górnośląskim) z nawą połączona została część podwieżowa poprzez wycięcie fragmentu tylnej ściany nawy i zlikwidowanie drzwi. Według informacji uzyskanej w parafii miało to miejsce w ramach modernizacji w 1961 r. Uzyskano dodatkową powierzchnię dla wiernych chcących aktywnie uczestniczyć w nabożeństwach. W latach trzydziestych XX w. pod wieżą znajdował się ołtarz skrzynkowy z lat 1440-1450. Obraz „Święta rozmowa ze świętym Mikołajem”⁷, stanowiący jego środkową część, znajduje się w ekspozycji Muzeum Archidiecezjalnego w Katowicach. Brak jest informacji o losach pozostałych elementów tego ołtarza.

    Do zakrystii oraz do nawy od południa i kruchty zachodniej prowadzą odrzwia zamknięte łukiem półkolistym. Na łuku odrzwi do zakrystii jest napis: „Św. Mikołaju Patronie”.

    W kościele nie zachowały się stare dzwony, zostały one skonfiskowane w latach 1917 i 1942. Istniejący dzwon, odlany z brązu pochodzi z 1949 r. Jest on poświęcony patronowi – św. Mikołajowi.

    Wokół kościoła do 1906 r. znajdował się cmentarz, z którego pozostało kilka grobów fundatorów i księży, w tym wspomnianego ks. Pawła Staffy. W obrębie ogrodzenia znajduje się współczesna Grota Lourdzka – ufundowana przez parafian w 1986 r. z okazji 500-lecia istnienia wsi. Za prezbiterium jest figura przedstawiająca Gorejące Serce Pana Jezusa ufundowana w 2000 r. z okazji Roku Jubileuszowego. Od wschodu pod drzewem jest kapliczka drewniana z rzeźbą św. Franciszka - dar parafian z zaprzyjaźnionej Istebnej. Poza obrębem terenu kościelnego przy głównej bramie prowadzącej do kościoła jest krzyż z 1883 r.

    W ostatnich latach podjęto próby odnalezienia ewentualnych polichromii na wewnętrznych ścianach kościoła. Ślady tych prób są widoczne, jednak nie przyniosły one efektu.

    Niedaleko kościoła przy ulicy Stawowej jest niewielki cmentarz z kaplicą założony w 1906 roku. Znajdują się na nim, między innymi, mogiły: ofiar wypadku w fabryce „Lignoza” w Krywałdzie z 1921 r., żołnierzy polskich, poległych w kampanii wrześniowej w 1939 r. oraz więźniów obozu oświęcimskiego zamordowanych w czasie ewakuacji obozu w styczniu 1945 r.

    Z historią kościoła związany jest także krzyż przy drodze prowadzącej od Knurowa-Szczygłowic do wsi. Usytuowany jest na skrzyżowaniu dróg. Jest to krzyż metalowy wykonany w 1928 r., który wieńczył do 2008 r. wieżyczkę sygnaturki. W tym to roku wymieniano krzyże na wieży i sygnaturce. Zostały przeznaczone na złom. Jednak z inicjatywy PP. Klaudii i Mariana Sadeckich z miejscowego Koła Stowarzyszenia Rodzin Katolickich mniejszy krzyż został odnowiony i po zakonserwowaniu osadzony na granitowym cokole na granicy wsi, witając wjeżdżających do Wilczy. Uroczystość poświęcenia krzyża odbyła się 25 maja 2009 r. Poświęcony jest Rodzinom. Drugi krzyż wieńczący wieżę był bardzo skorodowany i nie nadawał się do odnowienia.

    14 października 1927 r. Śląski Urząd Wojewódzki uznał kościół św. Mikołaja w Wilczy za zabytkowy, a 16 lutego 1966 r. został wpisany do rejestru zabytków.

Leon Kopernik

1. lokalia – kościelna jednostka administracyjna, wydzielona decyzją biskupa (najczęściej w wyniku starań mieszkańców) z części terytorium parafii, z własnym duszpasterzem oraz własnym zarządemmajątkowym. Jednak w sprawach duszpasterskich jest częściowo zależna od parafii macierzystej. Tworzenie lokalii stanowi wstęp do utworzenia w danej miejscowości samodzielnej parafii. Pewną odmianą lokalii jest kuracja – forma administracji kościelnej tworzona przed powołaniem parafii, rodzaj próby dla danej społeczności wiernych - czy przyszła parafia będzie w stanie prawidłowo funkcjonować.
2. biskupem został mianowany w październiku 1925 r., a konsekrowany 3.01.1926 r.
3. łokieć – tradycyjna miara nawiązująca do średniej długości ręki od stawu łokciowego do końca palca środkowego. Nie wiadomo w jakich łokciach miary były podawane. Należy przypuszczać, że chodzi o stosowany na Śląsku do 1816 r. łokieć wrocławski (57,6 cm), a nie np. o berliński (66,7 cm) czy wiedeński ( 77,9 cm).
4. czyli zbudowany na osi wschód - zachód z prezbiterium skierowanym na wschód. Zwyczaj ten zapoczątkowano we wschodnim budownictwie kościelnym od V w., a od końca X w. zaczęto orientować budowle sakralne w Europie Zachodniej. Orientowanie było regułą jeszcze w XIX w. Obecnie dość rzadkie. Niektórzy autorzy (M.i A. Michniewscy, M. Duda i S. Wypych w „Kościoły drewniane Karpat – Polska i Słowacja” – wyd. II 2006) twierdzą, że z orientowania stopniowo wycofywano się począwszy od XVIII w.
5. faseta, ukośne lub zaokrąglone ścięcie narożnika między ścianą i stropem.
6. gzyms wewnętrzny– element architektoniczny występujący w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy na połączeniu ścian i sufitu (stropu) , w przypadku gzymsu zewnętrznego to pewien rodzaj okapu - najczęściej ozdobnego - wystającego poza lico muru.
7. część centralną obrazu wypełnia św. Mikołaj, po jego prawej stronie jest Matka Boska z Dzieciątkiem a z lewej św. Barbara