Katalog Kościołów Drewnianych - Ustroń - Nierodzim

• 

    Nazwa miejscowości Nierodzim najprawdopodobniej wywodzi się od nieużytków i mokradeł, których nie brakowało w tej okolicy.

    Osada wzmiankowana była w dokumentach już w połowie XV w. Z uwagi na trudne warunki nie rozwijała się zbyt gwałtownie, bowiem w 1900 r. – mimo, iż Nierodzim był samodzielną gminą (obejmującą także Bladnice Górne) – liczył niewiele ponad 500 mieszkańców (z Bladnicami G. – 640 osób), prawie w 100% polskojęzycznych, w większości ewangelików. Z czasem miejscowość stała się lokalnym ośrodkiem ceramicznym, zwłaszcza garncarskim. Po II wojnie zbudowano zakład produkujący sprzęt rolniczy, głównie do melioracji i nawadniania (deszczownie). Największym zakładem jest obecnie firma "Mokate", znana z produkcji kawy, kakao i herbaty.

    W latach międzywojennych w Nierodzimiu działał ośrodek szkoleniowy Związku Harcerstwa Polskiego. W l. 1933-35 tutejszą Szkołę Instruktorów Zuchowych, w której organizowano kursy dla nauczycieli z całej Polski, prowadził doświadczony działacz harcerski Aleksander Kamiński – patron katowickiego Pałacu Młodzieży. W 1937 r. szkoła została przeniesiona do nowego ośrodka harcerskiego "Na Buczu" w Górkach Wielkich. Od 1974 r. Nierodzim znajduje się w granicach miasta Ustronia.

    Cennym zabytkiem Nierodzimia jest drewniany kościół parafialny św. Anny. Mimo, iż usytuowany jest blisko popularnej „wiślanki”, to od wiosny do jesieni jest niewidoczny, bo zasłonięty drzewami. Jadąc od Skoczowa należy za zakładem Mokate skręcić w prawo – w niezbyt widoczną z daleka drogę, która doprowadzi do kościoła (skręt oznaczony jest drogowskazem Szlaku Architektury Drewnianej).

    Obecny kościół jest (prawdopodobnie) trzecim w tym miejscu. Znane źródła nie podają czasu powstania wcześniejszych świątyń. Być może wiedza na ten temat była zawarta w archiwum fary skoczowskiej, która spłonęła w czasie wielkiego pożaru miasta 3.04.1713 r. Z notatki z wizytacji kanonicznej w 1688 r. wynika, że – kościół istniejący przed obecnym – został prawdopodobnie wzniesiony w XVI lub na początku XVII w. Nie wyklucza się zbudowania go przez protestantów, w 1654 r. był jednak w posiadaniu katolików. W notatce tej podkreślono jego zły stan techniczny i zaniedbanie, co mogłoby wskazywać na XVI w. jako datę budowy. Przypuszczalnie od czasu wizytacji nie dokonano żadnych istotnych remontów, gdyż z uwagi na groźbę zawalenia został w XVIII w. rozebrany.

    Obiekt obecnie służący wiernym do 1962 był filią parafii w Skoczowie . W 1962 ustanowiono tu placówkę duszpasterską, podniesioną do rangi parafii 29.01.1978 r. Parafia obejmuje: Ustroń Nierodzim, Bładnice Dolne, Bładnice Górne, Harbutowice, Międzyświeć, Godziszów i część Skoczowa.  

    Kościół parafialny św. Anny, wzniesiony został przy walnej pomocy Antoniego Goczałkowickiego – ziemianina, właściciela Hermanic, który podarował „całe drzewo (pisownia oryginalna) dębowe, potrzebne do progów, futryn do drzwi i okien i gdzie ono przy budowie mogło znaleźć zastosowanie . W kościele tym mieli Goczałkowscy swoje groby familijne. Obecnie nie pozostało po nich ani śladu” ¹. Reszta budulca i niezbędnych materiałów została zakupiona w 30% ze środków majątku kościelnego, a pozostałe 70%: „z datków pochodzących od dobrodziejów”. Kościół został ukończony w 1769 r., a jego poświęcenia dokonał ówczesny proboszcz skoczowski, ks. Józef Nepomucen Waldera. W kościele nie było jednak ani podłogi ani ławek. To zostało uzupełnione dopiero 20 lat później – w 1789 r., kiedy patronem kościoła został książę cieszyński Albert. Utrzymanie kościoła spoczywało na patronie i trzech gminach: Nierodzimiu, Górnych i Dolnych Bladnicach i Harbutowicach.

    W 1929 r. Urząd Wojewódzki w Katowicach włączył kościół do rejestru zabytków. W 1938 r. wybudowano nową wieżę i wykonano nowe wzmocnienia belkowe. Po II wojnie był wielokrotnie odnawiany (w l. 1948, 1957 i 1965-66). W l. 1983 i 1999 dokonano odnowienia organów, a w 1997-98 – malowania elewacji i wnętrza kościoła. Ważnym momentem w historii kościoła było wybudowanie w 2000 r., na skraju cmentarza, nowej betonowej wolno stojącej dzwonnicy i zainstalowanie w niej 4 dzwonów. W 2007 r. wymieniono gontowe pokrycie dachowe.

    Kościół jest konstrukcji zrębowej, zbudowany na kamiennym podmurowaniu, skierowany jednak nietypowo, bo prezbiterium na zachód. Nawa zbudowana została na rzucie prostokąta i jest szersza od zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Do niego przylegają piętrowe, równej wielkości pomieszczenia²: od południa (po lewej) zakrystia, od północy kaplica, a na piętrze skarbczyk na cenniejsze i rzadziej używane wyposażenie liturgiczne. Kaplica wykorzystywana jest w okresie Wielkiego Postu jako Boży Grób, a w okresie Bożego Narodzenia lokuje się w niej Stajenkę. Nad zakrystią i kaplicą znajdują się empory, służące zapewnie dawniej jako loże kolatorskie, obecnie mające znaczenie gospodarcze. Sylwetka kościoła z zewnątrz wskazuje jakoby był on jednoprzestrzenną budowlą opartą na planie regularnego prostokąta, bowiem zarówno zakrystia jak i skarbczyk nie wyodrębniają się w bryle kościoła.

    Od wschodu nad wejściem wyrasta z nawy kościoła wieża nadbudowana nad chórem. Wieża na planie kwadratu nakryta jest ośmiobocznym cebulastym hełmem, na którym osadzona jest latarnia zwieńczona mniejszym hełmem cebulastym zakończonym iglicą.

    Dach typu siodłowego jest jedno kalenicowy, obejmujący całość bryły kościoła i jest pokryty gontem. Załamania w linii dachu wynikające z trójbocznego prezbiterium oraz objęcia dachem kaplicy-skarbczyka i zakrystii zwiększają jego malowniczość.

    Ściany zabezpieczone są gontami, natomiast wieża i ściana szczytowa szalowana jest deskami. Tuż poniżej linii okien wokół całego kościoła obiega dość wydatne zadaszenie, nie mające jednak charakteru sobót. Daszek ów dzieli bryłę na dwie nieomal równe części stwarzając wrażenie budowli piętrowej. Od frontu daszek przechodzi w wyraźny podcień (nowszy), wsparty na czterech słupach, chroniący wejście do kościoła.

    Wnętrze kościoła oświetla 8 okien o wyraźnym kształcie prostokąta zakończonego półkoliście, z czego po dwa umieszczone są w ścianach nawy, dwa – w prezbiterium oraz po jednym – nad zakrystią i skarbczykiem. Okna są trójdzielne podzielone szczeblinami na mniejsze kwatery. Okna w prezbiterium zachowały kolorowe szkło i dekoracyjną oprawę snycerską.

    Stropy są pozorne: w prezbiterium kolebkowy a nad nawą płaski. Ściany wnętrza kościoła pomalowane są jasną olejną farbą, co wprawdzie zmniejsza odczucia klimatu drewnianej świątyni, ale równocześnie stwarza w niej radosny, podniosły nastrój, nawet przy niewielkim dodatkowym oświetleniu. Sprawia także wrażenie większej przestrzeni w kościele. Całe wnętrze utrzymane jest w stylu późnego baroku. W prezbiterium obok drzwi do zakrystii znajduje się barokowa chrzcielnica.

    Ciekawym elementem wyposażenia jest późnobarokowy ołtarz główny (choć mensa ołtarzowa pochodzi z 1801 r.). Jego elementami składowymi są:

• tabernakulum ( z XIXw.) ozdobione symbolami swego przeznaczenia – kielichem z hostią oraz kłosami zboża i kiścią winogrona;
• figury obok tabernakulum w niewielkich niszach: św. Józefa z lilią (z lewej) i św. Jakuba;
• obraz (z 1704 r. - powyżej tabernakulum) przedstawiający św. Annę Samotrzecią (w centrum ołtarza). W obrazie dominują dwie płaszczyzny. W poziomie artysta przedstawił: siedzące św. Annę (z prawej) i Jej Córkę Marię a pomiędzy nimi Dzieciątko Jezus, a w pionie: nad Jezusem Gołębicę (symbol Ducha Świętego) i w szczycie obrazu Boga Ojca. Jest to dość klasyczne przedstawienie Trójcy Świętej. U dołu po prawej stronie znajduje się napis: „Anno 1704. Tento obraz darowal na Chwalu Bożi i Swatey Anny Andris Lukas ze Skoczowa”[3]. Stąd znamy i fundatora i rok powstania dzieła.

    Oprócz ołtarza głównego w kościele jest jeszcze ołtarz boczny (z prawej strony) poświęcony Matce Boskiej. Nad mensą umieszczono figurę MB Niepokalanej, a w górnej części obraz MB Częstochowskiej. W dolnej części tego obrazu widoczny fragment modlitwy: „Pod Twoją obronę uciekamy się Święta Boża Rodzicielko”. Ołtarz utrzymany jest w stylu barokowym.

    Po lewej stronie znajduje się ambona barokowa pochodząca z 3 ćwierci XVIII w. Kosz ambony niczym się nie wyróżnia, natomiast ciekawy jest baldachim, na którym są personifikacje trzech cnót chrześcijańskich a równocześnie córek św. Zofii ze swymi atrybutami: Wiara (najwyżej) z kielichem w jednej dłoni i krzyżem w drugiej; Nadzieja (z lewej) z kotwicą oraz Miłość (z prawej) z sercem w dłoni. Obok kosza ambony rzeźby św. Floriana (z lewej) oraz Matki Bożej Niepokalanie Poczętej (późnobarokowa – 2 połowa XVIII w.).

    Do wyposażenia kościoła należą także liczne obrazy, w tym między innymi:

• obraz MB Loretańskiej w szatach z brokatu zdobionych perłami (XVIII/XIX w.);
• obraz św. Barbary;
• duży obraz na lewej ścianie, przedstawiający św. Krzysztofa przenoszącego Jezusa (XVIII w.);
• duży obraz na prawej ścianie, przedstawiający św. Jana Nepomucena w aureoli z pięciu gwiazd z mostem i rzeką pod nogami (z 1712 r.). W obrazie tym przejawia się częsta cecha sztuki barokowej, wyrażająca się trzymaniem przez aniołki atrybutów danego świętego. W tym przypadku są to: wieniec męczeństwa, krzyż i biret trzymane przez aniołki;
• obraz przedstawiający św. Annę uczącą Marię Dekalogu (na chórze);
• cztery Stacje Drogi Krzyżowej z 1 połowy XIX w.

    W ramach malowania wnętrza kościoła pod koniec XX w. ściany dodatkowo ozdobiono polichromicznymi obrazami utrzymanymi w stylu barokowym. Wśród nich ukazano Patronkę świątyni nauczającą swą Córkę Najświętszą Pannę Marię (po lewej stronie nawy) oraz Jej Małżonka św. Joachima w scenie kiedy anioł na pustyni informuje Go o darze ojcostwa (po prawej stronie). Na stropie nawy mamy obraz Chrystusa Króla.

    Empora chóru podtrzymywana jest dwoma parami słupów (w tym jedną przyściennych), które w przedłużeniu podtrzymują także strop nad chórem. Na wewnętrznej parze słupów znajdują się figury świętych: z prawej strony – św. Antoniego Padewskiego (z Dzieciątkiem), z lewej strony – prawdopodobnie św. Dominika de Guzman (wędrownego kaznodzieję – z kijem wędrowca). Parapet chóru ozdobiony jest owalnym obrazem z XIX w., przedstawiającym św. Józefa z Dzieciątkiem. Na chórze znajdują się XVIII wieczne organy, restaurowane – jak wspomniano - w l. 1983 i 1999.

    Wejście do kościoła obramowane jest prostokątnymi odrzwiami. Przed wejściem do kościoła z prawej strony zachowała się jeszcze kamienna „żegnaczka”. Do całej ściany frontowej przylega wydatne pulpitowe zadaszenie chroniące wchodzących do świątyni przed opadami atmosferycznymi. Jest ono wsparte na czterech słupach, w tym dwóch „kręconych”.

    Za kościołem rozciąga się duży cmentarz. Całość od drogi biegnącej wzdłuż terenu kościelnego odcięta jest murem, ułożonym z polnych kamieni wykopanych i zebranych na miejscu, na wzór ogrodzeń stosowanych w górskich przysiółkach. W nowszej części cmentarza zbudowano żelbetonową, pokrytą gontem wysoką dzwonnicę, proj. Rafała Rypulaka, z 4 dzwonami: Chrystus Król, Maryja, św. Anna i Jan Paweł II. Wieża została ukończona i poświęcona – jak także wspomniano – w 2000 r. W starszej części cmentarza zachowały się jeszcze niektóre nagrobki z XIX w.

Leon Kopernik

1. Ks. Józef Londzin – Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim - Cieszyn 1932 Nakładem i drukiem ”Dziedzictwa błog. Jana Sarkandra”
2. Nawiązujące do pastoforii – czyli dwóch niewielkich pomieszczeń w prezbiteriach kościołów starochrześcijańskich, usytuowane symetrycznie po obu stronach apsydy (absydy), służące jako dwudzielna zakrystia (por. -Słownik wyrazów obcych PWN)
3. Ks. Józef Londzin – op. cit.