Zabytki techniki - Huta Paprocka

    W pobliżu ekstrawaganckiego tyskiego hotelu „Piramida”, wciśnięte między ciąg ulicy W. Sikorskiego a Jezioro Paprocańskie przycupnęły XVIII- i XIX-wieczne budynki dawnej Huty Paprockiej – niezwykli świadkowie czasów, kiedy w Tychach nie było jeszcze Fabryki Samochodów Małolitrażowych i osiedli od „A” do „Z”.

    Należące do panów Pszczyny okolice Paprocan i dzisiejszych Tychów stały się miejscem budowy na początku XVIII w. niewielkiego zakładu hutniczego. Do tej pory panowało przekonanie, że powstał on w 1703 r.,1 jednak nie znajduje to potwierdzenia w źródłach archiwalnych i obecnie przyjmuje się za datę jego powstania rok 1710.2 Kuźnicę żelaza założył właściciel pszczyńskiego państwa stanowego Erdmann II Promnitz (1683-1745, panujący w l. 1703-1745) na skraju lasu nad rzeką Gostynią. Początkowo topiono w jej piecach dymarskich rudę żelaza, najczęściej limonit, wydobywany między Ćwiklicami, Mizerowem a Tychami, uzyskując łupę, którą następnie przekuwano lub – od 1712 r. – świeżono w świeżarkach (fryszerkach). Do jej przekuwania używano ciężkiego młota, napędzanego kołem wodnym – stąd lokalizacja zakładu hutniczego nad Gostynią. W 1734 r. zbudowano w Paprocanach wielki piec, który pracował w systemie ciągłym, wytapiając rudę przy użyciu węgla drzewnego, a później kamiennego. Dla zwiększenia temperatury wytopu używano dmuchawy powietrza, napędzanej kołem wodnym, dlatego dla zapewnienia dmuchawom stałego poziomu wody zbudowano w poł. XVIII w. na Gostynce zalew o powierzchni 950 mórg,3 tj. ok. 53,2 ha. Dla zwiększenia produkcji ok. 1743 r. inspektor hutniczy Saksończyk Jan Piotr Werner wzniósł nowy wielki piec. W 1770 r. w Paprocanach działały już: wielki piec, 2 fryszerki i kuźnica.

HUTA PAPROCKA

    W roku 1776 książę Fryderyk Erdmann Anhalt-Cöthen ustawił w Paprocanach pamiątkowy obelisk z inskrypcją: F E / F.z A P. / Aō: 1776 (obecnie w zbiorach Muzeum Miejskiego w Tychach), dokonując równocześnie rozbudowy huty, którą nazwał „Ludwig” od imienia swojego syna.

    W 1771 roku pisarzem hutniczym w Paprocanach został August Henryk Filip Kiss (1750-1836), od 1778 r. zarządca huty, a od 1790 r. – zarządca wszystkich kopalń i hut książęcych.4 Pod nadzorem Kissa pracował w Hucie Paprockiej przez kilka miesięcy 1780 r. Johann Christian Ruberg, wynalazca tzw. śląskiej metody wytopu cynku. Ruberg eksperymentował w Paprocanach, topiąc miedź z nagarem wielkopiecowym. W 1782 r. został zarządcą książęcej huty szkła w Wesołej i tam kontynuował swe – uwieńczone sukcesem –eksperymenty z cynkiem.

KISS

    Jednym z trzech synów Augusta Kissa był Karol August Edward Kiss, znany pod imieniem August Kiss jako znakomity rzeźbiarz. August Kiss junior urodził się w Paprocanach w ro-ku 1802. W wieku 20 lat wyjechał na studia do Berlina, do tamtejszej akademii sztuk pięknych, gdzie studiował pod okiem Christana Daniela Raucha. Sławę znakomitego rzeźbiarza zyskał za swoje pomniki Fryderyka Wilhelma III w Królewcu i Poczdamie i Fryderyka Wielkiego we Wrocławiu oraz za istniejące do dziś monumentalne rzeźby: Amazonki przed Starym Muzeum w Berlinie, Świętego Jerzego w dzielnicy Nikolaiviertel w Berlinie i Świętego Michała Archanioła w parku w Babelsbergu w Poczdamie. W 1837 r. August Kiss został członkiem Berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych oraz profesorem instytutu przemysłowego. Zmarł w Berlinie w roku 1865. W 2003 roku społeczeństwo Tychów postawiło mu niewielki pomnik przy ul. W. Sikorskiego, autorstwa tyskiego rzeźbiarza Augustyna Dyrdy.

    Wróćmy jednak do huty. Pod koniec lat dwudziestych XIX w. zarząd dóbr książęcych przystąpił do jej modernizacji, a w 1835 roku John Baildon zmodernizował wielki piec Huty Ludwig (Paprockiej), instalując nową dmuchawę. Dokonana w 1847 r. inwentaryzacja huty wymienia m.in.: wielki piec, 4 fryszerki, budynek do obróbki żelaza, formiernię, maszynownię, wieżę wyciągową (gichtę), śluzę, budynek urzędniczy, magazyn, mieszkania kadry i pracowników. Około 1860 r. roczna pro-dukcja huty wynosiła ok. 20 tys. cetnarów (ok. 1000 ton) surówki i 3,5 tys. cetnarów (175 ton) żelaza kowalnego.

PAPROCANY

    Choć w 1856 r. zakupiono dla paprockiej huty maszynę parową, a przy okazji zmodernizowano wielki piec, zaczął się stopniowy upadek zakładu. Główną przyczyną było niewątpliwie oddalenie od linii kolejowej, ale także duża konkurencja nowoczesnych zakładów opartych na koksie. To spowodowało zamknięcie huty w 1872 r., a część maszyn i urządzeń sprzedano do innych zakładów.

    Do naszych czasów przetrwała grobla, hałda i 3 budynki, z których najstarszy nosi datę 1787. Teren huty, należący niegdyś do skarbu państwa, przez lata zaniedbany, od 2010 r. ma nowego, prywatnego właściciela.

Edward Wieczorek

  1. C. Grot: Paprocany. Przeszłość i teraźniejszość. Paprocany 1938 (reprint 1991), J. Polak: Poczet panów i książąt pszczyńskich, Pszczyna 2007
  2. Kubacz Adam: Huta Paprocka w Paprocanach 1710-1873, „Tyskie Zeszyty historyczne” zeszyt 3, Tychy 2008
  3. Triest F.: Topographisches Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1863, s. 609 53 ha
  4. Bierwiaczonek-Lipok Maria: Huta Paprocka, katalog wystawy,Tychy 2007, s. 6