Śladam sosnowieckich Żydów cz. 1

• 

DZIEJE ŻYDOW W SOSNOWCU W OKRESIE PRZEDMIEJSKIM

    Sosnowiec – największe miasto Zagłębia Dąbrowskiego (części Zachodniej Małopolski wchodzącej obecnie w skład województwa śląskiego) - uzyskał prawa miejskie 1902 r., choć wiele jego dzielnic ma znacznie starszy rodowód. Najstarszymi dzielnicami Sosnowca są Klimontów, Milowice, Pogoń, Porąbka, Sielec i Zagórze, które po raz pierwszy wzmiankowane są w XIII i XIV w. Nieco młodszymi dzielnicami są Bór, Dańdówka, Kazimierz Górniczy, Maczki, Modrzejów, Niwka, Ostrowy Górnicze (do 1946 roku Niemce) oraz Radocha, których początki przypadają na wieki: XVI, XVII i XVIII.

    Początki Sosnowca w obecnym kształcie przypadają tak naprawdę dopiero na XIX w., w którym – dzięki wybudowaniu linii kolejowych: śląskiego odgałęzienia linii Warszawsko-Wiedeńskiej (w 1859 r.) oraz linii Iwanogrodzkiej (Dęblińskiej, w 1887 r.), a także konfliktowi celnemu rosyjsko-niemieckiemu z lat 1877-1898 – osada zaczęła się dynamicznie rozwijać. W 1912 r., zaledwie dziesięć lat od uzyskania praw miejskich, Sosnowiec stał się trzecim miastem pod względem liczby mieszkańców Królestwa Kongresowego po Warszawie i Łodzi. Wśród ludności miasta przeważali Polacy, natomiast drugą grupę stanowiła ludność żydowska (27% mieszkańców miasta).

    Początki osadnictwa żydowskiego na terenie obecnego Sosnowca przypadają na koniec XVII w. Wówczas to pierwsi Żydzi osiedlają się w majątkach szlacheckich w Kuźnicy, Mrowisku (od 1713 r. Modrzejów), Niwce i Zagórzu. W większości innych dzielnic obecnego Sosnowca takie osadnictwo było niemożliwe ze względu na przynależność do Księstwa Siewierskiego (należały doń wszystkie tereny pomiędzy zachodnim brzegiem Czarnej Przemszy a Brynicą – np. Pogoń) lub do Klucza Sławkowskiego (Porąbka, Kazimierz Górniczy, Ostrowy Górnicze oraz Maczki).

    Do 1859 roku głównym miejscem osiedlania się Żydów na terenie obecnego Sosnowca stało się Mrowisko (od 1713 r. Modrzejów), dzięki przychylności jego ówczesnych właścicieli.         Prawdopodobnie już około 1725 roku wybudowali drewnianą synagogę¹, która spłonęła około roku 1815. Żydzi z Modrzejowa podobnie jak inni z innych okolicznych miejscowości należeli do Kahału (gminy wyznaniowej) Będzińskiego. W 1765 r. Modrzejów zamieszkiwało 25 osób wyznania mojżeszowego, a w roku 1787 – 42 osoby na 112 mieszkańców, czyli stanowili oni 38% ogółu mieszkańców miasteczka. Dominowali wówczas Żydzi średniozamożni, którzy byli wówczas także właścicielami większości domów (80%), a ich głównym zajęciem był handel. W ciągu następnych trzydziestu lat liczebność społeczności żydowskiej Modrzejowa wzrosła nieznacznie do 59 (wobec 229 mieszkańców miasteczka dawało to zaledwie 18,8% ogółu ludności). Natomiast w roku było ich już 310 osób, stanowiących 83,8%, w 1852 r. 283, w 1860 – 375 (86,7%) by w roku 1865 osiągnąć liczebność 444 osób na 522 mieszkańców Modrzejowa, co stanowiło 84% ogółu ludności. Na ten gwałtowny wzrost ludności żydowskiej miał wpływ rozwój przemysłu i górnictwa, budowa linii kolejowych do Austrii i na Śląsk ze stacjami granicznymi w Granicy (Maczkach) i Sosnowcu oraz istnienie przejścia granicznego z Modrzejowa do pruskich Mysłowic.

    Społeczność żydowska, zamieszkująca tereny wchodzące w skład obecnego Sosnowca od przeszło 150 lat, po roku 1877 w dalszym ciągu rozprzestrzeniała się i rosła liczebnie. Właśnie wtedy wieś Sosnowice stała się głównym ośrodkiem żydowskim na terenie obecnego Sosnowca detronizując znacznie starsze skupisko w Modrzejowie. Jednak na terenie wsi Sosnowice w roku 1880 mieszkało około 102 Żydów. Wydaje to się nieprawdopodobne, wobec liczby niemal 3000 osób zamieszkujących pod koniec XIX w., można, więc przypuszczać, że mogło być ich na tym terenie nawet cztery razy więcej. Natomiast w tym samym czasie w Modrzejowie żyło około 400 Żydów.

    Późniejsze dane pochodzą z roku 1897 i potwierdzają, że na terenie obecnego Sosnowca żyło ogółem zamieszkiwało: 4197 osób narodowości żydowskiej. Z tej liczby w samym ówczesnym Sosnowcu było ich 2921 osób, w Modrzejowie – 401, Niwce – 271, Zagórzu tylko 124, Ostrej Górce – 164, a w Konstantynowie – 316 osób. Jak więc widać już w 1897 r. wieś Sosnowice ogromnie przewyższała pod względem ilości żyjących tam Żydów pobliski i znacznie starszy Modrzejów, który zanotował najskromniejszy wzrost ich liczebności. Nie dziwi również mały wzrost liczebności społeczności żydowskiej w Zagórzu czy Niwce, które nie posiadały dobrych warunków dla rozwoju w większe populacje tamtejszych społeczności żydowskich. Zastanawia brak informacji o Żydach w takiej miejscowości jak Granica, gdzie, tak jak w Sosnowcu, istniały dobre warunki do rozwinięcia się choćby niewielkiej społeczności żydowskiej².

    W tym okresie na terenie obecnego Sosnowca zaczęły formować się nowe organizmy religijne, chcące się oddzielić od gminy będzińskiej. W roku 1898 utworzono w Sosnowcu samodzielny Okręg Bożniczy, do którego nie włączono ani istniejącej nielegalnie gminy w Modrzejowie ani też Żydów z pobliskiego Zagórza.

    W roku 1894, z inicjatywy kilku bogatych mieszkańców wyznania mojżeszowego Sosnowic, wobec powstania prawosławnej i powstawania wspaniałej katolickiej świątyni, przystąpiono do budowy synagogi³, którą ukończono w roku 1896, dzięki dopływowi stałych środków finansowych. Na ten okres przypadają istotne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej. Jeszcze w latach sześćdziesiątych i do połowy lat siedemdziesiątych dominowali Żydzi średniozamożni, ale już na przełomie XIX i XX w. stanowili marginalną grupę. W tym właśnie okresie większość Żydów ubożała, a pewna, najbardziej operatywna część społeczności żydowskiej tworzyła nową grupę bardzo bogatych biznesmenów. W tym okresie coraz więcej bogatych kupców żydowskich zaczęło inwestować w przemysł, budując lub dzierżawiąc różne zakłady i kopalnie.

    Adolf Oppenheim⁴ założył w 1883 r. fabrykę chemiczną „Radocha”, którą w l. 1896-97 przekształcono w spółkę akcyjną. Produkowała ona m.in. świece stearynowe i parafinowe. Innym zakładem, założonym przez sosnowieckich Żydów: A. Neugebauma i G. Ottmana była, powstała w 1882 r. „Sosnowiecka Fabryka Smarów i Rafinacji Żywicy Piwowarskiej” (czyli również zakład chemiczny). Była też założona na przełomie 1879 i 1880 r. przez Pringsheima i Szlezyngera huta szkła, która została na początku XX w. wydzierżawiona przez Maurycego Meitlisa, a jej właścicielem został wówczas Beno Schossingk. Niektórzy ulokowali swoje inwestycje w fabryki spożywcze tworząc na przełomie wieków XIX i XX m.in. młyn parowy (M. Wejner i M. Szarf) czy browar (Trapauer i Szwajcer).

    Niemniej większość z bogatych Żydów z Sosnowic zajmowała się masowym handlem i pośrednictwem oraz wysyłką towarów za granicę, głównie do Niemiec i odwrotnie – w głąb Królestwa i dalej – w głąb państwa rosyjskiego, do czego przyczyniła się zbudowana w 1885 r., szerokotorowa Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowska z tzw. dworcem południowym. Pozwoliło to istniejącym już od lat 60. XIX w. i powstającym na przełomie wieków XIX i XX, domom handlowo-ekspedycyjnym, należących m.in. do: Adolfa Oppenheima, Braci Grinsberg, Stanisława Reichera⁵, Edwarda Nachnera, czy domom bankierskim: Adama Bergmana⁶, W. Landau⁷ i I.D. Potok oraz biurom techniczno-handlowym W. Goldszteyna na szybki rozwój. Inni otwierali w mieście hotele: Drezdeński (własność Mejtlisa) i Niemiecki (własność Fürstenberga), restauracje i kawiarnie oraz sklepy. Możemy, więc przyjąć, że wśród sosnowieckich Żydów dominował handel, ale wielu uboższych trudniło się transportem czy rzemiosłem, które jednak wraz z rozwojem przemysłu zaczęło podupadać, przesuwając dalsze rzesze do handlu i transportu.

    W tym okresie mamy wśród Żydów pierwszych przedstawicieli wolnych zawodów: lekarzy, prawników i innych. Wśród lekarzy znajdujemy na pewno żydowskiego pochodzenia: J. Goldberga, Jakuba Neufelda⁸ i Jakuba Putermana oraz dentystów: Marcelego, Goldberga i Marię Mendelsohn.

    Ciekawym przypadkiem było wybudowanie na terenie tzw. Wygwizdowa przez znanego gliwickiego przemysłowca S. Huldschinsky’ego w 1880 r. fabryki, produkującej rury patentowe i gazowe. Innym ważnym faktem jest w życiu społeczności żydowskiej było tworzenie drukarni, z których pierwsza była założona w 1885 r. drukarnia Bergmana (choć wcześniej istniała drukarnia na Niwce prowadzona od 1881 r. przez S. Jermułowicza⁹).

    Ze względu na przepisy religijne oraz prawne, Żydów raczej nie znajdujemy wśród pracowników zakładów, fabryk, hut i kopalń, z wyjątkiem tych należących do współwyznawców, którzy respektowali sobotnie przerwy. Jednak w chrześcijańskich zakładach raczej unikano zatrudniania Żydów.

    Inaczej to wyglądało na terenie wsi takich jak Zagórze czy Niwka albo Kazimierz Górniczy gdzie Żydzi trudnili się głównie drobnym handlem, rzemiosłem i transportem. Natomiast na pozostałych terenach dzisiejszego Sosnowca niezmiennie dominowali Żydzi biedni i średniozamożni, brak było natomiast bogatych¹⁰. Jeszcze inaczej wyglądała sytuacja Żydów modrzejowskich, gdzie dominowali wśród ludności. Zajmowali się tam oni głównie handlem, przemytem, a w mniejszym stopniu rzemiosłem.

    Dla sosnowieckich Żydów ważnym wydarzeniem stało się otwarcie w 1892 r. cmentarza żydowskiego na terenie dawnego cmentarza cholerycznego, który umożliwił powstanie w 1898 r. gminy żydowskiej i ułatwił pochówki, które u Żydów powinny odbyć się w dniu śmierci. Tak, więc w 1898 r., powstał Sosnowiecki Okręg Bożniczy. Jego pierwszymi rabinami byli: Abram Majer Gitler (1897-1900 i 1916-1925) i Dawid Zaltzstein (1900-1915). W omawianym okresie nie istniały żadne żydowskie organizacje: kulturalne, czy polityczne. Fakt ten spowodowany był rygorystycznymi rosyjskimi przepisami prawnymi i stosunkowo słabą organizacją sosnowieckich Żydów.

    W stosunku do władz rosyjskich, sosnowieccy Żydzi byli raczej wiernopoddańczy, czego przykładem może być współfinansowanie przez nich wraz z Niemcami budowy w Sosnowcu cerkwi prawosławnych. Faktem też jest, że Żydzi częściej niż inni musieli dawać łapówki rosyjskim urzędnikom i strażnikom, byli oni bardziej prawnie ograniczeni nawet niż sami Polacy¹¹.

    W roku 1894 lub 1897 na terenie Sosnowca powstało pierwsze żydowskie stowarzyszenie i było nim Towarzystwo Niesienia Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego¹², powstałe z inicjatywy Adolfa Oppenheima, a jego wieloletnim prezesem był Bernard Oppenheim¹³.

DZIEJE SPOŁECZNOSCI ŻYDOWSKIEJ W LATACH 1903-1918.

    W stosunku do okresu przedmiejskiego, na terenie obecnego Sosnowca (po utworzeniu go w 1902 roku z miejscowości: Kuźnicy, Ostrej Górki, Pogoni, Radochy, Sielca, Sosnowic i Środulki) mieszkała liczna społeczność żydowska. Wskazują na to dane pochodzące z 1906 r. Pierwsza statystyka podaje liczbę Żydów - 8954 osoby, w tym 186 obcokrajowców. Następne dane pochodzą z roku 1907 i podają liczebność społeczności Żydowskiej na 11155 osób, a te z roku 1909 – 14146 osób. Pozostałe, z 1910 r. – 8012 osób, a z 1911 r. – 21965 osób (Kalendarz Zagłębia Dąbrowskiego na rok 1912 podaje ich liczbę w mieście w roku 1911 na 18012 osób). Stanowili oni więc, odpowiednio wg akt archiwalnych, około 19,2% ogółu mieszkańców miasta (wg Kalendarza tylko 11,55%). Trudno więc ocenić dokładną liczbę Żydów zamieszkujących ówczesny Sosnowiec, ale bliższy jestem tej podawanej w aktach archiwalnych, zważywszy na ilość w tym czasie innych narodowości na omawianym terenie oraz na charakter ówczesnego Sosnowca i jego położenia.

    Jednak to „Kalendarz ...” i jego dane z roku 1911 będzie moim źródłem informacji odnośnie liczebności społeczności żydowskiej na terenie gminy Zagórze, która obejmowała swym zasięgiem Niwkę oraz Modrzejów i zamieszkiwana była przez 1710 osób wyznania mojżeszowego. Oznaczałoby to wzrost liczebności społeczności żydowskiej na tym terenie w porównaniu do samego Sosnowca.

    Jeśli jednak chodzi o Żydów z tej gminy oraz części to o ich obecności świadczą akta guberni piotrkowskiej, które pokazują również i tu żydowskich mieszkańców Zagórza. Wymieniono wtedy w 1907 r. chętnych chcących przystąpić do nowotworzonej gminy żydowskiej w Dąbrowie Górniczej. Z wchodzących w skład obecnego Sosnowca wymieniono: Zagórze – 23 osoby, Konstantynów – 10 osób, Bobrek – 4 osoby, Klimontów – 23 osoby, Modrzejów – 10 osób, Niwka – 14 osób, Środula – 20 osób, Granica – 13 osób, Niemce – 11 osób i Porąbki – 14 osób. Nie są to oczywiście wszyscy Żydzi zamieszkujący te miejscowości, ale dane pokazują, jak powszechne było wówczas osadnictwo żydowskie na terenie obecnego Sosnowca. Choć z pewnością Żydzi deklarujący chęć przynależności do gminy żydowskiej w Dąbrowie z takich miejscowości jak Granica, Niemce i Porąbka mogli stanowić w tym przypadku - jeśli nie całość ich społeczności, to ogromną większość.

    Powstanie miasta Sosnowice niewiele zmieniło w sytuacji społeczno-ekonomicznej jego żydowskich mieszkańców. W dalszym ciągu postępowało zmniejszanie się grupy żydowskiej burżuazji przemysłowo-handlowej. W 1903 r. została założona przez Goldberga i Kuczyńskiego Fabryka Galanterii Metalowej „Galmet” produkująca puderniczki, papierośnice, żetony i odznaki metalowe. Natomiast w 1907 r. M. Wienberg uruchomił Fabrykę Wyrobów Metalowych i Emaliowanych „Dekorum”.

    W zasadzie na terenie obecnego Sosnowca, Żydzi nadal znajdowali się w tej samej sytuacji, jeśli chodzi o możliwość podjęcia pracy w przemyśle czy kopalniach. Determinowało to ich możliwości podejmowania tylko właśnie takich zajęć zarobkowych i powodowało rozwarstwienie żydowskiej społeczności.

    Ważnym faktem jest zwiększenie się wśród ówczesnej społeczności żydowskiej nielicznej dotychczas grupy Żydów uprawiających wolne zawody tj. lekarzy, prawników itp., którzy jednak nadal stanowili w stosunku do populacji marginalną grupę. Wśród lekarzy wymienionych w roku 1912 pojawia się Abram Pelerman¹⁴, Henryk Liberman, wśród dentystów mamy Zofię Pelermanową¹⁵. Jednak większość Żydów to drobni kupcy posiadacze niewielkich sklepów, straganów na targach czy po prostu domokrążcy (choć tylko marginalnie) lub też rzemieślnicy, będący właścicielami własnych warsztatów albo zatrudnieni u współwyznawców. Trudno jednak, ze względu na brak jakichkolwiek statystyk określić rzeczywistą strukturę społeczności żydowskiej ówczesnego Sosnowca.

    Jeszcze inaczej wyglądała sytuacje Żydów z okolicznych miejscowości wchodzących w skład obecnego Sosnowca. Miejscowości o przemysłowym charakterze, czyli Zagórze, Niwka, Milowice¹⁶ i Konstantynów miały w zasadzie niezbyt liczną społeczność żydowską o charakterze wyłącznie kupiecko-rzemieślniczym¹⁷. Przy tym także specjalnie bez znacznych różnic majątkowych, jak w przypadku samego Sosnowca. Najmniej zróżnicowane pod względem materialnym są niewielkie społeczności żydowskie z Bobrka, Bora, Dańdówki, Juliusza, Kazimierza Górniczego, Niemc i Porąbki, które w zasadzie egzystowały trudniąc się drobnym handlem i rzemiosłem.

    Najbardziej specyficzna była sytuacja Żydów modrzejowskich, którzy byli bardzo liczni w tej miejscowości o charakterze handlowym i granicznym. Mieli się więc nieco lepiej niż ich współwyznawcy z wymienionych miejscowości trudniąc, się oprócz legalnych i tradycyjnych dla nich zajęć w jakimś stopniu, wraz ze swymi chrześcijańskimi sąsiadami, przemytem towarów, zwierząt i ludzi przez granicę. Dla Modrzejowa równie ważnym wydarzeniem stało się przy wrócenie w 1913 r., samodzielnej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, której rabinem był wówczas wybrany w 1911 r. Szyja Englard. Pozostał on na tym stanowisku do 1942 r., natomiast starszymi dozoru gminy od roku 1913 byli: M.I. Igra, A. Weinberg i Z. Szczekacz.

    Równie ważne zmiany nastąpiły w życiu społeczności żydowskich z Zagórza, Porąbki, Niemc, Kazimierza Górniczego, Juliusza i Granicy, którzy w związku z utworzeniem w 1910 r. Dąbrowskiej Gminie Wyznaniowej Żydowskiej zostali do niej włączeni.

    Statystyki niemieckie podają, że na ich terenie w 1915 r. mieszkało 15460 Żydów, z czego 14621 w samym Sosnowcu prawdopodobnie z włączonymi Dębową Górą, Konstantynowem i Środulą, w przyłączonym Modrzejowie – 769osób i tylko 70 osób w Milowicach i stanowili około 22,1% ogółu mieszkańców. Widać więc w stosunku do roku 1911, znaczący spadek liczebności społeczności żydowskiej na omawianym obszarze, ale dotyczyło to również i samych stanowiących większość Polaków¹⁸.

    Natomiast terenów obecnego Sosnowca zajętych przez Austro-Węgry mamy dane z gmin Zagórze i Niwka, ale nie znamy ich ówczesnych granic i czy obejmowały wszystkie wspomniane miejscowości, zwłaszcza te należące do gminy olkusko-siewierskiej. Choć na podstawie porównań z danymi gminy Zagórze z danymi akt C.K. Komendy Powiatowej w Dąbrowie Górniczej możemy przypuszczać, iż w większości do nich nie należały. W roku 1915 na terenie gminy Zagórze mieszkało 471 osób narodowości żydowskiej, na terenie gminy Niwka – 650 osób a w 1916 r. było ich odpowiednio 468 i 685. Wiemy, że w samym Zagórzu mieszkało 356 Żydów, w Józefowie – 18 osób, a w Klimontowie – 94 osoby. Także tu nastąpił – tak jak w przypadku Sosnowca – znaczny spadek liczby Żydów na tym terenie.

    Spowodowane to było sytuacją będącą rezultatem działań niemieckich okupantów, którzy na prośbę niemieckich przemysłowców zaczęli unieruchamiać zagłębiowskie zakłady i kopalnie, wobec zagrożenia ponownego przejęcia go przez Rosjan¹⁹. A z czasem chęci uczynienia z mającego powstać marionetkowego Królestwa Polskiego, rynkiem zbytu dla niemieckich towarów. Nieco inaczej to wyglądało w części austro-węgierskiej, gdzie wobec słabszej pozycji gospodarczej i surowcowej, starano się wykorzystywać zajęte zakłady i kopalnie, o ile nie zostały znacząco zdewastowane.

    Tym niemniej w związku zaistniałą sytuacją, co bogatsi Żydzi starali się radzić sobie dalej w zaistniałej sytuacji, natomiast reszta nie mogąc sprostać sytuacji systematycznie ubożała. Część, szukając polepszenia warunków bytu, wyjeżdżała z miasta w rodzinne strony, w wiejskie okolice: Miechowa, Działoszyc, Pilicy i Jędrzejowa, gdzie łatwiej można przeżyć trudne czasy. Innym smutnym faktem było rosnące i wśród społeczności żydowskiej zjawisko prostytucji oraz przemytu towarów przez granice z Niemcami. W tym czasie na terenie Sosnowca spadła też gwałtownie liczba małżeństw i urodzeń.

    Na ten okres przypadają pierwsze, będące wynikiem tzw. Aktu 5 listopada 1916 roku wybory do Rady Miejskiej, w których wybrano z sosnowieckich Żydów: Jana Meyerholda, Bernarda Oppenheima, dra Maksymiliana Reichera, dyr. Ignacego Landau, Adolfa Landau, Szmula Rechnica (kupiec), Moszka Judenherza i Hermana Bernikiera. Stanowili oni 26% ogółu radnych miasta Sosnowca, wobec jednego Niemca i 25 Polaków. W tym okresie doszło do ponownego wyboru na stanowisko rabina sosnowieckiego Abram Majera Gitlera, który pozostał na tym stanowisku aż do śmierci w 1925 r.

    Okres ten nie był pomyślnym dla Żydów z Niwki, Klimontowa, Bora, Bobrka i Dańdówki, którzy będąc częścią gminy Modrzejewskiej, należącej do Niemiec, znaleźli się w części austriackiej, mając na pewno utrudniony dostęp do gminy. Bardziej zorganizowani Żydzi z Niwki mogli, czynić ponowne starania o utworzenie tu cmentarza²⁰.  

    Oprócz istniejącego od końca XIX w. Towarzystwa Niesienia Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego, w Sosnowcu powstało w połowie pierwszego dziesięciolecia XX w. Stowarzyszenie Oświatowo-Religijne „Talmud-Tora”.

    W tym samym okresie na terenie Sosnowca istniało należące do gminy ambulatorium utrzymywane z ofiar i to nie tylko sosnowieckich Żydów. Na pierwsze dziesięciolecie XX w. przypada również rozpoczęcie budowy szpitala żydowskiego w Sosnowcu²¹, przy wydatnej pomocy żydowskich lekarzy z Sosnowca, Henryka Reichera oraz Barbary Kubak z synami. Jego budowę ukończono w 1911 r. W 1906 r. powstało w Sosnowcu kolejne towarzystwo dobroczynne, zajmujące się opieką nad chorymi: Żydowskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy w Chorobach „Linas Hacholim”.

    Okres I wojny był czasem powstania wielu żydowskich organizacji o charakterze gospodarczo-społecznym. Spowodowane to było łagodniejszymi przepisami oraz, jak wspominałem wcześniej, zubożeniem społeczeństwa. W 1915 r. powstał w Sosnowcu Żydowski Komitet Żywnościowy Miasta Sosnowca istniejący do 1919 r. W tym samym czasie w Modrzejowie powołano Żydowski Komitet Żywnościowy, również działający do 1919 r. W 1917 r. na terenie Sosnowca powstał Cech Rzeźniczy Rzeźników Wyznania Mojżeszowego w Sosnowcu, zatwierdzony przez ówczesne władze miejskie w tym samym roku.

    W okresie I wojny sytuacja Żydów modrzejowskich stała się trudna, najpierw z powodu grabieży ze strony wojsk niemieckich, traktujących zarekwirowane towary jako zdobycz wojenną. Następnie w związku z ograniczeniami poruszania się po kraju i skasowaniem cotygodniowych targów, co uderzyło nie tylko w stanowiących większość pośród nich kupców, ale także w rzemieślników.

    W czerwcu 1916 r. władze okupacyjne wprowadziły kartki na cukier i chleb, w październiku ograniczono spożycie mięsa i drobiu. W 1917 r. zakazano handlu hurtowego suknem, wprowadzono także reglamentacje nafty i świec, co stawało się szczególnie dotkliwe, bowiem dotyczyło też świec szabasowych. W czasie szabasu można było zużyć dwie parafinowe świece, o wadze nie większej niż ½ funta, a mąka na świąteczne mace odtrącana była z kartek żywnościowych. Żydzi berlińscy i wiedeńscy kilkakrotnie udzieli wsparcia finansowego gminie Modrzejewskiej, co, wobec rosnącej liczby ubogich i biednych, było kroplą w morzu potrzeb. Świadczyło to także o podobnych obostrzeniach i sytuacji w samym Sosnowcu i wśród jego żydowskich mieszkańców.

    Lata 1903-1918 to czas powstawania w Sosnowcu i w Modrzejowie pierwszych żydowskich partii politycznych. Decydujący wpływ na to miało postępujące rozwarstwienie się materialne ludności wyznania mojżeszowego, upadek gmin wyznaniowych i wreszcie – rewolucyjne wydarzenia lat 1905-1907 na terenie Królestwa Polskiego. Pierwszymi partiami, które rozpoczęły swoją działalność, najprawdopodobniej właśnie w okresie rewolucji na terenie Sosnowca były Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund” ²²i Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza „Poalej Syjon”. W 1917 r. w Sosnowcu otworzyła swój oddział Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów „Szlojmej Emunej Israel” ²³.

    Okres 1903-1918 był czasem silnego rozwoju szkolnictwa żydowskiego w Sosnowcu, zwłaszcza w okresie I wojny światowej. W 1908 r. lub 1913 powstaje szkoła Talmud Tora, a w 1915 r. – gimnazjum żeńskie i dwie żydowskie szkoły powszechne. Mamy także w archiwach dane o szkołach religijnych powstałych: w 1905 r. - Nauka i dobre obyczaje „Hatchiot”, a w 1912 r. - Szkoła religijna. W roku 1916 w mieście działało 14 chederów. W 1908 r. powstaje w Sosnowcu również pierwsze żydowskie stowarzyszenie kulturalne: Towarzystwo Muzyczno-Kulturalne „Hazomir”.

DZIEJE SPOŁECZNOSCI ŻYDOWSKIEJ W LATACH 1918-1939

    Ostatni podrozdział opisuje dzieje społeczności żydowskiej w II Rzeczpospolitej, kiedy społeczność żydowska była najbardziej wyrazistą w mieście, stając się coraz bardziej liczniejszą, choć nigdy nie dominującą w mieście ani w okolicznych miejscowościach (będącą też dobrze ujętą w źródłach archiwalnych i nie tylko). Była bardzo zróżnicowana polityczni, z licznymi organizacjami kulturalnymi, sportowymi, naukowymi, kobiecymi i młodzieżowymi. Świetnie też było widać jej zróżnicowanie społeczno – ekonomiczne, związane z terenem zamieszkania. Widać też, że istniała całkiem spora grupa Żydów spolonizowanych, którzy utożsamiali się z odrodzonym państwem polskim.

    Dzięki spisom powszechnym z roku 1921 i 1931 oraz wielu statystykom, znamy stosunkowo dokładną liczbę żydowskich mieszkańców Sosnowca oraz gminy Zagórze, natomiast nie mamy takich dokumentów z gmin: olkusko-siewierskiej i Niwka. W 1921 r. na terenie miasta Sosnowca mieszkało 10751 osób narodowości żydowskiej i 13634 osoby wyznania mojżeszowego, co stanowiło 15,7% ogółu mieszkańców.

    Podczas gdy w gminie Zagórze mamy statystyki do 1919 r., kiedy odnotowano tam 433 osoby narodowości żydowskiej, z czego w samym Zagórzu to było 324 osoby w Klimontowie – 93 osoby i wreszcie w Józefowie – 16 osób. W 1920 r. było to odpowiednio 229 osób w Zagórzu, 68 osób w Klimontowie i wreszcie 17 osób w Józefowie, co daje łączną liczbę 319 osób. Oznaczało znaczący spadek liczebności ludności żydowskiej na przestrzeni roku. Natomiast dane z roku 1922, bazujące na spisie powszechnym, podają już tylko całościową statystykę wyznaniową, z której wynika że mieszkało w gminie 567 osób narodowości żydowskiej, co oznacza znaczne zwiększenie się liczby Żydów na tym terenie. Podana z połowy lat 20. XX w. statystyka w wykazie gmin żydowskich podaje liczbę wyznawców gminy z Sosnowca – 14000 wiernych, z Modrzejowa – 1005 osób i Dąbrowy Górniczej obejmującej wówczas nie tylko Zagórze, ale i miejscowości gminy olkusko – siewierskiej – 6000 wiernych. Tymczasem pochodząca z lat 1923-30 karta rejestracyjna Gminy Wyznaniowej Żydowskiej z Sosnowca podaje liczbę wiernych gminy na 16000 osób.

    Dane ze spisu powszechnego z dn. 9 grudnia 1931 roku, podają liczbę zarówno Żydów, jak i osób wyznania mojżeszowego w Sosnowcu. Jako język ojczysty żydowski podało wtedy 18314 osób, a hebrajski podało 878 osób. Natomiast wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 20850 osób. W tej samej statystyce podano też liczbę ludności wsi powiatu Będzińskiego, w których mieszkało odpowiednio 3593 osoby podające język żydowski, 96 podających język hebrajski i 4023 osoby wyznania mojżeszowego.

    Z 1933 r. pochodzą dane statystyczne wymieniające liczbę wiernych z gmin żydowskich obejmujących swym zasięgiem tereny obecnego Sosnowca. I tak: w Sosnowcu – 18300 osób, w Modrzejowie – 1375, w Dąbrowie Górniczej – 5049 i w powstałej w 1928 r. gminie strzemieszyckiej – 2600 wiernych. Gminy żydowskie, obejmujące tereny obecnego Sosnowca, liczyły w 1938 roku kolejno sosnowiecka skupiała 24478 wiernych, modrzejowska 2040 wiernych, dąbrowska 5500 osób i wreszcie strzemieszycka to 2492 osoby. Z danych z 1939 roku z których wynika, że w Sosnowcu mieszkało 28000 osób ludności żydowskiej. Natomiast na terenie samego Modrzejowa wśród 5882 mieszkańców, żyło 1670 Żydów.

    Bardzo interesujące są dane z marca 1941 r., czyli z okresu okupacji hitlerowskiej. Podano wówczas, że osób narodowości żydowskiej mieszkało w: Sosnowcu – 24149, Zagórzu – 181, Modrzejowie - 1083, Niwce – 358, Dańdówce – 178, Kazimierzu – 29, Maczkach – 37, Niemcach – 146, Porąbce – 112 i Jęzorze – 162 osoby. Pokazuje to jak bardzo rozpowszechnione było osadnictwo żydowskie na terenie obecnego Sosnowca i jak liczne były grupy tej narodowości.

    Na podstawie struktury składek wniesionych w roku 1929 przez wiernych do gmin wyznaniowych w Zagłębiu Dąbrowskim, można wnioskować, że około 60,9% należało do grupy biednych, 27% stanowili średniozamożni, około 8,8 % było zamożnych i zaledwie 3,3% stanowili bogaci Żydzi. W przypadku Sosnowca jest to najprawdopodobniej zbliżona struktura, natomiast inaczej będzie wyglądała struktura społeczna Żydów gminy wyznaniowej z Modrzejowa, czy mieszkańców gmin Zagórze i olkusko-siewierskiej.

    W przypadku gminy Zagórze na podstawie danych gminnych, możemy szacować, że brak będzie bogatych Żydów i nieco większa niż w Zagłębiu Dąbrowskim grupa ubogich, stanowiąca w granicach 65% w początkowym okresie niepodległości i mniejsza w późniejszym okresie przypuszczalnie około 50%. W latach dwudziestych na terenie gminy Zagórze struktura wyglądała tak, że w roku 1920 dominowali kupcy (30) stanowili 62%, wobec 28% rzemieślników (13) i 5% furmanów(2), jednego dzierżawcy wapiennika i jednej osoby bez zajęcia stanowiących razem 5%.

    Dla żydowskich mieszkańców trudne okazały się pierwsze lata II Rzeczpospolitej, co związane było ze zniszczeniami wojennymi oraz ze zdewastowaniem kopalń Zagórza i Klimontowa, a tym samym dużej biedy wśród robotników i górników, będących ich główną klientelą. Po latach pewnej prosperity w latach dwudziestych, ponownie nastąpił ogromny kryzys w latach trzydziestych XX w. W danych z gminy Zagórze wynika, że żydowscy właściciele warsztatów rzemieślniczych zamieszkiwali w większości w Zagórze, a pojedyncze zakłady znajdowały się w Józefowie i Klimontowie. Dominowały małe warsztaty jednoosobowe, ale było też pięć z jednym czeladnikiem i zaledwie dwa z dwoma czeladnikami. A jeśli chodzi o uprawnienia, to zaledwie czterech rzemieślników posiadało dyplomy, reszta, czyli kilkunastu, nie posiadało żadnych dyplomów. Wśród warsztatów dominowały szewskie i krawieckie, stanowiąc 75%, resztę stanowiły fryzjerskie, kamasznicze i masarskie.

    W 1924 r., na wniosek mieszkańców Modrzejowa, władze wojewódzkie w Kielcach przywróciły zlikwidowany przez niemieckie władze okupacyjne przywilej cotygodniowych targów, które miały właśnie dla mieszkańców duże znaczenie. W połowie lat dwudziestych nastąpiły znaczące dla Modrzejowa inwestycje miejskie, tj. budowa nowego mostu przez Przemszę do Mysłowic i wybrukowanie modrzejowskiego rynku. Poza tym przystąpiono do projektu budowy portu na Przemszy, co dawało nadzieje na poprawę bytu mieszkańców.

    Grupa bogatych i zamożnych obywateli była stosunkowo nieliczna, wahała się w granicach 5 – 7%, natomiast największą grupą liczącą około 70% była ludność uboga, resztę stanowili średniozamożni. Pomimo sporych zmian gospodarczych w okresie międzywojennym o obliczu sosnowieckiego przedmieścia Modrzejów decydowały niewielkie sklepiki i warsztaty rzemieślnicze żydowskie i polskie. W rękach żydowskich z większych firm, były młyn Moszka Kleinera i Moszka Szarfa przy ul. Sienkiewicza 14, skład mąki Froima Gutberga przy ul. Dąbrowskiej 7, zakłady rzeźnicze: Arona Sztankielera ul. Henryka 15, Icka Wolnermana ul. Dąbrowska 2, Chajma Zajdlera Rynek 12 oraz Szmula Fryszera ul. Henryka 15. W Modrzejowie na ogół żydowskie sklepy miały niewielką powierzchnię, ze skromnym wyposażeniem, bez kanalizacji, połączone z mieszkaniem, co ułatwiało handel po oficjalnych godzinach otwarcia²⁴ i w soboty. Oprócz tego wielu modrzejowskich Żydów było posiadaczami najczęściej niewielkich gruntów głównie okolicznych łąk, o czym świadczą dane z 17 lutego 1919 roku. Największe kilkumorgowe grunty posiadali: Guttman Herszlik (4 morgi), Najer Chil (6 mórg), Golfred Zachar (4 morgi), Szarf Jakub (3 i ¾ morgi), Najer Abram (3 morgi) i Najer Izrael (3 morgi).

    Nieco inaczej wyglądała sytuacja Żydów z gminy sosnowieckiej, gdyż znacznie więcej było tu średniozamożnych, zamożnych i bogatych. Wśród średniozamożnych i zamożnych dominowali przedstawiciele wolnych zawodów i właściciele mniejszych zakładów oraz średnich i większych, warsztatów rzemieślniczych. Najbogatszą grupę stanowili przedstawiciele wielkich Domów Handlowych i zakładów przemysłowych.

    Stosunkowo niewielu wśród ludności wyznania mojżeszowego było w 1921 r. właścicieli restauracji grupa ta stanowiła około 10% restauratorów. Znacznie większy był natomiast odsetek mniejszych i tańszych żydowskich lokali gastronomicznych tj. kawiarni, mleczarni, herbaciarni, jadłodajni i sklepów ze sprzedażą mleka i innych produktów spożywczych. W statystykach miejskich na 163 tego typu lokale, 37 było własnością Żydów, stanowiąc 23% wszystkich właścicieli. Z tych lokali, aż 19 nie posiadało odpowiednich zezwoleń na ich prowadzanie, czyli były nielegalne. Dużo lokali było połączonych ze sklepami, zwłaszcza cukierni i mleczarni a w mniejszym stopniu jadłodajni i zaledwie jedna piwiarnia. W Sosnowcu Żydzi prowadzili praktycznie wszystkie wytwórnie wody owocowo-gazowanej, czym zajmowali się Nuchym Schafirstein, Dawid Feldman, Alter Frankel i Gitla Winer.

    Tak więc widać, jak bardzo w sosnowieckim przemyśle spożywczym i gastronomii zwłaszcza drobnej, w okresie międzywojennym mieli znaczący, choć nie tak znaczny jak w handlu czy rzemiośle, udział. Rzemiosło sosnowieckie ze względu na swój przemysłowy charakter i dużą różnorodność zakładów przemysłowych, było stosunkowo słabe i nie zapewniało dobrych dochodów, co oznaczało, że były to raczej mniejsze zakłady. To właśnie żydowscy rzemieślnicy, czeladnicy i pomocnicy dominowali w sosnowieckim rzemiośle stanowiąc około 78,2% w stosunku do 21,8% Polaków.

    Jeśli chodzi strukturę zawodową społeczności żydowskiej, której Żydzi stanowili rzemieślnicy 22% a najwięcej było kupców drobnych i średnich stanowiących 63% sosnowieckich, resztę stanowili robotnicy 9%, pracownicy umysłowi i przedstawiciele wolnych zawodów 4% i stanowiąca 2% burżuazja. Wśród przedstawicieli wolnych zawodów było już nieco więcej lekarzy niż ze wcześniejszego okresu i wymieniono m.in. Pelermana, Tobiasza Melodystę, Juthera, Troppauer Kolmana, Schreiber Józef.

    W okresie międzywojennym na terenie obecnego Sosnowca działało wiele partii politycznych i organizacji o charakterze społeczno-kulturalnym i sportowym, choć najwięcej było ich w ówczesnym mieście w sosnowieckiej gminie. Organizacje polityczne na terenie obecnego Sosnowca należały do różnych nurtów, tj. ortodoksyjnego, syjonistycznego i robotniczego.

    Nurt ortodoksyjny reprezentowany był przez Centralną Organizację Żydowską w Polsce Agudas Isroel ²⁵,z oddziałem w Sosnowcu i sekcjami: młodzieżową „Cerej Agudas Israel” i młodzieży żeńskiej „BnojsAgudas Israel”.

    Do najbardziej popularnego nurtu syjonistycznego należały: Organizacja Syjonistów-Ortodoksów Histadrut Mizrachi, Histadrut Ha-Cyjonit Be-Polonia (Organizacja Syjonistyczna w Polsce), Organizacja Syjonistów-Rewizjonistów w Polsce Brith ha-Zochar, Mifleget Awoda Cyjon Hitachdut (Światowa Syjonistyczna Partia Pracy). Mizrachi była partią, której członkowie rekrutowali się ze wszystkich warstw społecznych, choć największe wpływy posiadała w niższych i średnich warstwach sosnowieckich Żydów oraz w zarządzie gminy wyznaniowej. Pierwszy oddział Mizrachi na terenie obecnego Sosnowca jak podaje Wojciech Jaworski powstał w 1919 r. w Modrzejowie, natomiast w samym Sosnowcu oddział Mizrachi powstał prawdopodobnie na początku lat 20., początkowo bez własnego lokalu, a następnie przy ul. Dekerta. Na jego czele stali: Jakub Cwajgenhaft (1929), Chaim Kupferminc (1938) i Chil Landau (1939). W roku 1929 skupiał on 200 członków, w 1938 roku było ich 189. Ponadto posiadał sekcję młodzieży obojga płci Kibuc Mizrachi ²⁶, która w 1934 r. liczyła 30 osób, a na jej czele stanął Jakub Horowicz. Organizacja posiadała swoją siedzibę na Pogoni przy ul. Racławickiej 12.

    Znacznie liczniejszy był sosnowiecki oddział Organizacji Syjonistycznej ²⁷posiadającej większe wpływy w sferach inteligencji i średniego kupiectwa. Oprócz niego w Sosnowcu działał jeszcze jeden oddział partii w Modrzejowie²⁸. Oddział Brith-Hazohar na terenie Sosnowca powstał najpierw w roku 1929 r., z siedzibą przy ul. Dekerta od 1933 r., a następnie Małachowskiego. Jego przedstawicielem i założycielem był Hendel Ehrlich, a prezesem w 1934 r. był Izaak Lion. Członkowie tej partii pochodzili ze środowiska inteligenckiego, rzemieślniczego i drobnych kupców. Skupiał on w latach 1929 –1934 od 50 do 220 członków. W 1932 r. powstał też modrzejowski oddział Brith-Hazohar z siedzibą przy ul. Orląt Lwowskich (przed wojną: Dąbrowska) 9. Na jego czele stali Abram Waga (1932-35) i Józef Klein (1939), a jego liczebność w l. 1934-39 wahała się od 15 do 30 członków. Ostatnią partią syjonistyczną niemającą swego oddziału na terenie obecnego Sosnowca, ale skupiającą Żydów z tych terenów była Hitachdut (Światowa Syjonistyczna Partia Pracy), posiadająca swój oddział w Będzinie, a jej wybitnym sosnowieckim działaczem był Fiszel. Praktycznie wszystkie te partie posiadały swoje oddziały przy gminach w Dąbrowie Górniczej i Strzemieszycach, które skupiały część ludności żydowskiej na terenie obecnego Sosnowca, do których mogli oni należeć.

    Nurt robotniczy wśród sosnowieckich Żydów reprezentowały partie: Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon, Ogólno żydowski Związek Robotniczy w Polsce – Bund i Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon – Lewica²⁹. Były to partie cieszące się ogromną popularnością w środowiskach robotniczych i rzemieślniczych, z których pochodzili ich członkowie. Najsłabszą liczebnie partią była Poalej Syjon, rekrutująca swych członków ze środowiska robotniczego, rzemieślniczego i inteligencji. Na terenie obecnego Sosnowca posiadała swoje organizacje w samym Sosnowcu i Modrzejowie były one jednak niewielkie liczebnie. Organizacja sosnowiecka założona w 1924 r., nie posiadająca własnego lokalu, skupiała w latach 1925-24 zaledwie od 12 do 31 członków. Nieco liczniejsza była w 1929 r. organizacja modrzejowska, licząca 20 członków. Na jej czele stał Lejzer Hochzajt.

    Jakie miały wpływy środowiska żydowskie w Sosnowcu, obrazują to najlepiej dane z wyborów do rad miejskich. W pierwszych, z 15 marca 1919 roku, ugrupowania żydowskie osiągnęły liczbę 9 radnych, co stanowiło 20,5%, ale w następnych wyborach osiągnęły już znacznie gorszy wynik uzyskując liczbę 3 radnych (6,7%). Znacznie lepszy wynik uzyskując w wyborach z roku 1928 partie i komitety żydowskie liczbę 7 radnych, z czego po 2 radnych uzyskały: Żydowski Robotniczy Komitet Wyborczy Poalej-Syjon – Lewica i Zjednoczenie Bloku Ortodoksyjnego, po jednym radnym żydowskim przypadło na: Bezpartyjny Komitet Gospodarczy, Blok Kupiecko-Rzemieślniczy oraz Komitet Wyborczy Zjednoczenia Żydowskiego-Narodowego. Następne wybory z roku 1934 przyniosły środowiskom żydowskim 10 radnych, przypadając w praktyce w 100% dla list Ortodoksów i Syjonistów. W ostatnich przedwojennych wyborach samorządowych nastąpił spadek ilości żydowskich radnych do 7, z czego pięć mandatów poselskich uzyskał żydowski blok ponadpartyjny, którego radni wywodzili się ze środowisk ortodoksyjnych i syjonistycznych a 2 radnych udało się uzyskać Bundowi.

    Jednak na terenie obecnego Sosnowca większość stanowiły organizacje o charakterze kulturalno – społeczno – sportowym oraz związki zawodowe. Najwięcej żydowskich organizacji związanych było z gminą wyznaniową sosnowiecką a bardzo mało było ich w Modrzejowie czy w Strzemieszycach.

    Na terenie samego Sosnowca istniało najwięcej w Zagłębiu Dąbrowskim, żydowskich związków zawodowych, na co wpływ miało zapewne istnienie tu Wojewódzkiej Izby Przemysłowo-Handlowej. W samym Sosnowcu istniały następujące związki: Związek Szewców, Kamaszniczych i pokrewnych zawodów³⁰, Zawodowy Związek Drzewny³¹, Zawodowy Związek Modniarek, Kuśnierzy, Krawców i pokrewnych zawodów³², Stowarzyszenie Zegarmistrzów, Jubilerów i Rytowników Zagłąbia Dąbrowskiego³³ oraz Żydowskie Stowarzyszenie Rzemieślnicze Majstrów miasta Sosnowca. W innych miastach Zagłębia, głównie w Będzinie działy też związki zawodowe zrzeszające Żydów. Należały do nich: Związek Zawodowy Żydów z oddziałami w Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej i Strzemieszycach oraz będziński oddział Związków Drobnych Kupców Handlujących Żydów.

    Do najstarszych należą towarzystwa pomocy i takim było: Sosnowieckie Towarzystwo Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego które istniało od końca XIX wieku i działało przez całym czasie w okresie międzywojennym, a nawet do 1942 roku. Drugim działającym na terenie sosnowieckiej gminy wyznaniowej towarzystwem pomocy biednym Małbysz Arumim, które posiadało oddział w Sosnowcu przy ul. Dekerta, a następnie Modrzejowskiej. Związane z ortodoksami, liczyło w pierwszej połowie lat 30. od 300 do 400, pod ich koniec liczył ich już 60 członków. Na terenie Sosnowca działały jeszcze inne stowarzyszenia. Jednym z nich było istniejące od 1907 roku Żydowskie Towarzystwo Wzajemnej Pomocy w Chorobach – „Linas Hacholim”, które prowadziło dom noclegowy. Następnymi towarzystwami żydowskimi dobroczynnymi działającymi na terenie Sosnowca były: Towarzystwo Przeciw Nędzy Wyjątkowej – Bajs-Lechem (Dom Chleba)³⁴, Stowarzyszenie Kobiet Żydowskich Udzielania Zapomóg Ubogim: położnicom, dzieciom i biednym chorym – Tomchaj Jołdas Anyjos³⁵, Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej (TOZ) ³⁶, Żydowski Dom Starców³⁷, Stowarzyszenie Pomocy Biednym Chorym Żydowskim – Machzykaj – Cholim i Nadzieja – Towarzystwo ku wspieraniu chorej młodzieży żydowskiej³⁸. Podobne towarzystwo istniało o nazwie Tomchej – Anijim, istniało od 1938 roku, i miało za zadanie wspierać finansowo biednych z gminy modrzejowskiej.

    Z organizacji sportowych na terenie miasta Sosnowca istniały dwa żydowskie towarzystwa gimnastyczne – sportowe: Makkabi³⁹ i Nordyja⁴⁰, które skupiały nie tylko Żydów z Sosnowca, ale także z gminy modrzejowskiej, czyli z Niwki, Dańdówki, Boru, Bobrka i Klimontowa. Natomiast żydowskimi organizacjami kulturalnymi były: Żydowskie Towarzystwo Dramatyczno – Muzyczne „LIRA” ⁴¹, Żydowskie Towarzystwo Kultur – Liga⁴², Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalne – Oświatowe Jabne⁴³ oraz Koło Towarzyskie w Sosnowcu⁴⁴. Istniały także oddziały towarzystw o charakterze syjonistycznym mające za cel wspieranie osadnictwa żydowskiego w Palestynie i wspieranie emigracji żydowskiej w tym kierunku. Ich działalność polegała na szerzeniu wśród sosnowieckiej społeczności żydowskiej idei budowy państwa żydowskiego w Palestynie, w tym celu organizowano wykłady, odczyty i zebrania, na których występowali delegaci właśnie z Palestyny.

    Warto wspomnieć o organizacjach skupiających żydowską młodzież, i to zarówno akademicką, jak i pozostałą. Z żydowską młodzieżą akademicką Uniwersytetu Jagiellońskiego związane są stowarzyszenia: Auxilium Academicum Judaicum w Sosnowcu⁴⁵ i Stowarzyszenie Żydowskich Słuchaczy U.J. w Krakowie – Ognisko – Koło Akademickie w Sosnowcu⁴⁶. A jedyną kobiecą organizacją działająca na terenie Sosnowca był oddział Zrzeszenie Kobiet Żydowskich – Womens International Zionist Organisation (W.I.Z.O.)⁴⁷.

    W tym okresie na terenie Sosnowca społeczność żydowska miała rozwiniętą sieć szkół i to nie tylko powszechnych, ale i średnich. Młodzież żydowska z poszczególnych miejscowości wchodzących obecnie w skład Sosnowca uczyła się i w żydowskich szkołach w Będzinie, Dąbrowie Górniczej czy Strzemieszycach. Oprócz tego spora grupa dzieci żydowskich uczęszczała do szkół państwowych, zwłaszcza średnich i zawodowych. W Sosnowcu pod koniec lat 30. XX w. istniało 9 żydowskich szkół prywatnych powszechnych, do których uczęszczało 475 uczniów, i to zarówno chłopców, jak i dziewcząt wyznania mojżeszowego. W połowie lat 20. mamy jednak na terenie Sosnowca 9 chederów i 2 szkoły religijne: jedna Talmud-Tory i Mizrachi, oprócz tego istniały dwie ochronki. Poza tym na terenie Sosnowca działało Prywatne Liceum i Gimnazjum Koedukacyjne Towarzystwa Szkół Żydowskich⁴⁸. W drugiej połowie lat 30. powstały też szkoły zawodowe: w 1937 utworzono Szkołę Handlową⁴⁹, a w 1935 roku została założona przez towarzystwo Ort szkoła rzemieślnicza. Jednak znaczna część młodzieży żydowskiej w Sosnowcu uczęszczała do szkół publicznych, na co wskazują dane z roku szkolnego 1938/39. W którym to roku do prywatnych szkół prywatnych uczęszczało zaledwie 475 dzieci żydowskich, podczas gdy szkołach publicznych uczyło się 2848 dzieci.

    Z sosnowiecką społecznością żydowską związana była duża różnorodność prasy, której początki w przypadku Sosnowca roku 1912. Jednak większość zagłębiowskiej prasy żydowskiej wydawana była w okresie międzywojennym i podobnie, jak w innych dziedzinach życia Żydów zagłębiowskich, w tym i z terenów obecnego Sosnowca, należały do wielu opcji zarówno politycznych, jak i bezpartyjnych.

    W Sosnowcu Żydzi byli najbardziej widoczną mniejszością, zamieszkiwali oni na większości ulic miasta, a na niektórych nawet dominowali – były to ulice: Targowa, Czeladzka, Modrzejowska, Małachowskiego, Dęblińska, Dekerta, Dęblińska, Czysta, Głowackiego, Ostrogórska, Ciasna, Kowalska, Krzywa, Kołłątaja, Szklarniana, Sienkiewicza, Wiejska, Warszawska i Wspólna.

    Sosnowieccy Żydzi byli liczną i w większości ubogą społecznością, zadowalającą się mniejszym zarobkiem, a rzemieślnicy i robotnicy żydowscy byli konkurencją dla chrześcijan. Więc w trudnych czasach, tj. po odzyskaniu niepodległości i w II połowie lat 30. spotkali się z atakami wrogo nastawionej części chrześcijańskiej, zwłaszcza biedoty. W 1918 r. doszło do przeszukania przez niezidentyfikowanych ludzi, podających się za żołnierzy, Synagogi Głównej rzekomo poszukujących ukrytej w niej broni. W tym samych aktach znajdujemy deklaracje z 2.05.1925 r., będącej protestem przeciw praktykom pozbawiania przez wrogie jednostki możliwości brania udziału w wyborach poprzez negowanie polskiego obywatelstwa.

    Do wystąpień antyżydowskich, ale tym razem znacznie brutalniejszych, doszło w Sosnowcu w 2. poł. lat 30. Świadczą o tym m.in. Sprawozdanie sytuacyjne starosty grodzkiego Sosnowca, w którym jest mowa o narastających w mieście antysemickich ekscesach i bojkocie sklepów i warsztatów żydowskich oraz o ustawie o uboju rytualnym⁵⁰ uderzającą w Żydów. Innym przykładem zajścia antysemickiego w Sosnowcu było to z 29.2.1936 r.

    Z powodu ograniczenia do kontyngentów uboju rytualnego, a i projektów jego zakazu, społeczność żydowska oraz prasa silnie protestowały, co jednak spotkało się m.in. z zajmowaniem numerów z artykułami na ten temat. Przykładem tego było zajęcie 12 numeru czasopisma Zegłembier Szlezynger Leben z 20.03.1936 r. protestującemu przeciw projektowi Ustawy o uboju zwierząt gospodarskich w rzeźniach. Zajęcie tego czasopisma odbyło się na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Sosnowcu, w związku ze wzywaniem do strajku protestacyjnego.

Grzegorz Onyszko

1. Synagoga która była usytuowana przy dzisiejszej ulicy Bożniczej w 1. poł. XIX w. spłonęła. W latach 60. XIX w. wystawiono nową synagogę, a obok w latach 80. XIX w. wybudowano drugą synagogę murowaną, której fundamenty są widoczne po dziś dzień.
2. W Granicy (dzisiejszych Maczkach) istniała od 1849 r. stacja graniczna Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz od roku 1889 stacja Kolei Iwanogrodzkiej (Dęblińskiej) wraz z komorą celną i urzędem pocztowym, a w pobliskich miejscowościach właśnie uruchomiono kopalnie. Po za tym w tym rejonie rozwijało się dobrze rolnictwo.
3. Synagoga stała do 9 września 1939 r. (w tym dniu została wysadzona przez niemieckich okupantów) przy ulicy Dekerta (wcześniej Policyjna) 16.
4. Adolf Oppenheim (1846-1899), znany żydowski przedstawiciel burżuazji kupiecko-przemysłowej. Figurował w pierwszej gildii w wykazie kupców i przemysłowców gildyjnych powiatu będzińskiego za rok 1898.W 1860 r. założył Dom Handlowo-Ekspedycyjny, który na przełomie XIX i XX wieku był jednym z najpoważniejszych w Zagłębiu Dąbrowskim, posiadał rozwiniętą sieć filii w Katowicach, Granicy, Szczakowej, Aleksandrowie, Podwołoczysku, Wołoczysku, Brodach i Radziwiłłowie. Dom ten istniał także w okresie międzywojennym, jako Dom Handlowo-Przemysłowy, po za tym przy komorze celnej posiadał olbrzymie własne magazyny, z których korzystało wiele innych instytucji handlowych. Oprócz tego założył w 1883 r. fabrykę chemiczną „Radocha”, przekształconą w Towarzystwo Akcyjne Fabryki Chemicznej „Radocha”, z kapitałem zakładowym 700 tys. rubli. Był także współwłaścicielem fabryki cynku pod Będzinem oraz fabryki szpagatu w Częstochowie. Działał także na niwie społecznej przyczyniając się m.in. do budowy muru wokół cmentarza żydowskiego oraz przeznaczył duże sumy dla gminę i inne instytucje żydowskie w mieście, wiele też z działał dla powstającego miasta itp. Był działaczem w wielu żydowskich organizacjach m.in. w był członkiem komitetu specjalnego zajmującego się problemami Bractwa Pogrzebowego. Zmarł w Sosnowcu, został pochowany na cmentarzu żydowskim, gdzie do dziś istnieje jego grób
5. Stanisław i Henryk Reicherowie, znani przedstawiciele żydowskiej burżuazji kupiecko-przemysłowej. Stanisław razem Adolfem Oppenheimem założył w 1883 r. fabrykę chemiczną „Radocha”. W latach 90. XIX w. Henryk pobudował się razem z bratem we wsi Sosnowice i we własnym domu założyli wielki Dom Handlowo-Ekspedycyjny, którego filie znajdowały się w: Granicy, Nieszawie, Łodzi, Katowicach, Toruniu i Szczakowej. Przy wydatnej pomocy finansowej Stanisława i jego brata Henryka w powstał w ówczesnym Sosnowcu pierwszy cmentarz żydowski. Rodzina Reicherów ufundowała również dom przedpogrzebowy na tym cmentarzu. Stanisław został wybrany do pierwszej Rady Gminy Żydowskiej.
6. Bergman Adam, bankier i handlowiec, przedstawiciel zasłużonej rodziny żydowskiej, zamieszkałej w Sosnowcu, który na przeł. XIX i XX w. prowadził w domu własnym Dom Bankierski, posiadający filie w Częstochowie, Będzinie i Miechowie. Wynajmował swój dom również innym, m.in. Biuru techniczno-handlowemu W. Goldsztejna i biurom znanego hurtownika węglowego H. Kleinadela. W 1885 r. otworzył w Sosnowcu drukarnię „Prodryn”, którą jednak na początku lat 90. XIX w. odsprzedał Stanisławowi Jermułowiczowi. Znany szeroko w Królestwie i za granicą. Kupował i sprzedawał wszelkie papiery publiczne, akcje, obligacje, zagraniczne monety i banknoty. Wymieniał listy zastawne, ubezpieczał rosyjskie pożyczki premiowe od amortyzacji, przyjmował weksle, frachty kolejowe i inne. Zasłużył się także dla gminy żydowskiej w Sosnowcu. Przeprowadził niwelację terenu pod cmentarz oraz wybudował studnię, był także pierwszym skarbnikiem gminy żydowskiej w Sosnowcu.
7. Landau Wilhelm, warszawski finansista spokrewniony z zagłębiowską linią Landauów, który jeszcze w XIX wieku założył w Sosnowcu dom bankierski przekształcony następnie w okresie międzywojennym w oddział warszawskiego Banku Handlowo-Dewizowego. Jego potomkowie Ignacy i Adolf Landau byli szeroko znani w okresie międzywojennym; obaj wybrani zostali do Rady Miejskiej w wyborach 1917 roku.
8. Jakub (Jakow) Neufeld, jeden z pierwszych sosnowieckich lekarzy, znany powszechnie na przełomie XIX i XX w. Był lekarzem wielu instytucji i firm; praktycznie zmonopolizował w pewnym okresie służbę lekarską. Przede wszystkim był naczelnym lekarzem Szpitala Sieleckiego dla górników, także lekarzem Szkoły Realnej, fabryki Schoena na Kuźnicy, papierni Lamprechta, fabryki Dietla i lekarzem kolejowym. Doszedł do wielkiego majątku (m.in. posiadał kamienicę przy ul. Kolejowej - dziś 3-Maja). Był także zaangażowany w sprawy społeczności żydowskiej Sosnowca, m.in. został wybrany do pierwszej Rady Gminy Żydowskiej w Sosnowcu.
9. Stanisław Jermułowicz, (1855 – 1918), pochodził z zamożnej rodziny żydowskiej o polskich tradycjach patriotycznych. Od 1881 r. prowadził w Niwce drukarnię założoną przez stryja, Józefa Jermułowicza, oraz księgarnię i czytelnię. Obie placówki przejął na własność, a następnie w 1892 r., połączył je z zakupioną przez siebie drukarnią i księgarnią A. Bergmana. Nowa firma nosiła nazwę Artystyczne Zakłady Drukarsko-Litograficzne „ S. Jermułowicz i A. Bergman” i mieściła się w Sosnowcu przy ulicyPrzejazdowej (obecnie Warszawska). Drukarnia Jermułowicza była największym zakładem tego typu w okolicy – zatrudniała 150 osób. Wykonywała druki akcydensowe, opakowania, artykuły reklamowe, plakaty, karty pocztowe. W firmie „Jermułowicz – Bergman” powstały pierwsze sosnowieckie widokówki, wykonane techniką litograficzną. W latach 90. XIX wieku Jermułowicz podejmował starania o założenie w Sosnowcu lokalnej gazety. Zabiegi te skończyły się wówczas fiaskiem. Udało mu się natomiast wydać, razem ze Stanisławem Modzelewskim, kalendarze książkowe pt. „Rocznik Sosnowiecki i Kalendarz” na rok 1899 i 1900, które zawierały m.in. jego szkice podpisane pseudonimem „Stach – Owicz”.Artykuły na różne tematy zamieszczały potem w wielu pismach sosnowieckich.W 1901 r. w oficynie Jermułowicza wydawano przez krótki okres dziennik lokalny „Telegramy Sosnowieckie”, a w latach 1909-10 „Życie Zagłębia” – organ ludności żydowskiej. Podczas rewolucji 1905 r. S. Jermułowicz związał się z PPS, w jego drukarni powielano i tłoczono „Górnika” i odezwypartyjne. Działał społecznie w środowisku polskim i żydowskim, był m.in. założycielem i członkiem zarządu Sosnowieckiego Towarzystwa Dobroczynności dla biednych wyznania mojżeszowego. W 1912 roku firma Jermułowicza po zawarciu umowy z Warszawską Spółką Akcyjną „Nasz Sklep – Urania”, przekształciła się w przedsiębiorstwo pod nazwą Sosnowieckie Zakłady Graficzne „Nasz Sklep – Urania”.Stanisław Jermułowicz zmarł 3 kwietnia 1918 roku w Sosnowcu po długotrwałej chorobie. Drukarnia, którą utworzył, przetrwała ponad wiek.
10. Wnioski własne.
11. Istniał, bowiem od 1892 r. przepis zabraniający Żydom pracy w kopalniach, a także od 1901 r. Rosjanie odmówili przekraczania granicy na podstawie półpasków.
12. Towarzystwo Niesienia Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego w Sosnowcu – Towarzystwo powstało pod koniec XIX w., było jedynym uznawanym oficjalnie przez władze carskie towarzystwem żydowskim na terenie formującego się miasta. Zdominowane zostało przez najbogatszych i najbardziej zasymilowanych Żydów Sosnowca. Jego założycielami była znacząca, zamieszkała w Sosnowcu rodzina Oppenheimów, którzy prowadzili szeroką działalność handlowo-przemysłową nie tylko w samym Sosnowcu, ale i w innych miejscowościach. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Piłsudskiego 12.
13. Bernard Oppenheim, syn i spadkobierca Adolfa Oppenheima, zasłużony dla społeczności żydowskiej i dla miasta Sosnowca przedstawiciel burżuazji kupiecko-przemysłowej. Działał na wielu polach był m.in. wieloletnim prezesem Towarzystwa Niesienia Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego i jego znaczącymdarczyńcą, radnym miasta Sosnowca w latach 1917-19. Był współwłaścicielem huty cynkowej („Tilmans & Oppenheim”) oraz do 1919 r. fabryki chemicznej „Radocha” (i po przekształceniu spółki akcyjnej „Radocha”)
14. Pelerman Abram ( 1870 – 1928) – lekarz żydowskiego pochodzenia, pracował jako lekarz zakładów Dietla w Sosnowcu. Jego żoną była Zofia Pelerman (lekarz stomatolog). Prowadził własny gabinet przy ulicy Warszawskiej 8. Inicjator, budowniczy, wieloletni dyrektor i pierwszy naczelny lekarz żydowskiego szpitala w Sosnowcu. Przewodniczący Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Sosnowcu. Członek i współpracownik Towarzystwo Niesienia Pomocy Ubogim Wyznania Mojżeszowego w Sosnowcu. Członek Rady Miejskiej (1919 – 1928), założyciel Żydowskiego Towarzystwa Szkół Średnich w Sosnowcu.
15. Pelerman Zofia, żona Abrahama Pelermana, lekarz stomatolog, prowadziła lecznicę chorób zębów i jamy ustnej w Sosnowcu przy ul. Modrzejowskiej 26, a potem przy ul. Piłsudskiego 2 (lata 30 – te); była to pierwsza na terenie Sosnowca kompleksowa lecznica stomatologiczna, prowadząca również laboratorium i protezownię.
16. Ze względu na brak wszelkich danych z tego okresu są to przypuszczenia, które jednak w dużym stopniu potwierdzają dane z I wojny jak i dobre położenie przygraniczne położenie samej wsi i jej przemysłowy charakter.
17. O ile wiadomo, na terenie Dębowej Góry nie znajdujemy w źródłach żadnych wzmianek o Żydach, co jednak wobec istnienia całkiem znacznej społeczności żydowskiej w miejscowości o podobnym wówczas charakterze, czyli Konstantynowie i bliskości Modrzejowa i Niwki, świadczyć może o tym, że raczej ich akurat w tej miejscowości nie było.
18. Tamże porównując z danymi z 1911 r. gdzie mieszkało odpowiednio: 77108 Polaków i 21965 Żydów wobec 51885 Polaków i 15460 Żydów w roku 1915.
19. W 1915 roku w związku z ofensywą Rosyjską, która dochodziła wówczas na kielecczyznę Niemcy rozpoczęli niszczenie i wywóz maszyn, infrastruktury oraz unieruchamianie kopalń.
20. Na początku XX wieku grupa Żydów z Niwki, Dańdówki, Bobrka i Klimontowa podjęła próbę uzyskania zgody na budowę cmentarza w Niwce, ale w związku z istnieniem cmentarza w Modrzejowie władze im odmówiły.
21. Budynek szpitala żydowskiego po dziś dzień mieści się przy ulicy Odrodzenia 9 (przed wojenna ulica Konrada).
22. Bund – powstała pod koniec XIX wieku partia żydowska o charakterze skrajnie lewicowym a nawet w przypadku jednego odłamu komunizująca. Skupiająca swych szeregach Żydów o poglądach lewicowych, wywodzących się głównie ze środowisk robotniczych, rzemieślniczych i drobnomieszczańskich. Ale posiadała zwolenników wśród wyższych klasach społecznych ludności żydowskiej. Na terenie miasta Sosnowca pojawiła się na początku XX wieku, działając nielegalnie. Wobec rosnącego w społeczności żydowskiej rozwarstwienia materialnego i silnie rozwijającej się w Zagłębiu działalności organizacji i partii lewicowych zyskiwała znaczne poparcie. Partia zaznaczyła swoją obecność na terenie miasta w okresie rewolucji 1905-1907 r. oraz powstania tzw. Republiki Zagłębiowskiej na przełomie 1918 i 1919 r. W okresie 1919-1923 na terenie Zagłębia doszło do czasowego zaniku działalności. Wówczas to szeroką działalność prowadził Kom-Bund. Od roku 1923 następuje w partii ożywienie działalności i eliminacji wpływów Kom-Bundu. W okresie międzywojennym partia współpracowała z P.P.S. prawicą, a wyjątkowych przypadkach z wrogimi: K.P.P. i Poaelej Syjon – Lewicą. Posiadał ogromne wpływy sosnowieckiej Kultur-Lidze, Zawodowym Związku Odzieżowym. Bund posiadał wypływ w innych sosnowieckich organizacjach branżowych, zawodowych i kulturalnych.
23. Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce „Szlojmej Emunej Israel” – powstała w Sosnowcu na przełomie pierwszej i drugiej dekady XX w. Zarejestrowana na terenie miasta 16.06.1919 r. w Starostwie Będzińskim. Istniała do 9.07.1933 r, kiedy to przemianowana zastała na Związek Ortodoksów „AGUDAS ISROEL”. Oddział w Sosnowcu, liczył około 80 – 350 członków. Siedziba organizacji do 1939 r. mieściła się przy ul. Głowackiego 9. Zadaniem organizacji było krzewienie wśród ludności żydowskiej tradycyjnej postawy religijnej i utworzenia siedziby (państwa) dla ludności żydowskiej w Palestynie oraz obrona religii. Prowadziła na terenie miasta jesziwy i chedery, a od 8.01.1926 r. kursy religijne za zgodą Rady Szkolnej Miejskiej Sosnowca oraz starała się od 1926 r. otworzyć szkołę powszechną. Innymi formami jej działalności było rozpowszechnianie pism, prowadzenie przemówień i odczytów oraz przedstawień teatralnych. W ramach organizacji działały sekcje: młodzieżowa męska „Cerej Agudas Israel” która liczyła 80 członków oraz młodzieżowa żeńska „Bnos Agudas Israel” która liczyła 80 członkiń. Wieloletnim członkiem i prezesem organizacji był sosnowiecki Rabin Pinkus Finkler.. Natomiast wg danych z akt miasta Sosnowca sygn.:4841, szkoła powstała w 1913 r. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Głowackiego 9.
24. W województwie kieleckim rozporządzeniem wojewody z dn. 1 grudnia 1924 roku, sklepy i warsztaty rzemieślnicze określonych branż miały ściśle wyznaczony czas pracy którego nie można było przekraczać, pod groźbą grzywny do wysokości 2 tys. złotych lub kary więzienia do 6 tygodni, lub obu jednocześnie. W porze tzw. letniej, od 1 kwietnia do 30 września, za zgodą magistratu mogły handlować dłużej.
25. Czyli: Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów w Polsce „Szlojmej Emunej Israel”.
26. Kibuc Mizrachi – żydowska organizacja, która prowadziła kibuc w okresie międzywojennym (na terenie Zagórza w rejonie ulicy Browar). W 1934 r. liczyła 30 osób, a na jej czele stanął Jakub Horowicz. Organizacja posiadała swoją siedzibę na Pogoni przy ul. Racławickiej 12.
27. Organizacja Syjonistyczna – oddział w Sosnowcu założony w 1917 r. Początkowo posiadał siedzibę przy ul. Targowej 9, a następnie przy ul. Wspólnej. Skupiał w latach 1929-1939 od 100 do 400 członków. Jego prezesami byli: Henryk Liberman, dr Towia Melodysta (1929, 1933-38), Israel Weinberg (1930-31) i Józef Goldberg (1939). Posiadała wpływy w sferach inteligencji i średniego kupiectwa.
28. Organizacja Syjonistyczna – oddział w Modrzejowie, z siedzibą przy ulicy Gdańskiej 21, który liczył w l. 1933-36 od 10 do 40 członków, a jej założycielem i ówczesnym prezesem był Mosze Wajnberg.
29. Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza „Poalej-Syjon” – Lewica, partia polityczna o charakterze silnie lewicowo-syjonistycznym, dążąca do stworzenia państwa żydowskiego w Palestynie i wspierająca na tym terenie żydowskie osadnictwo. Działa w uboższych warstwach społeczności żydowskiej miasta Sosnowca. Rywalizowała z Bundem i K.P.P. o wpływy w wielu sosnowieckich organizacjach branżowych, zawodowych i kulturalnych. Działała na terenie Sosnowca nielegalnie, choć była pilnie inwigilowana przez władze powiatowe i wojewódzkie. Partia posiadała na terenie Sosnowca około 300 członków i 700 sympatyków. Ze względu na delegalizację brak jest jakiejś konkretnej siedziby.
30. Związek Zawodowy Szewców, Kamaszników i pokrewnych zawodów - skupiał przedstawicieli zawodów zamieszkujących nie tylko z samego Sosnowca, ale też z okolicznych miejscowości i miast. Liczył 150 członków w 1929 r. Głównym zadaniem związku reprezentowanie, obrona zrzeszonych w związku szewców, kamaszników i innych pokrewnych zawodów w sporach z władzami komunalnymi, wojewódzkimi i państwowymi oraz z środowiskami przemysłowców. Zarząd w 1929 r., tworzyli: Chaim Duński, Josek Frydman, Mojsze Duński, Lipe Frymer, Szmul Glajch, Josek Dawid Felbaum. Związek ulegał wpływom politycznym żydowskiej organizacji politycznej o skrajnie lewicowym i syjonistycznym charakterze Poalej Syjon - Lewica. Siedziba związku mieściła się przy ulicy Piłsudskiego 8.
31. Zawodowy Związek Drzewny - skupiał przedstawicieli zawodów zamieszkujących nie tylko z samego Sosnowca, ale też z okolicznych miejscowości i miast. Liczył 56 członków w 1929 roku. Głównym zadaniem związku reprezentowanie, obrona zrzeszonych w związku szewców, kamaszników i innych pokrewnych zawodów w sporach z władzami komunalnymi, wojewódzkimi i państwowymi oraz z środowiskami przemysłowców. Zarząd w 1929 r., tworzyli: Józef Warszawski, Nuchim Pomarańcz, Szmul Śliwiński, Jakób Brzeziński, Moszek Jarczyk, Szlama Narcyz, Hersz Sterenfeld. Związek ulegał wpływom politycznym żydowskiej organizacji politycznej o skrajnie lewicowym i syjonistycznym charakterze Poalej Syjon – Lewica. Siedziba związku mieściła się przy ulicy Kołłątaja 6.
32. Związek Zawodowy Modniarek, Kuśnierzy, Krawców i pokrewnych zawodów - skupiał przedstawicieli zawodów zamieszkujących nie tylko z samego Sosnowca, ale też z okolicznych miejscowości i miast. Liczył 100 członków w 1929 roku. Głównym zadaniem związku reprezentowanie, obrona zrzeszonych w związku szewców, kamaszników i innych pokrewnych zawodów w sporach z władzami komunalnymi, wojewódzkimi i państwowymi oraz z środowiskami przemysłowców. Zarząd w 1929r., tworzyli: Chaim Sztarg, Regina Aronowicz, Chaim Wajnutraub. Związek ulegał wpływom politycznym żydowskiej organizacji politycznej o skrajnie lewicowym i syjonistycznym charakterze Poalej Syjon – Lewica i P.P.S. - Lewicy. Siedziba związku mieściła się przy ulicy 1 Maja 10.
33. Stowarzyszenie Zegarmistrzów, jubilerów i rytowników Zagłębia Dąbrowskiego–skupiał przedstawicieli zawodów zamieszkujących nie tylko z samego Sosnowca, ale też z okolicznych miejscowości i miast. Liczył 55 członków w 1929 roku. Głównym zadaniem związku reprezentowanie, obrona zrzeszonych w związku szewców, kamaszników i innych pokrewnych zawodów w sporach z władzami komunalnymi, wojewódzkimi i państwowymi oraz z środowiskami przemysłowców. Zarząd w 1929r., tworzyli: Izaak Goldkorn, Hersz Pulka, Dawid Szajn, Mendel Jakobson. Nie ulegał żadnym wpływom politycznym.   Siedziba stowarzyszenia mieściła się przy ulicy Targowej 9.
34. Towarzystwo Przeciw Nędzy Wyjątkowej – Bajs-Lechem(Dom Chleba) – powstało w 1932 r., jego założycielami byli: Jakub Gelbhart, Abram Mangel, Dawid Lewandowski, Jongster Szapsa i Szlama Langfus. Miało na celu pomoc najbiedniejszej ludności żydowskiej poprzez prowadzenie kuchni oraz finansową. Utrzymywała się wyłącznie z ofiar, stosunkowo słaba liczebnie w 1939 r. było ich 23. W tym samym roku udzielała pomocy uchodźcom żydowskim z Niemiec. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Modrzejowskiej 22.
35. Stowarzyszenie Kobiet Żydowskich Udzielania Zapomóg Ubogim: położnicom, dzieciom i biednym chorym – Tomchaj Jołdas Anyjos - powstałe w 1934 r., mające na celu udzielanie zapomóg biednym, ubogim kobietom ciężarnym (położnicom) i dzieciom. Utrzymywało się ze składek członkowskich i ofiar, ulegało wpływom ortodoksów. Jego prezesem była Frajdla Wiśnic (Wisznic), posiadało około 100 członkiń. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Modrzejowskiej 23.
36. Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej (TOZ),jego celem była ochrona zdrowia ludności żydowskiej w Polsce poprzez zwalczanie brudu, szerzenie higieny oraz niesienie pomocy medycznej. Liczebność sosnowieckiego oddziału w latach 1929-34, wynosiła od 100 do 110 członków. Utrzymuje się ze składek członkowskich. Pod koniec lat trzydziestych przeżywało kryzys, związany ze spadkiem zainteresowania ze strony społeczeństwa żydowskiego. W roku 1938 towarzystwo dożywiało 400 ubogich dzieci żydowskich, 700 dzieci skorzystało z opieki lekarskiej, a 350 z dentystycznej. Ponadto TOZ wysłał około 300 dzieci na kolonie letnie. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Modrzejowskiej 9.
37. Żydowski Dom Starców (Moszaw Zkenim) – towarzystwo pomocy i opieki nad niezamożnymi starcami wyznania mojżeszowego, utrzymywane ze składek i ofiar, z których wybudowałodwu piętrowy dom dla starców. Liczebność towarzystwa wahała się w granicach od 39 do110 członków.Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Chmielnej 7/I.
38. „Nadzieja” – Towarzystwo ku wspieraniu chorej młodzieży żydowskiej – miało za cel niesienie pomocy gruźliczo chorej młodzieży żydowskiej szkół średnich i wyższych we własnych zakładach leczniczych. Jego sosnowiecki oddział mieścił się przy ul. Sadowej. Do wybitniejszych członków należeli: dr Fajwel Wiederman, inż. Bronisław Füstenberg, Salomea Goldberg i Fabiusz Komet. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Sadowej 6.
39. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno – Sportowe „Makkabi” – powstałe w 1916 r. Towarzystwo, miało za cel przyczynianie się do kulturalnego i fizycznego rozwoju. Ulegało ono wpływom syjonistycznym i Poale – Syjon. Utrzymywana ze składek członków cieszyło się w społeczności żydowskiej Sosnowca sporą popularnością. Liczebność Makkabi w latach 1927-35 wahała się od 120 do 320 członków. W latach kryzysu towarzystwo przeżywało upadek spowodowany nie opłacaniem składek, ale sytuacja wróciła do normy w 2. poł. lat 30. XX w. Nie posiadało stałego lokalu, ale go wynajmowało. Posiadało sekcje: kolarską, ping – ponga, boksu, piłki nożnej, lekkiej atletyki, gimnastyki, tenisa i narciarstwa. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Czystej 9, natomiast boisko znajdowało się w rejonie ulic Piłsudskiego i Moniuszki.
40. Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno – Sportowe „Nordija” – będące sekcją sportową organizacji rewizjonistycznej Brith – Hazohar, mające swoją siedzibę w Sosnowcu przy ul. Małachowskiego a następnie przy Modrzejowskiej. Posiadało sekcje: kolarską, ping-ponga, boksu, piłki nożnej, lekkiej atletyki i gimnastyki. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Małachowskiego 16.
41. Żydowskie Towarzystwo Dramatyczno – Muzyczne LIRA – rozpoczęło działalność w 1934 r., jego celem było krzewienie kultury wśród ludności żydowskiej Sosnowca. Początkowo miało siedzibę przy ul. Mościckiego 27a, a następnie w lokalu Makkabi. Członkowie towarzystwa rekrutowali się z inteligencji i ulegają wpływom syjonistycznym. Prowadziło swoją działalność w lokalu przy ul. Warszawskiej 22 w tzw. sali angielskiej. Jego długoletnim prezesem i działaczem był Abram Horowicz elektromonter, innym wieloletnim członkiem zarządu był Izaak Meryn.
42. Żydowskie Towarzystwo Kultur-Liga – oddział w Sosnowcu, założone w 1926 r., było kulturalną sekcją Bundu, ale w Sosnowcu zostało częściowo opanowane przez członków komunizujących, z czasem jednak usuniętych. Celem Kultur-Ligi było krzewienie kultury wśród młodzieży robotniczej i ubogiej w celu ograniczenia wpływów komunistów. Towarzystwo prowadziło własną bibliotekę oraz szereg wykładów i odczytów. Na początku lat 30 XX w. z przyczyn finansowych spowodowanych kryzysem Kultur-Liga zawiesiła swoją działalność do 33 roku. W latach 1928 – 1938 towarzystwo liczyło od 29 do 70 członków, ale posiadała sporą grupę sympatyków kilkuset osobową przykładem tego może być odczyt wygłoszony w dniu 11.10.1938r., na który przybyło 180 osób głównie młodzieży. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Kołłątaja 1.
43. Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalne – Oświatowe „Jabne” – powstałe w 1933 r. stowarzyszenie miało za cel szerzenie oświaty i kultury wśród biednej i niezamożnej młodzieży żydowskiej, ulegało wpływom Mizrachi. Posiadało i prowadziło własną bibliotekę. Dochody uzyskiwało z dobrowolnych składek członków i imprez oraz od partii Mizrachi. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Dekerta 13.
44. Koło Towarzyskie w Sosnowcu– stowarzyszenie żydowskie powstałe w 1937 r., którego celem było skupienie inteligencji żydowskiej i burżuazji dla utrzymania życia towarzyskiego. A od czasu do czasu obywano także poufne narady w sprawach gospodarczych i politycznych. W społeczności żydowskiej Sosnowca odgrywało ważną rolę skupiając całą ówczesną burżuazję i inteligencje żydowską. Jego założycielami byli: Antoni Kon, dr Stanisław Eibenschutz, Paweł Majtlis i Henryk Wassenberg. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy Al. Zwycięstwa 1 (przedwojenna ul. Pierackiego).
45. Auxilium Academicum Judaicum w Sosnowcu – organizacja powstała w 1929 r. jako oddział ogólnopolskiego Stowarzyszenia Żydowskiego Studentów. Rozwinęła się z istniejącego już poprzednio Stowarzyszenie Żydowskich Słuchaczy U.J. w Krakowie – Ognisko. Miało za cel samopomoc akademicką żydowskim studentom Uniwersytetu Jagiellońskiego z Sosnowca. Była to organizacja apolityczna, licząca około 96 członków. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy.
46. Stowarzyszenie Żydowskich Słuchaczy U.J. w Krakowie – Ognisko – Koło Akademickie w Sosnowcu– powstały w 1926 r. oddział krakowskiego towarzystwa, miało za cel pomoc żydowskich studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego z Sosnowca. Organizacja w latach 1931-35 liczyła od 130 do 150 osób. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Czystej 9.
47. Zrzeszenie Kobiet Żydowskich – Womens International Zionist Organisation (W.I.Z.O.) – Jego oddział powstał na terenie Sosnowca w 1929 r., miało za cel szerzenie oświaty i kultury wśród kobiet żydowskich oraz walkę o ich traktowanie. Zrzeszenie ulegało wpływom syjonistycznym (75%) i Mizrachi (25%). Prowadziło ono działalność za pomocą wykładów, odczytów oraz imprez towarzyskich. Siedziba organizacji mieściła się w kamienicy przy ulicy Wspólnej 4.
48. Prowadziło liceum koedukacyjne przy ulicy Sadowej 10. Jego współzałożycielem był Henryk Liberman.
49. Przy ulicy Składowej 10.
50. Ustawę o uboju rytualnym wprowadzono 17.04.1936 r., regulowała ona punkty uboju rytualnego oraz kontyngenty zwierząt do uboju. Dla Sosnowca wojewoda wyznaczył kontyngent w wysokości: 305500 kg wagi żywej, dla Dąbrowy Górniczej było to: 70850 kg a dla powiatu będzińskiego kontyngent wynosił: 49269 kg.

 

 

BIBLIOGRAFIA:

Jaworski Wojciech, Z dziejów społeczności żydowskiej w Sosnowcu. (Katalog z wystawy), Sosnowiec 1993.

Jaworski Wojciech, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim do 1939 roku [w] „Zeszyty Zagłębiowskie 2”, Będzin 1989.

Jaworski Wojciech, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys dziejów, Sosnowiec 2006.

Książka Adresowo-Reklamowa Zagłębia Dąbrowskiego dla przemysłu i handlu 1922 rok, Sosnowiec 1922

Onyszko Grzegorz, Dzieje społeczności żydowskiej, niemieckiej, rosyjskiej i innych narodowości w Sosnowcu (do roku 1939) [w] Regionalizm w szkolnej edukacji. Wielokulturowość Zagłębia Dąbrowskiego, pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego, Sosnowiec – Dąbrowa Górnicza – Będzin 2009

Onyszko Grzegorz, Żydowskie życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w Zagłębiu Dąbrowskim i na obszarach ościennych w latach 1877 – 1939. [w] Żydzi na Górnym Śląsku i Zagłębiu Dąbrowskim - Historia, kultura, zagadnienia konserwatorskie, praca zbiorowa pod red. Dariusza Rozmusa i Sławomira Witkowskiego, Kraków 2011

Przewodnik gospodarczy województw: kieleckiego, krakowskiego i śląskiego, Sosnowiec 1938

Rocznik i kalendarz Sosnowiecki na rok 1900, Sosnowiec 1899.

Statystyka Polski, Warszawa 1938, seria C, z.86

Szulc S., Wartości materiałów statystycznych dotyczących stanu ludności byłego Królestwa Polskiego, Warszawa 1920

Urbański Krzysztof, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918 – 1939, Kielce 2007

Urbański Krzysztof, Gminy żydowskie małe w województwie kieleckim w okresie międzywojennym, Kielce 2006

Urbański Krzysztof, Gminy żydowskie Zagłębia Dąbrowskiego w II Rzeczpospolitej, Sosnowiec 2007

Urbański Krzysztof, Powstanie, rozwój i zagłada gminy żydowskiej w Modrzejowie, Kielce 1998

Wasiutyński Bohdan, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930.