Czernica
Dzisiejsza Czernica kojarzy się z miejscem urodzenia Henryka Mikołaja Góreckiego - jednego z najwybitniejszych współczesnych kompozytorów.
Wieś Czernica, należąca do gminy Gaszowice w powiecie rybnickim, znajduje się w płn.-zach. części Płaskowyżu Rybnickiego. Czernica leży na trasie kolejowej Rybnik - Rydułtowy - Sumina, a najbliższa stacja kolejowa znajduje się w pobliskim Łukowie Śląskim. Teren,na którym leży Czernica jest silnie sfałdowany, nie brak tu stromych stoków i podjazdów, co mogą potwierdzić podróżujący rowerem.
Nazwa Czernica pochodzi prawdopodobnie od "czarnej wody" - potoku przepływającego przez wieś, zabarwionego górniczymi pokładami węgla kamiennego. Dziś strumień wodny nosi nazwę Potoku Czernickiego.
Czernicę wymieniono po raz pierwszy w dokumencie z 17 marca 1317 r., wieś pisana była wtedy jako "Chyrnice". W XV w. nazwa wsi brzmiała "Czyrniczsky". Czernica posiada herb od 1770 r., przedstawia on podwójną lilię koloru złotego na niebieskim tle. Z dostępnych źródeł wynika, że w 1678 r. Czernica posiadała dwór, 8 gospodarstw kmiecych i kilka gospodarstw zagrodniczych. W 1780 r. we wsi były 3 gospodarstwa siedlacze, 25 zagrodniczych, 4 chałupnicze, młyn i folwark. W 1840 r. wieś liczyła już 75 domów. Większość z nich była jeszcze drewniana. Wtedy typowa chałupa posiadała ściany konstrukcji zrębowej, kryta słomą z kominem, wewnątrz: izba, komora i sień. Pod koniec XIX w. budowano z cegły, w jednym zabudowaniu mieściły się dom, chlew i stodoła. Jeśli parcela była wąska, stodołę budowano osobno. W latach 30-tych XX w. domy posiadały 3 pokoje na parterze i 2 na poddaszu. Domy jeszcze nie posiadały bieżącej wody, kanalizacji ani centralnego ogrzewania.
Właściciele Czernicy
Z najstarszej wzmianki o Czernicy dowiadujemy się, że pierwszym właścicielem wsi był Tomisław, zaś jego żona Bogusza podarowała w 1317 r. wieś Chyrnice [Czernica] klasztorowi dominikanek w Raciborzu. Ostatnim właścicielem był baron von Roth i jego spadkobiercy do 1945 r. Łącznie 18 razy zmieniali się właściciele tego majątku, najczęściej w formie zakupu.
Tomisław i Bogusza: wzmianka z 1317 r.
Szeligowie: XV w. - pocz. XVI w.
Zwierzynowie : pocz. XVI w. - 1560 r.
Poretyńscy: 1560 - 1596 r.
Paweł Błudowski: 1596 - 1605 r.
Szeligowie: 1605 r. - XVII/XVIII w.
Zajączkowie: XVII/XVIII w. - 1721 r.
Franciszek Maksymilian von Gortz: 1721 - 1760 r.
Reiswitzowie: 1760 - 1781 r.
Krystian Fryderyk de Koszycki: 1781 - 1784 r.
Karol Emanuel von Larisch: 1784 - 1787 r.
Józef von Schweinichen: 1787 - 1797 r.
Fryderyk von Kloch: 1797 - 1809 r.
Fryderyk von Sack: 1809 - 1824 r.
Kohlfeld: 1824 - 1836 r.
Karol von Zawadzki: 1836 r.
Karol de Bistram: 1836 - 1848 r.
Rothowie: 1848 - 1945 r.
Zespół dworski
Majątek dworski w Czernicy tworzyły: pałac zwany potocznie "zomkiem", 2-hektarowy park, 2 stawy rybne, karczma dworska, budynki zarządcy i pracowników dworskich, stodoły, obory i drewniany spichlerz. Obszar ten dzieli biegnąca ul. Wolności - główna arteria komunikacyjna Czernicy.
Najokazalszym obiektem dawnej dworskiej architektury Czernicy jest pałacyk, pochodzący z poł. XIX w., wzniesiony na miejscu starszego dworu. Stylowo pałacyk traktowany jest jako zameczek neogotycki (w rejestrze zabytków figuruje pod numerem A/6/99). Jest to budynek murowany z cegły na fundamencie kamiennym, znajdujący się na rzucie prostokąta. Pałacyk jest otynkowany, dwukondygnacyjny z poddaszem. Fasada budynku jest symetryczna, 11-osiową. Elewacja z głównym wejściem od strony parku, ujęta jest ośmiobocznymi, 3-kondygnacyjnymi wieżami alkierzowymi. Na osi znajduje się taras wejściowy ze schodami dwubiegowymi, balustradą kamienną i słupami dźwigającymi zadaszenie. Na fotografii z 1937 r. widoczne są nieistniejące już hełmy wieżyczek. Wewnątrz pałacu znajduje się zachowana sala myśliwska z ciekawym neorenesansowym piecem kaflowym.
Pałac ten zbudował baron von Roth. Po jego śmierci w 1895 r. mieszkała tu jego żona Albina, pozostając w nim aż do swej śmierci w 1927 r. Rok później folwark czernicki wraz z pałacykiem został wydzierżawiony Henrykowi Mullerowi, a od 1937 r. Schlesingerowi.
W 1945 r. dobra dworskie rozparcelowano, a w pałacu utworzono Urząd Stanu Cywilnego. W latach 1948-49 w pałacu mieściła się Szkoła Rolnicza. W latach 50-tych pałac i zabudowania dworskie przejęły Zakłady Mięsne w Bytomiu. W 1993 r. po zlikwidowaniu tuczarni świń, pałacyk i pozostałe budynki przekazano Radzie Sołeckiej. Po dokonaniu w latach 1997-99 remontu, nadzorowanego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, pałac został przeznaczony na działalność kulturalną jako Ośrodek Kultury "Zameczek". W budynku mieści się sala bankietowa i kawiarnia. Wydzielono również pomieszczenia dla Urzędu Pocztowego, sołtysa i Klubu Emeryta. Odbywają się tu Spotkania Koła Gospodyń Wiejskich, Hodowców Gołębi Pocztowych, Koła Pszczelarzy, Stowarzyszenia Rodzin Katolickich.
Po drugiej stronie drogi znajduje zabytkowy drewniany spichlerz dworski z XVIII w. Jest to budynek konstrukcji zrębowej, pokryty dachem gontowym. Przy spichlerzu umieszczona została tablica informacyjna Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego. Przykro o tym pisać, ale ów spichlerz lada rok może runąć - jego ściany niebezpiecznie się przechylają na boki. Budynek jest niedostępny dla zwiedzających - całość otoczono drucianym ogrodzeniem.
Nie opodal znajduje się dawna karczma przerobiona w 1945 r. na tymczasowy kościół p.w. Najświętszego Serca Jezusa. Powyżej karczmy-kościoła stanął w latach 1950-53 kościół NMP Królowej Polski. We wnętrzu świątyni znajduje się ołtarz wykonany przez Ludwika Konarzewskiego juniora, znanego artysty z Istebnej.
Przemysł
Początki górnictwa w powiecie rybnickim sięgają końca XVIII w., kiedy to odkryto pierwsze pokłady węgla kamiennego w okolicach Czerwionki, Niewiadomia, Czernicy i Rydułtów. Pierwszą uruchomioną kopalnią w powiecie rybnickim była kopalnia "Hoym" w Niewiadomiu - 1792 r. W 1806 r. rozpoczęła wydobycie kopalnia "Charlotte" w Czernicy - na terenie majątku Fryderyka von Sack. Obecnie kopalnia ma swoją siedzibę w Rydułtowach. Na terenie samej Czernicy znajdują się dwa nieczynne szyby "Erbreich" i "Cecylia".
W 1842 r. założono w Czernicy tłuczarnię gipsu "gipsula", pochodzącego z miejscowej kopali odkrywkowej. Podczas II wojny światowej wzrosło zapotrzebowanie na gips na tyle, że pracowało tutaj 250 osób. W 1961 r. zamknięto Gipsołom, wkrótce uruchomiono w tym miejscu zakład betoniarski.
Wschodnią część Czernicy przecina linia kolejowa. Początkowo węgiel i wyroby hutnicze transportowano furmankami. Konieczność transportu węgla na znaczne odległości była przyczyną budowy linii kolejowej na Śląsku. W 1846 r. wybudowano linię kolejową Wrocław - Opole - Kędzierzyn - Gliwice - Katowice - Mysłowice. Rok później połączono Kędzierzyn z Raciborzem i dalej z Boguminem. Od 1853 r. rozpoczęto budowę linii kolejowej biegnącej z Nędzy, przez Rybnik, Orzesze, Mikołów do Katowic. Ostatecznie trasę oddano w 1858 r. Najtrudniejszy odcinek znajdował się między Czernicą a Rydułtowami (wzniesienie Garbu Rydułtów). Aby go pokonać, wydrążono tunel długości 723 metrów. Dwukrotnie w swej historii tunel był nieczynny: po raz pierwszy na przełomie 1857/58 r. w wyniku zawalenia się części tunelu od tzw. kurzawki, po raz drugi - w 1939 r., kiedy to wycofujące się wojsko polskie wysadziło go w powietrze. Alternatywna linia kolejowa biegła wtedy poprzez teren kopalni w Rydułtowach, tartak, ponad tunelem, obok szybu "Erbreich".
Warto odwiedzić Czernicę dla poznania ciekawej architektury XIX-wiecznego pałacu - jednego z ostatnich drewnianych XVIII-wiecznych spichlerzy dworskich (najbliższy w Rachowicach i skansenie chorzowskim), dla przejazdu pociągiem przez jeden z najdłuższych tuneli kolejowych w Polsce czy zobaczenia historii górnictwa w postaci zachowanych tu dwóch szybów wydechowych wraz ze zabudowaniami.
Damian Adamczak
BIBLIOGRAFIA:
Hanna Mordeja, Czernica dzieje miejscowości i szkoły, Rybnik 1999 r.
Czernica pałacyk, Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa (ODZ w Warszawie), oprac. Anna Kwiecień XI-XII 1998 r.
CD-R : Powiat rybnicki ziemski - inwentaryzacja krajoznawcza Roberta Respondowskiego, RPK PTTK, Katowice 2002 r.