Katalog Kościołów Drewnianych - Gilowice

    W dolinie potoku Łękawka, prawobrzeżnego dopływ Soły, 12 km na północny wschód od Żywca, rozsiadły się Gilowice - wieś gminna licząca ok. 4100 mieszkańców, wzmiankowana po raz pierwszy w XIII w.

    W centrum wsi, tuż przy drodze Ślemień - Żywiec stoi drewniany kościół parafialny p.w. Św. Andrzeja, przeniesiony w to miejsce w 1757 r. z pobliskiego Rychwałdu. Zanim jednak do tego doszło, Gilowice posiadały swój własny niewielki kościół drewniany. Parafię po raz pierwszy wymienia się w dokumentach świętopietrza z lat 1325-27. W miejsce istniejącego od tamtego czasu kościółka zbudowano w 1635 r. z inicjatywy ks. Baltazara Szumskiego nowy także drewniany kościół, który wkrótce dla rozwijającej się wsi zaczął być zbyt ciasny.

    W tym samym czasie w sąsiednim Rychwałdzie stał od 1547 roku drewniany kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja, zbudowany z fundacji tamtejszego dziedzica Krzysztofa Komorowskiego. Od 1644 r. Rychwałd stał się najważniejszym ośrodkiem pątniczym Żywiecczyzny, za sprawą obrazu Matki Boskiej, podarowanego kościołowi przez właścicielkę dóbr ślemieńskich Katarzynę z Komorowskich Grudzińską. Przez kilka lat wizerunek Matki Boskiej znajdował się w kaplicy pałacowej w Ślemieniu i już prawdopodobnie tam otoczony był kultem.

GILOWICE 1    W 1647 r. odnotowano pierwszy cud za sprawą MB Rychwałdzkiej, a kościół otrzymał od Stolicy Apostolskiej liczne odpusty. W 1658 r. odbyła się z Żywca do Rychwałdu pielgrzymka 2000 mieszkańców jako wotum za ocalenie miasta przed Szwedami i panującą zarazą, a w grudniu tego roku biskup sufragan krakowski Mikołaj Oborski wydał dekret o cudowności obrazu. Wkrótce drewniany kościół stał się zbyt ciasny dla rosnącej rzeszy pątników i w 1756 r. konsekrowano w Rychwałdzie nowy, murowany kościół. Rok później w 1757 r. nastąpiła niespotykana wymiana: drewniany kościół z Rychwałdu rozebrano i przeniesiono do Gilowic, zaś z rozebranego kościoła gilowickiego zbudowano w Rychwałdzie kaplicę cmentarną.

    Kościół w Gilowicach ma więc rodowód sięgający 1547 r. W 1641 r. cieśla żywiecki Jerzy Wiśnicki dobudował mu wieżę. W roku 1895 Jan i Wojciech Szweda z Pewli Małej przebudowali wnętrze, kryjąc je pozornym sklepieniem kolebkowym, a w latach 1933-34 przedłużono mu nawę, dobudowano kaplicę i zrekonstruowano zniekształcone wcześniej soboty. W zgodnej opinii historyków sztuki i architektury wydłużenie nawy spowodowało zniekształcenie proporcji sylwetki świątyni.

    Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej. Posiada zamknięte wielobocznie prezbiterium, zakrystię od północy i kaplicę Serca Pana Jezusa od południa. Ściany nawy, prezbiterium i przybudówek oszalowane są deskami. Szersza od prezbiterium nawa została przedłużona w kierunku zachodnim. Wieża o konstrukcji słupowej ma pochyłe ściany szalowane gontami i izbicę, u dołu ozdobnie wyrzynaną. Na izbicy umieszczono ostrosłupowy blaszany hełm. Kościół otaczają otwarte soboty o ciekawej, falistej linii okapu (tu w Gilowicach, a właściwie poprzednio w Rychwałdzie, szerokie okapy nazywane potocznie "sobotami" faktycznie służyły schronieniu pątników licznie przybywających do MB Rychwałdzkiej, często już w soboty, bo żeby dostać się przed oblicze cudownego obrazu, należało przyjść i zająć kolejkę już w sobotę). Nawę i prezbiterium nakrywa jednokalenicowy dach gontowy, zwieńczony sygnaturką pobitą blachą.

GILOWICE 2    Wnętrze prezbiterium i starszej części nawy nakryte jest pozornym sklepieniem kolebkowym, a dobudowana w latach trzydziestych XX wieku nowsza część nawy - płaskim stropem. Niegdyś stropy zdobiły malowidła wykonane w 1635 r. przez znanego żywieckiego rzemieślnika Fabiana Sobinowicza (autora polichromii w spalonym kościółku w Łękawicy), jednak przy wprowadzaniu sklepienia kolebkowego zostały one zniszczone (do naszych czasów zachowały się jedynie niewielkie fragmenty na zaskrzynieniach, powyżej sklepienia). Obecnie ściany kościoła ozdabia skromna współczesna polichromia.

    Wyposażenie wnętrza kościoła jest barokowe. Ołtarz główny z 1708 r. posiada dwie bramki. W jego dolnej kondygnacji znajduje się obraz Św. Anny Samotrzeć z 1706 r., wystawiany na przemian z obrazem Powołanie ŚŚ. Andrzeja i Piotra na Apostołów. W wyższej kondygnacji umieszczony jest obraz Chrystusa w typie „Ecce Homo”. W nastawie ołtarza znajduje się gotycka rzeźba św. Barbary z 1. połowy XVI w.

    Między nawą a prezbiterium umieszczona jest półokrągła tęcza, na belce której umieszczono scenę Ukrzyżowania z drewnianym, rzeźbionym krucyfiksem i wyciętymi w desce pomalowanymi postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Przy tęczy umieszczone są symetrycznie dwa ołtarze boczne z pocz. XVIII w, a przy ścianie północnej kolejny ołtarz barokowy z rzeźbionym krucyfiksem. Ciekawa jest barokowa chrzcielnica ze sceną figuralną, przedstawiającą św. Jana chrzczącego Chrystusa w Jordanie. W gilowickim kościele znajdowała się też cenna gotycka figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 3. ćwierci XIV w., przechowywana obecnie na plebanii.

    Kościół otacza ogrodzenie z drewnianych bali między murowanymi słupami, nakryte u góry gontem.

Edward Wieczorek