Wodzisław Śląski

WIADOMOŚCI OGÓLNE

    Miasto powiatowe na Płaskowyżu Rybnickim, nad rzeką Leśnicą, w dorzeczu Odry. Obszar administracyjny Wodzisławia Śląskiego wynosi (1998) 50 km2, ludność 49 661 osób. Miasto jest ośrodkiem usługowo - przemysłowym. Posiada zakłady przemysłu spożywczego, (wytwórnia koncentratów spożywczych), materiałów budowlanych, przemysłu metalowego, w okolicy 3 kopalnie węgla kamiennego: "Marcel", "Anna", "1-Maja", stanowi także ważny węzeł kolejowy i drogowy. Miasto składa się ze śródmieścia i dzielnic stanowiących niegdyś oddzielne gminy wiejskie. Dzielnice to: Jedłownik, Kokoszyce, Zawada, Radlin Dolny, Wilchwy, Sakandrzak, Pustki, Marusze, Turzyczka, Czyżowiczka i Karkoszka.

    Powiat wodzisławski zajmuje obszar 287 km2, a ludności liczy 158 619 mieszkańców. Składa się z 4 gmin miejskich: Pszów, Radlin, Rydułtowy, Wodzisław Śl., oraz 5 wiejskich: Godów, Gorzyce, Lubomia, Marklowice i Mszana.

HISTORIA

    Najstarsze ślady bytności człowieka w okolicach Wodzisławia pochodzą ze starszej epoki kamienia, tj. paleolitu górnego (ok. 130 000 - 10 000 lat p.n.e.). Są to różne wyroby krzemienne, m.in. pięściak, oceniany na 100 000 lat (obecnie w zbiorach Muzeum w Wodzisławiu). Nieco liczniejsze znaleziska wyrobów krzemiennych dokumentują tu również obecność grup koczowniczej ludności środkowej epoki kamienia, tj. mezolitu (ok. 10 000 - 4500 lat p.n.e.). Należą tu znaleziska odkryte w pobliżu miasta, w Cisówce Czyżowicach. Z młodszej epoki kamienia, neolitu (4 500 - 1 700 lat p.n.e.) pochodzą ślady osadnictwa odkryte w Syryni w postaci ziemianek, palenisk, jam, oraz towarzyszącego im inwentarza obejmującego: ceramikę, surowiec, półfabrykaty, narzędzia krzemienne, kamienie żarnowe, ciężarki i przęśliki tkackie. Do tego kręgu należy siekierka kamienna znaleziona w Jedłowniku.

    Kolejno zamieszkiwały tu grupy ludności różnych kultur, a więc kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Znaleziska śladów tych kultur w postaci szczątków ceramiki, kamiennych toporów, siekier, narzędzi krzemiennych pochodzą m. in. z miejscowości Biertułtowy, Lubomia, Czyżowice, Kornowac, Bluszczów i Łaziska. Wskazują one na znaczną intensywność osadnictwa neolitycznego, charakteryzującego się osiadłym trybem życia, uprawą roślin, hodowlą zwierząt i bardziej rozwiniętą wytwórczością narzędzi.

    W epoce brązu (1700 - 650 lat p.n.e.) i wczesnym okresie żelaza (650 - 400 lat p.n.e.), przejawy zasiedlenia tego regionu są bardzo skąpe. Z tego okresu pochodzą przedmioty brązowe z miejscowości Olza oraz fragmenty ceramiki z Rogowa i Gorzyczek, świadczące o obecności ludności kultury łużyckiej, należącej do grupy górnośląsko-małopolskiej.

    Brak znalezisk z późniejszych stuleci świadczy o daleko posuniętym regresie osadnictwa. Dopiero więcej znalezisk pochodzi z kresu rzymskiego, odnoszącego się do I-V w. naszej ery. Obok monet rzymskich odkrytych w Wodzisławiu i Jastrzębiu oraz wiadra brązowego z Olzy, znamy także cmentarzysko późnorzymskie z Wielkiej Turzy, osadę w Syryni, późnorzymską ceramikę z Grabówki. Znalezione materiały wskazują, że region Wodzisławia zamieszkiwała ludność kultury przeworskiej, utrzymująca żywe kontakty handlowe z prowincjami rzymskimi. Umożliwiał je szlak bursztynowy, który wiódł od Carnutum przez Bramę Morawską, doliną górnej Odry aż do wybrzeży Bałtyku. Funkcjonował również jego wariant, prowadzący z Niziny Węgierskiej, z rzymskich osad Brigetio i Celamonti, doliną rzeki Nitry do doliny górnego Wagu, przez Przełęcz Jabłonkowską do doliny Olzy i przez Wyżynę Śląską do połączenia z głównym szlakiem. Przebieg tych szlaków potwierdzają znaleziska monet rzymskich w pobliżu Wodzisławia. Niewątpliwie istnienie tych dalekosiężnych kierunków komunikacyjnych miało wpływ na rozwój osadnictwa w pierwszych wiekach naszej ery.

    We wczesnej fazie średniowiecza (VI-X w.) ziemie te zamieszkiwało plemię Gołężyców, o czym świadczy rozpoznanie osady typu wiejskiego w Syryni oraz dużego, silnie ufortyfikowanego plemiennego grodu w Lubomi z VII-IX w. Po zniszczeniu tego ośrodka przez najazd księcia wielkomorawskiego Świętopełka (po 874 r.) region ten był siedzibą plemienia Pszowian. Nazwę "Psouane" przekazuje wystawiony w 1086 r. dokument dotyczący granic biskupstwa praskiego z 973 r., a odnosi się do kościelnej prowincji wielkomorawskiej, istniejącej już w IX w.

    Z okresu wczesnej państwowości polskiej pochodzą nie przebadane dotąd gródki rycerskie, których obecność udało się ustalić w Gorzycach, Gołkowicach, Lubomi - Kotówce i Wodzisławiu (park koło zamku), gdzie przeprowadzone sondaże wykazały istnienie osady przedlokacyjnej już w XII w.

    Na wzgórzu "Grodzisko", po wschodniej stronie dziś śródmieścia, zachowały się resztki warownej siedziby (być może z czasów pogańskich), w postaci czytelnych wałów ziemnych o kolistym zarysie, o średnicy ok. 80 m. W ich wnętrzu mogły pomieścić się zabudowania mieszkalne, gospodarcze oraz wieża strażnicza. Można przyjąć, że gród ten służył pierwotnie jako miejsce kultu, odbywały się tu zebrania okolicznej ludności (wiece), było to również miejsce sprawowania sądów oraz warowne umocnienie dla ochrony ludności na wypadek wrogiego najazdu. Warownia ta stanowiła punk obrony, nie związany jednak z późniejszym miastem.

    Osada przedlokacyjna Stary Wodzisław założona została prawdopodobnie nieco po 1137 r. w dolinie rzeki Leśnicy po wschodniej stronie rynku. Funkcjonowanie jej wiązać się może z niewielkim grodem obronnym. Pojawił się wówczas szlak, którym książęta opolsko-raciborscy poruszali się po swoich włościach. W odległości jednego dnia drogi (ok. 20 - 35 km dla XII w.), na trasie poruszania się dworu książęcego, powstawały na ogół grody udzielające schronienia księciu. W tym czasie linię obrony południowej rubieży państwa piastowskiego wyznaczały kasztelanie w Cieszynie i Raciborzu. Znaczenie rejonu dzisiejszego Wodzisławia wzrosło szczególnie po 1169 r., kiedy Racibórz stał się stolicą księstwa. Można przyjąć, że już wtedy istniał w rejonie starego zamku w dzisiejszym parku miejskim niewielki gródek obronny z wieżą otoczony wałem ziemnym, umocnionym palisadą. Jego istnienie potwierdziły badania sondażowe prowadzone w latach 1970-71 przez Wernera Perzynę.

    Równolegle rozwijała się osada w Jedłowniku (dzisiejsza dzielnica miasta), 1239 r. wzmiankowany jest komes Gosław na Jedłowniku (comes Goslavus de Yedlovnich), co oznacza, że miał przez księcia powierzoną nad grodem jedłownickim, nazwanym po lokacji wodzisławskim, od istnienia swego założyciela.

    Przypuszczalnie osada i gród ziemny zniszczone zostały w latach 1241-42 podczas najazdu Tatarów, których trzykrotne przemarsze wyludnił te ziemie.

    Nowa osada lokowana została ok. 1246 r. (przed 1257) w innym miejscu, nad rzeką i stawem, gdzie rozbudowało się właściwe średniowieczne miasto bronione pierścieniem owalnych umocnień. Dalszy swój rozwój zawdzięczało położeniu na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Krakowa do Cieszyna i Raciborza oraz z Węgier przez Przełęcz Jabłonkowską do Pszczyny i Oświęcimia.

    Pierwszymi panami tych ziem byli książęta śląscy z rodu Piastów, a więc Mieszko I Plątonogi (1163-1211) ks. raciborsko-opolski, jego syn Kazimierz I (1211-1230) i Mieszko II Otyły (1230-1246). Jego brat i następca Władysław I (1246-1281) rozwinął żywą akcję budowlaną i kolonizacyjną, zakładając opactwo w Rudach Wielkich oraz miasta Sławięcice, Żory (1254), Głogówek (1264-75) a ok. 1246 r. również nowe miasto Wodzisław.

    W czasie nowej lokacji wytyczono obszerny prostokąt placu rynkowego oraz sieć ulic, przecinających się pod kątem prostym. Powstał pierścień średniowiecznych umocnień w kształcie owalnicy. W roku 1257 osiedlili się tu minoryci, którzy wznieśli obok placu rynkowego kościół i klasztor. Około roku 1280 miał miejsce pożar miasta, lecz już w roku 1299 miasto było w pełni odbudowane. Około roku 1305 w księdze fundacji biskupstwa wrocławskiego zanotowano, że w Wodzisławiu jest 7 łanów ról (ok. 630 mórg pruskich), z których dziesięcina należy się biskupom. W tym czasie miasto posiadało prawo do 2 jarmarków rocznie.

    Po śmierci Władysława, księstwo opolsko-raciborskie- zostało podzielone między jego 4 synów. Księstwo raciborskie objął Przemysław (1281-1306) a następnie jego syn Leszek (1306-1336), który w roku 1327 złożył hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu.

    Około roku 1281 (lub później) Wodzisław otrzymała w dożywocie księżna Konstancja, którą historyk Jan Tęgowski identyfikuje z nieznaną z imienia pierwszą żoną Henryka Probusa (urodzona ok. 1265/67, zaślubiona 1277/78, oddalona 1288
z braku potomstwa). Była ona córką księcia opolskiego Władysława i Eufemii. Księżna ta znana jest tylko z jednego przekazu: "Item Anno MCCLI feria quinta obiit Constantina preclarissima princeps Ladislaviensis". Zmarła w roku 1351 przeżywszy 84 lata, a po jej śmierci Wodzisław powrócił do księstwa raciborskiego. Jeżeli przyjmiemy drugą bardziej prawdopodobną wersję (wg. "Genealogii" W. Dworzaczka), że Konstancja (ur. ok. 1306, zmarła 1351) była córką księcia raciborskiego Przemysława, a siostrą Leszka. Wydzielenie wiec Wodzisławia mogło nastąpić dopiero ok. 1336 r., ale nie byłoby uzasadnione.

    W roku 1234 miał miejsce następny pożar miasta, a w latach 1349-50 epidemia dżumy zdziesiątkowała mieszkańców. Po śmierci księcia Leszka, który nie zostawił potomków, księstwo raciborskie wraz z Wodzisławiem przeszło na jego siostrę Annę i jej męża, księcia opawskiego Mikołaja II (1336 - 1365) z rodu Przemyślidów. Po nim władał księstwem opawsko-raciborskim Jan I (1365 - 1382), który w roku 1375 oddał Pszczynę, a więc i Wodzisław w zastaw Władysławowi Opolczykowi. W roku 1373 wzmiankowany jest Dytko, wójt dziedziczny Wodzisławia.

    Jan I pozostawił dwóch synów. Księstwo raciborskie objął Jan II (1382-1424), znany z okrucieństwa. W roku 1407 pojął on za żonę Helenę Korybutównę, krewną Władysława Jagiełły, której zapewnił dożywocie na wydzielonej ziemi pszczyńskiej i wodzisławskiej (1407-1450). Z roku 1425 pochodzi dokument, którym Helena darowała dla kościoła parafialnego w Wodzisławiu kawałek gruntu w pobliżu miasta, celem uposażenia ołtarza.

    W latach 1430 i 1433 ziemia wodzisławska przeżyła najazdy husytów. W roku 1459 oddział husytów spalił kilka domów na przedmieściu, ale miasto się okupiło. W roku 1460 husyci spalili folwark wodzisławski i oblegli gródel w Jedlowniku, gdzie zginął ich przywódca Saason z Żyliny.

    Jan II zmarł w roku 1424, pozostawiając dwóch synów, Mikołaja i Wacława. Książęta rządzili wspólnie pod opieką matki (1424-1437), następnie podzielili ojcowiznę: Mikołaj otrzymał Karniów i Rybnik, a Wacław - Racibórz.

    Książę Mikołaj V Karniowski, pan na Rybniku, Pszczynie i Wodzisławiu (1437-1452), zmarł podczas epidemii dżumy. Jego synowie Jan III Starszy i Wacław rządzili wspólnie (1452-1466) - po podziale Wacław (1452-1474) otrzymał Rybnik, Pszczynę, Żory i Wodzisław, a Jan III Karniów. W roku 1460 miał miejsce pożar Wodzisławia.

    Wacław zwany Kłótliwym dążył do podporządkowania swego księstwa Polsce, co spowodowało wyprawę odwetową książąt śląskich podległych królowi Węgier, Maciejowi Korwinowi. W roku 1474 zdobyty został Karniów i Rybnik, a Wacław uwięziony został w twierdzy kłodzkiej, gdzie zmarł w roku 1478. Po okresie rządów osobistych (1474-79) król Maciej Korwin zwrócił Janowi III Karniowskiemu posiadłości Wacława - Rybnik i Wodzisław, zatrzymując sobie Karniów. Jan III (1479-1483) rezydował w Wodzisławiu, gdzie zmarł w roku 1483, a jego księstwo powróciło do rąk Macieja Korwina (1483-1490). Już przed 1490 okiem wystawił on dokument o majątku ziemskim, położonym w państwie, które nazywa księstwem Wodzisław.

    Następca Korwina na tronie węgierskim, król Władysław Jagiellończyk (1490-1502), po zatargu zbrojnym z Janem Olbrachtem, ugodą w Koszycach (1492 r.) zobowiązał się oddać mu m.in. księstwo kozielskie, Głubczyce i Wodzisław. Nie wiadomo jednak, czy Jan Olbracht objął te ziemie, gdyż w tymże roku został królem Polski i zrezygnował z posiadłości czeskich na Śląsku.

    W roku 1502 król Władysław Jagiellończyk darował państwo Wodzisław swojemu kanclerzowi baronowi Janowi von Schellenberg (Jan ze Šelmberka i na Kosti, 1502-6) jako nagrodę za jego zasługi. Wcześniej otrzymał on od króla Karniów (1493), oraz zamek i państwo Książ (1497). Już w 1506 r. przekazał on państwo karniowskie i wodzisławskie swojemu synowi, baronowi Jerzemu von Schellenberg (Jiři ze Šelmberka, Bruntalu i Cvilina, 1506-17), który otrzymał tytuł księcia śląskiego na Karniowie, Wodzisławiu, Głubczycach, Hulczynie i Bruntalu.

    Właściwą spadkobierczynią państwa karniowskiego i wodzisławskiego była Barbara (zmarła w 1511 r.), siostra Jana Starszego i Wacława, żona ks. oświęcimskiego Jana III, która bezskutecznie starała się o zwrot posiadłości po braciach. Jej córka Helena (zm. 1524) wyszła w 1492 r. za mąż za Jerzego Schellenberga i tą drogą odzyskała dobra należne jej po matce i stryjach.

    Za czasów Schellenbergów, Wodzisław z okolicą był już wprawdzie wyodrębniony, ale jeszcze nie posiadał statusu państwa stanowego. Po przejściu ok. 1517 r. miasta w ręce rodziny Welczków, ustaliła się nowa forma własności feudalnej w ramach księstwa opawskiego (1613-28 raciborskiego) pod nazwą "Mniejsze Wolne Państwo Stanowe Wodzisław" (Status Minor Loslensis, Freie Minderstandesh-errschaft Loslau). Właściciele tego państwa mieli prawo zwierzchności nad wszystkimi wsiami dominialnymi i również alodialnymi, które były w posiadaniu szlachty, nie posiadali jednak miejsca ani głosu na zjazdach książęcych. Mieli natomiast prawo posiadać rząd (Landesamt), ustanawiać starostę kraju (Landeshauptmann) i posiadać sądy krajowe (Landesrechte).

    W 1517 r. nabył państwo stanowe Jan z Żerotina, który wkrótce odsprzedał je możnej rodzinie Welczków (Wilczków) w osobach Baltazara Welczka z Dobroziemic i synów jego brata - Mikolaja i Melchiora. Już w 1527 r. Welczkowie sprzedali zadłużone państwo baronowi Janowi I (Hansowi) z Kinsbergu i Viksztejna Planknarowi. Rok później miasto otrzymało prawo urządzania trzeciego jarmarku, a w 1587 roku przywilej czwartego jarmarku. Zasłynęły one wkrótce handlem koni i bydłem.

    W latach 1522-28 wzniesiono murowany kościół parafialny (na miejscu poprzedniego, drewnianego), przy którym funkcjonowała szkoła. Z 1525 r. pochodzi pierwsza wzmianka o drewnianym kościółku Św. Krzyża przy cmentarzu, gdzie mieścił się szpital (pierwszy raz wzmiankowany w 1528 r., rozebrany w 1826 r.), uposażony przez Jana Planknara w 1555 r. czynszem z młyna w Turzyczce. W roku 1536 powódź wyrządziła znaczne szkody miastu. W XVI w. zbudowano wodociąg, który doprowadzał drewnianym rurociągiem wodę do zamku i części miasta.

    Jan Planknar zmarł w 1556 r., pozostawiając 4 synów i 3 córki. Jeden z synów, Wolfart zmarł w 1548 r., jeszcze za życia ojca. Fryderyk zmarł w 1558 r., a pozostali bracia Jan i Jerzy podzielili państwo: Jan II Planknar otrzymał połowę zamku i miasta oraz wsie Radlin, Jedłownik, Turzyczka i Wilchwy (na połowie 1556-58), natomiast Jerzy Planknar (zmarł w 1558 r.) połowę zamku i miasta oraz wsie Łaziska, Turza, Krostoszowice, Połomia, Mszana, Boża Góra, Moszczenica. Żoną Jerzego była Katarzyna, córka kasztelana opolskiego Wieńczesława von Nawoi und Dulna, która już po śmierci swego męża w 1558 r. urodziła córkę Magdalenę. Od tego roku Jan II Planknar darował miastu staw za wsią Jedłownik, który w 1621 r. gmina miejska sprzedała sołtysowi Jedłownika, Marcinowi Dubowi. W 1600 r. Jan II odstąpił Sedlnickiemu wsie Kokoszyce i Radlin.

    Magdalena Planknar (1573-1602) była dwukrotnie zamężna. Pierwszym jej mężem był zmarły w 1583 r. Jakub Spawein, drugim Adam Oderski von Lienderau, którego dopuściła do współwłasności.

    Wiek XVI był pomyślnym dla rozwoju miasta. W szczególności rozwinęła się gospodarka rybna, młynarstwo, browarnictwo, nastąpiła intensyfikacja handlu. Wraz z pojawieniem się reformacji i kontrreformacji rozwój ten został zahamowany, do czego przyczyniła się także wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Przemarsze wojsk, kwaterunki, kontrybucje, podatki wojenne, wyludnienia, doprowadziły do tego, że w drugiej połowie XVII w. Wodzisław był miastem wyniszczonym, zubożałym i zdegradowanym do jednego z najmniejszych miast Górnego Śląska. Państwo wodzisławskie było tak zubożone, że w 1647 r. rotmistrz cesarski Karol Meyer wzbraniał się przyjąć je na utrzymanie swojego oddziału. Niepomyślnie na rozwój miasta oddziaływały epidemie dżumy w latach 1542, 1585, 1679, 1720-30, srogie zimy 1512-14, 1542, 1608, 1709, 1740, okresy głodu w latach 1531, 1539, zniszczenia wojenne oraz pożar w 1642 r. Jedną z form intensyfikacji dochodów było wydawanie lub nadawanie przywilejów dla miasta lub cechów rzemieślniczych (lata 1525, 1650, 1652, 1666).

    W 1602 r. baron Jerzy Charwat von Plawecki (Gyorgy Horvath de Palocsa 1602-19) kupił część państwa należącą do Magdaleny Planknar, a wkrótce potem drugą część od Magdaleny Komorowskiej, wdowy po Janie II Planknarze. Jerzy Charwat von Plawecki był panem na Wodzisławiu, Frydmanie, Dunajcu (Niedzicy), Łaziskach, Boldoku i Lądku i dopiero w 1612 r. zatwierdzony został jako pan Wodzisławia. Zmarł w 1619 r. pozostawiając 3 synów: Macieja, Andrzeja i Gabriela. Maciej otrzymał Połomię, a do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez Andrzeja, państwem zarządzała wdowa, Katarzyna z domu baronówna von Wűrben-Bruntal (1619-32) oraz kuratorowie Hans von Skrbenski i Karol von Sedlnicki. W tym okresie wprowadzona została religia luterańska, nasiliły się prześladowania katolików, co spowodowało zażalenie mieszczan do biskupa wrocławskiego arcyksięcia Karola, który powołał komisję w celu zbadania sytuacji. W 1626 r. pod miastem kwaterowały wojska unii protestanckiej pod dowództwem księcia weimarskiego. W 1632 r. Andrzej Horvath de Palocsa uzyskał pełnoletność i przejął dobra (1632-55). Pożar miasta w 1647 r., spowodował utratę archiwów z dokumentami i przywilejami.

    Po wojnie trzydziestoletniej zadłużenie państwa było tak wielkie, że Andrzej Plawecki musiał zastawić wsie Moszczenicę, Szotkowice i Jedłownik. W 1650 r. miasto uzyskało prawo warzenia piwa, jego wyszynku i sprzedaży, a w 1652 r. wystawił on przywilej dla cechu szewców, dając zrzeszonym wyłączność wykonywania zawodu.

    Spadkobiercami Andrzeja byli nieletni syn Stefan i starszy brat zmarłego, Gabriel. Pierwszy z nich otrzymał dobra węgierskie, natomiast Wodzisław oddany został w zarząd komisaryczny Nadurzędu Śląskiego (1655-57) i dopiero w 1657 r. przekazany Gabrielowi Horvath de Palocsa Plawecki (1665-68), który w 1666 r. wydał przywilej zwalniający mieszkańców od przywiązania do ziemi i dający im znaczne uprawnienia, jakie już posiadały wolne miasta na Śląsku.

    W 1668 r. zadłużone wodzisławskiego państwa stanowego nabył arcybiskup Ostrzyhomia Jerzy (Győrgy) Szelepchenyi (1668-85), który wykupił wsie z zastawu i kilka dodatkowo dokupił. Wystawił on w 1673 r. przywilej dla cechu tkaczy, zamieniając czynsz pieniężny na robociznę za wynagrodzeniem. Odrestaurował także kościół parafialny i wzniósł przy nim wieżę (1675) oraz przekazał znaczną kwotę na wyposażenie wojska podczas odsieczy wiedeńskiej w 1683 r. Odnowił on również kościół p.w. Św. Krzyża i ufundował w nim ołtarz (1680).

    Po śmierci Jerzego dobra przejął cesarz niemiecki Leopold I (1685-96), w imieniu którego rządy sprawował kardynał Collonitsch. Prowadzący liczne wojny cesarz zaciągnął znaczne pożyczki u swojego tajnego radcy, podskarbiego i ochmistrza Ferdynanda von Dietrichsteina i w rezultacie oddał mu państwo wodzisławskie w zastaw, a w 1696 r. sprzedał. Transakcja z 1692 r. wykazała, że w Wodzisławiu było 71 zamieszkałych domów, 64 gospodarstwa chałupników i zagrodników, 33 puste grunty mieszczańskie oraz 35 pustych gruntów chłopskich.

    Książę Ferdynand von Dietrichstein na Mikulov (1696-1700) przejął 16 wsi: Radlin, Wilchwy, Połomię, Mszanę, Jastrzębie Dolne, Moszczenicę, Skrzyszów, Łaziska, Gorzyczki, Uchylsko, Czyżowice, Kokoszyce, Jedłownik, Turzyczkę, Turzę, Krostoszowice. Przekazany mu zamek wodzisławski określony został jako "grożący zawaleniem".

    Po Ferdynandzie przejął dobra jego syn Jakub Antoni hr. Rzeszy von Dietrichstein (1698-1721). Pozostawił on sześcioro dzieci, z których doszedł pełnoletności tylko Guidobald Józef (1721-72). Państwem zarządzali do 1739 r. kuratorowie: Adalbert von Suenne na Marklowicach (1721-28), Jerzy Januschowski (1728-30) i Wacław Fryderyk Laszowski (1730-39). W 1739 r. cesarz potwierdził prawa mieszczan, nadane dokumentem z 1666 r.

    W latach 1740-42 król pruski Fryderyk II (Wielki ) zagarnął Śląsk, w tym również państwo wodzisławskie, które włączone zostało do nowo utworzonego powiatu pszczyńskiego. Wojny śląskie nie miały większego wpływu na losy miasta, jednakże było ono zmuszone ponosić koszta utrzymania wojsk okupacyjnych, na przemian pruskich i austriackich. Guidobald von Dietrichstein zbudował w 1745 r. okazały pałac, który przetrwał do dziś. W 1748 r. ilość mieszkańców wynosiła 571 osób w 130 domach, z nich 61 znajdowało się w mieście i 69 na przedmieściach, z kolei w 1753 r. żyło tu 768 osób (132 domy, 2 nie zamieszkałe, 2 puste działki), a w roku 1756 - 776 osób w 143 domach.

    Po śmierci Guidobalda dziedziczką dóbr została jego żona, Maria Józefina z domu hrabina von Schrattenbach (1772-74), później zamężna z hrabią von Kvenhuller-Metsch. Od niej kupiła państwo stanowe Zofia Karolina, wdowa po hrabim von Dyhrn, z domu baronówna von Crause (1774-80). Uruchomiła ona fryszerkę nad jednym ze stawów w Moszczenicy oraz założyła w latach 1776-78 kolonie Marusze, Karkoszka, Podbucze, Obszary i Kucharzówka. Chcąc poprawić stan finansów państwa, sprzedała wsie Kokoszyce, Mszanę Dolną, Jastrzębie Dolne i Połomię.

    W 1780 r. nabył Wodzisław hr. Henryk Leopold von Reichenbach (1780-94). Należał do niego również folwark zamkowy oraz wsie: Radlin, Grodzisko, Wilchwy, Jedłownik, Turzyczka, Turza, Czyżowice, Moszczenica, Szczotkowice z fryszerką, Krotoszowice, Łaziska, Gorzyczki, Uchylsko oraz kolonie Marusze, Karkoszka, Podbucze.

    W 1784 r. sprzedał wsie Gorzyczki i Uchylsko podpułkownikowi Ernestowi von Kamienietz. Ilość mieszkańców Wodzisławia wynosiła wówczas 833 ludzi w 154 domach. W 1787 było to już 1029 ludzi ( w tym garnizon 101 żołnierzy) w 158 domach mieszczańskich, prócz tego miasto posiadało 11 budynków publicznych.

    W 1794 r. państwo wodzisławskie zakupił Augustyn hr. von Ponin-Poniński (1795-97), od niego dobra nabył Ernest hr. von Strachwitz (1797-1807), który w 1804 r. dokupił alodialne dobra rycerskie Radlin Dolny z Obszarami i Szonowiec w Radlinie Górnym, w 1805 r. - majątki Zamysłów i Kasza Góra. Na przełomie XVIII/XIX wieku Wodzisław liczył 1133 osoby.

    W 1807 r. nabywcą dóbr został Fryderyk Wilhelm Kwiryn von Forkade (1807-1812), jednakże po 5 latach w wyniku licytacji powróciły one do rąk poprzedniego właściciela hr. Ernesta von Strachwitz (1812-32). W latach 1800-08 w Wodzisławiu kwaterowały wojska francuskie, których koszty utrzymania ponosiło miasto.

    W 1808 r. w wyniku pruskich reform Steina i Hardenberga panowie dominialni utracili prawa zwierzchnie w stosunku do miasta, stając się właścicielami rozległych dóbr. Tym samym państwo stanowe uległo likwidacji. Właściciele zachowali (do 1852 r.) dawne uprawnienie tylko na terenie gmin w całości znajdujących się na obszarach dworskich (Staro-zamkowa, Nowo-zamkowa i Rajnershofel).

    Od 1809 r. Wodzisław pozostawał pod zarządem władz miejskich, pochodzących z wyboru. W 1810 r. zniesiony został klasztor minorytów, który przeszedł na własność skarbu państwa. W 1814 r. gmina miejska wykupiła budynek klasztorny, przeznaczając go na ratusz. W 1809 r. miasto liczyło 1358 mieszkańców oraz 160 domów. Na początku XIX w. nastąpiła ostateczna likwidacja dawnych obwarowań miejskich. W 1811 r. okolice Wodzisławia były widownią gwałtownych wystąpień chłopskich, których przywódcą był Józef Bienia, półsiodłak, sołtys z Jedłownika.

    W 1813 r. zniesiono dotychczasowy sąd państwa stanowego (Landsamt), zamieniając go na sąd patrymonialny, podporządkowany królewskiemu wyższemu sądowi krajowemu w Raciborzu. W latach 1813-15 miasto uczestniczyło w dostawach dla wojska, ponosząc znaczne koszty. W 1816 r. Wodzisław wszedł w skład rejencji w Opolu, rok później w części powiatu pszczyńskiego utworzony został powiat rybnicki, do którego włączono Wodzisław. W 1818 r. założono w mieście aptekę.

    W 1822 r. wielki pożar zniszczył 132 domy mieszkalne, 62 budynki gospodarcze i 21 stodół. Ocalało tylko 47 drewnianych domów przy ul. Wałowej. Spalił się również zamek, a w nim bogate archiwum. Odbudowę zamku ukończono w 1826 r. Od tego czasu datuje się murowana zabudowa miasta. W latach 1826-50 miało miejsce 11 mniejszych pożarów. Liczba mieszkańców wynosiła: w r. 1820 - 1367 osób i 179 domów, w r. 1828 - 1659 mieszkańców i 184 domy, w r. 1840 - 1990 mieszkańców i 188 domów.

    Po śmierci Ernesta von Strachwitz, dobra przejął jego syn Hiacynt von Strachwitz (1832-41), który od Rudolfa von Skrbenski kupił Mszanę Górną i Dolną. Hiacynt przekazał majątek swojemu zięciowi hr. Aleksandrowi von Oppersdorf (1841-51), który już w r. 1842 sprzedał Mszanę Górną i Dolną Wilhelmowi Gramsch. W 1839 r. wybrukowano w Wodzisławiu pierwsze ulice. W latach 1847-8 miasto dotknęła klęska głodu i tyfusu głodowego. W 1850 r. było tu 205 domów i 1976 mieszkańców. Na początku XIX w. w mieście były 2 cegielnie, gorzelnie dominialne i browar, młyn Uherka, farbiarnia, bielarnia, fabryka tytoniu, fabryka waty (od 1860 r.) i krochmalnia. W poł. XIX w. istniały w Wodzisławiu cechy rzemieślnicze różnych specjalności: szewcy, garbarze, rzeźnicy, piekarze, tkacze, krawcy i stolarze.

    Odkrycie złóż węgla kamiennego w pobliżu miasta wywarło dominujący wpływ na dalszy jego rozwój. W Pszowie powstała w 1856 r. kopalnia "Anna" z połączenia pól "Anna" (nadanie w 1840 r, eksploatacja od 1842 r.) oraz "Albin" (nadanie w 1856 r). Na terenie Radlina uruchomiono kopalnię "Emma" (nadanie w 1858 r., powiększenie w 1866 r., eksploatowana od 1883 r.).

    W 1851 r. dobra Wodzisław - Zamek nabyła w drodze licytacji Gmina Braci Morawskich w Pawłowiczkach (Gnadenfeld), w której imieniu zarządcą był kupiec Knopek (1851-54). W 1854 r. majątek przeszedł w ręce Karola Emila Jerzego von L’ Estocque (1854-60), od którego drogą sprzedaży i częściowej wymiany otrzymał go Edward Brauns (1860-81), a po nim jego syn - Marcin Brauns (1881-86). Liczba mieszkańców wynosiła: w 1850 r. - 2400 osób i 205 domów, w 1860 r. - 2408 mieszkańców i 205 domów mieszkalnych w większości murowanych, 127 stajni, stodół i szop, 3 browary i cegielnia. W 1870 r. w Wodzisławiu mieszkało już- 2400 osób i było 209 domów. W 1855 r. założono w mieście straż ogniową. W latach 1860-61 zbudowano drogę do Rybnika a w 1863 r. częściowo wybrukowano rynek. Edward Brauns założył promenadę i skwery pakowe w lesie na wzgórzu Grodzisko, a w 1867 r. wzniósł tu wieżę romantyczną. W 1882 r. przeprowadzono linie kolejową Rybnk - Wodzisław, przedłużoną w 1884 r do Bogumina, a w 1913 r. zbudowano odgałęzienie do Żor przez Jastrzębie. Po roku 1886 zamek wraz z parkiem przeszedł na własność miasta i pełnił funkcję ratusza. Miasto rozbudowało się w kierunku dworca kolejowego. Ilość mieszkańców na przełomie wieku wynosiła: w 1880 r. - 2536, w 1900 r. - 2701, a w 1910 r. - 3493 osoby.

    Następnymm właścicielem majątku był Fryderyk von Friedlander-Fuld (1886-1917) z Berlina. W latach 1909-11 zbudowany został nowy kościół parafialny, wg projektu Ludwika Schneidera. Po śmierci Fryderyka, majątek odziedziczyła jego córka Anna Maria von Friedlander-Fuld, zamężna Goldschidt-Rotschild (1917-1941). Dobra Wodzisław - Zamek oddane zostały w 1918 r. w wieczystą dzierżawę Rybnickiemu Gwarectwu Węglowemu.

    Po zakończeniu I wojny światowej, działała w Wodzisławiu Rada Robotnicza i Polska Rada Ludowa (XI 1918 - XII 1919). W wyborach komunalnych z listopada 1919 r. padły w mieście 454 głosy na listę polską na ogólną liczbę 1464 uprawnionych. Kandydaci z listy polskiej zdobyli 6 z 18 mandatów. Od grudnia 1919 r. działało tu gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" kierowane przez Józefa Michalskiego i Wilhelma Prokopa, następnie komórka i władze okręgowe POW Górnego Śląska oraz Towarzystwo Śpiewu "Wiosna". W lipcu 1919 r. w mieście kwaterował 3 baon Reichenbacha z Freikorpsu Hasse. Utrudniało to akcje powstańcze. W I powstaniu miasto zostało otoczone przez 800 osobowy oddział powstańczy pod dowództwem Alojzego Ośliźloka, który jednak nie zdobył miasta wobec przewagi Niemców. W II powstaniu o Wodzisław toczyły się ciężkie walki. W nocy 19/20 sierpnia 1920 r. nacierała na miasto kompania Teofila Szczęsnego z Marklowic, jednak przeważające siły niemieckie zmusiły ją do odwrotu. Pod wieczór nadciągnęły w rejon miasta nowe oddziały powstańcze pod dowództwem Mikołaja Witczaka i Jana Wyglendy i po zaciętej walce zdobyły miasto. W plebiscycie 1921 r. padło w Wodzisławiu 1688 głosów na Niemcy, a 662 na Polskę.

    W III powstaniu z 2/3 maja 1921 r. Wodzisławski Pułk Powstańczy dowodzony przez Jana Michalskiego przejściowo opanował miasto, jednak zmuszony został do wycofania. W rezultacie przewlekłych potyczek 4 maja oddział powtórnie zajął miasto, następnie przeszedł na linię obrony Olza - Lubomia, wzdłuż Odry, gdzie w dniach 21-23 maja uczestniczył w ciężkich walkach. W Pszowie i Radlinie robotnicy zbudowali pociągi pancerne "Pieron" i "Korfanty", które użyte zostały w walkach pod Kędzierzynem i Górą Św. Anny.

    W wyniku plebiscytu Wodzisław przyznany został Polsce. Dnia 4 lipca 1922 r. nastąpiło uroczyste przejęcie miasta przez władze polskie. W 1923 r. nastąpiła likwidacja obszarów dworskich, które wcielono do miasta. W 1928 r. gmina miejska Wodzisław zajmowała powierzchnię 1092 ha z 4176 mieszkańcami, w 1938 r. liczyła już 5189 mieszkańców.

    W okresie międzywojennym w Wodzisławiu były czynne następujące zakłady przemysłowe: Fabryka Wyrobów Tytoniowych, młyn parowy, Wodzisławska Fabryka Kafli, przedsiębiorstwa budowlane, fabryka maszyn i odlewnia żeliwa, ślusarnie i drobne warsztaty rzemieślnicze, pod miastem cegielnia, tartak, szyb wydobywczy kopalni "Emma" duże gospodarstwo rolne Rybnickiego Gwarectwa Węglowego na terenie dóbr Wodzisław - Zamek (1918-41). Pod koniec lat 30-tych był tu szpital miejski, sanatorium przeciwgruźlicze, szkoła średnia, szkoły podstawowe, sąd i więzienie.

    Po zajęciu Wodzisławia w 1939 r. przez Niemców, nastąpiły masowe aresztowania działaczy powstańczych. Majątek Wodzisław - Zamek przejął koncern Bergswerksverwaltung Oberschlesien GmbH der Reichwerke "Hermann Gőring", który tu gospodarzył do 1945 r. Pod koniec wojny 22 stycznia 1945 r. do Wodzisławia dotarła kolumna więźniów ewakuowanych z oświęcimskiego obozu zagłady. Na stacji kolejowej byli ładowani do wagonów i wywożeni w głąb Niemiec. Wodzisław został wyzwolony przez Armię Czerwoną 26 marca 1945 r. Zniszczenie miasta sięgnęło 80%.

    W latach 1945-46 trwała odbudowa śródmieścia pod kierunkiem prof. Cz. Thullie, F. Mauera i L. Czarnoty. Dobra Wodzisław - Zamek przeszły na skarb państwa. W 1946 r. do miasta włączono gminę Jedłownik i utworzono gminę Wodzisław Śląski Wieś, w skład której weszły Wilchwy, Warusze, Turza, Turzyczka, Czyżowice. Do 1950 r. odbudowano śródmieście. W tym samym roku powstał Państwowy Ośrodek Przemysłowy (obecnie Mototechnika). W 1954 r. utworzono powiat wodzisławski, w 1957 r. obchodzono 700-lecie założenia miasta. Na dalszy jego rozwój wywarła wpływ rozbudowa przemysłu węglowego. Zbudowano magistralę wodociągową, sieć gazową, osiedle mieszkaniowe Nowe Miasto. W latach 1952-1960 zbudowano w Wilchwach kopalnię "1-Maja", którą w 1960 r. oddano do eksploatacji. W 1964 r. przebudowano Zakłady Przemysłu Tytoniowego na Śląskie Zakłady Koncentratów Spożywczych. Powstały dalsze osiedla mieszkaniowe "Dąbrówki" i "Piastów" (1987). W 1965 r. miasto liczyło 17 000 mieszkańców i zajmowało obszar 17 km2. Po przyłączeniu w 1972 r. gromady Wilchwy i wsi Marusze i Turzyczka obszar miasta wzrósł do 27 km2.

    W wyniku reformy administracyjnej w 1975 r. poszerzono obszar miasta do 110 km2, przez przyłączenie miast: Radlin, Rydułtowy, Pszów z Kokoszycami oraz gminy Marklowice. Liczba mieszkańców wzrosła do 100 000 osób. W 1990 r. nastąpiło odłączenie miasta Rydułtowy, wkrótce później Pszowa i Marklowic. Miasto miało od tego czasu 62,1 km2, i liczyło 70 696 mieszkańców (1996 r.). W 1999 r. Wodzisław ponownie stał się miastem powiatowym. W tymże roku odłączona została gmina miejska Radlin. Obecnie obszar miasta wynosi 50 km2, a liczba mieszkańców - 49 661 osób.

Henryk Stasiński