Boruszowice – osada w cieniu prochowni

Początki
    Boruszowice to niewielka wieś (ok. 960 mieszkańców)[1] w gminie Tworóg w pow. tarnogórskim, nazywana niegdyś także Boruszowcem. Osada powstała prawdopodobnie w poł. XVII w. nad Graniczną Wodą (dziś tzw. Stary Boruszowiec ok. 4 km od obecnej lokalizacji), w dokumentach wymieniona po raz pierwszy w 1720 r. [2] W 1750 r. nad graniczną wodą powstała kuźnica żelaza, którą unieruchomiono w 1800 r., a na jej miejscu w 1835 r. założono fryszerkę, zatrudniającą 5 robotników. Pozostali mieszkańcy osady żyli z roli, pracy w lesie i wypału węgla drzewnego. W 1. poł. XIX w. za sprawą hr. Donnersmarcka wieś została zlikwidowana, a zabudowania spalone. W jej sąsiedztwie pozostał starodrzew dębowy, liczący 95 okazów, który w latach 1953-1992 był objęty ochroną jako rezerwat przyrody „Dęby Boruszowickie”. Z powodu zanieczyszczenia wód Granicznej Wody (głównie cynkiem i kadmem), starodrzew usechł.

Prochownia
    W latach 1891-1894 konsorcjum właścicieli górnośląskich kopalń (Schaffgotsch, Giesche i innych) zbudowało w sąsiednim lesie fabrykę materiałów wybuchowych „Pulverfabrik Pniowitz GmbH”. Wytwarzano tu dynamit, a także ksylit i saletrę amonową, których odbiorcami były kopalnie górnośląskie. Fabryka ta zajmowała powierzchnię ok. 0,7 km2 i obejmowała zabudowania fabryczne, schrony i magazyny luźno rozrzucone po okolicznych lasach oraz osadę fabryczną, przeznaczoną dla robotników i urzędników. Pracowało w niej ok. 500 robotników, co jak na ówczesne czasy było sporym zatrudnieniem.
    Na potrzeby prochowni wybudowano w latach 1901-1906 osiedle patronackie, tzw. Kolonię Fabryczną, które przyjęło nazwę zlikwidowanej wcześniej wsi Boruszowice i wchłonęło sąsiednie przysiółki Osiek i Krotofil [3].
    W 1906 r. fabryka „Pułverfabrik Pniowitz GmbH” zmieniła nazwę na „Sprengstoffabrik Pniowitz GmbH", która w roku 1916 sprzedała wszystkie swoje udziały spółce „Oberschlesische Spengstoff AG”. Spółka ta przekształciła się następnie w „Aktiengesellschaft Lignose” z siedzibą Dyrekcji Generalnej w Berlinie. W skład tej spółki wchodziły m.in. zakłady materiałów wybuchowych w Krywałdzie i w Bieruniu Starym (w Krywałdzie produkowano materiały chloranowe, a w Bieruniu – nitroglicerynę i dynamit). Spółka Lignoza rozbudowała swoje zakłady, m.in. w Boruszowicach. Stał się on największym w Europie producentem prochu czarnego, saletry wybuchowej oraz materiałów wybuchowych amono-saletrzanych. Warto wspomnieć, że boruszowicka fabryka prochu odegrała ważną rolę w okresie powstań śląskich. W czasie III powstania śląskiego z tej fabryki oddziały powstańcze Grupy Północ oraz kopalnie śląskie zaopatrywane były w materiały wybuchowe. Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. Boruszowice znalazły się w Polsce, a granica polsko-niemiecka biegła 2 km na południe od wsi.

Papiernia
    W 1924 r. fabryka została wykupiona przez spółkę akcyjną „Lignoza SA” z Katowic i zlikwidowana. Przyczyną likwidacji było zapewne położenie w sąsiedztwie granicy polsko-niemieckiej. W 1929 r. spółka „Lignoza” zaczęła przekształcać nieczynną prochownię w fabrykę papieru i ścieru drzewnego. Zbudowano budynek maszyny papierniczej, ścieralni, rozbudowano kotłownię, doprowadzono bocznicę kolejową ze Strzybnicy i spiętrzono wody pobliskiej Stoły, by móc ją pobierać do celów technologicznych.

   Zabudowania dawnej papierni z wieżą ciśnień, foto Adrian Tync wikipedia

    Fabryka produkowała wysokogatunkowy papier (m.in. do druku papierów wartościowych), a w czasie okupacji – tekturę. Zakład nie ucierpiał w czasie działań wojennych i prowadził produkcję do lat 90. XX w., stając się w latach 70. XX w. częścią Kaletańskich Zakładów Celulozowo-Papierniczych. Przemiany społeczno-gospodarcze, zapoczątkowane w Polsce w 1989 r. okazały się bardzo trudne dla Kaletańskich Zakładów Celulozowo Papierniczych, przedsiębiorstwa produkującego z poważnymi stratami, dodatkowo posiadającego zdekapitalizowany park maszynowy. W 1993 r. ogłoszono jego upadłość, a 1 września 1993 r. fabryka w Boruszowicach została wydzierżawiona od Syndyka KZCP przez spółkę pracowniczą pod nazwą PPHU CARTEX. Na początku lat 90. zakład wytwarzał papiery na podłoża do kredowania i do produkcji tapet oraz białych kartonów kreślarskich i rysunkowych. Od 2009 r. zakład jest w likwidacji, opuszczony.

Boruszowice, fragment zabudowy Kolonii Fabrycznej przy ul. Składowej 1-3, foto Edward Wieczorek

Kolonia Fabryczna
    Jak już wspomniano, wraz z powstaniem fabryki materiałów wybuchowych zaczęto w jej sąsiedztwie budowę osiedla dla urzędników i robotników, nazwanego Kolonią Fabryczną [4]. Kolonia była budowana etapami na obszarze o powierzchni około 5 ha. Pierwsze 8 budynków mieszkalnych oddano do użytku w roku 1895, tuż po rozpoczęciu działalności zakładu. W latach 1897-99 wzniesiono kolejne obiekty przy obecnej ul. Armii Krajowej 7, 9, 11 i ul. Obrońców Pokoju 1, w roku 1904 – budynek przy ul. Armii Krajowej 13, a w 1907 – budynek przy ul. Składowej 7. Zasadnicza część zabudowy osiedla powstała w latach 1910-20. W jej skład wchodzą budynki przy ul. Obrońców Pokoju 9, ul. Składowej 1, 2, 3, 4, 5, 8, 8/9, 9, 10, 12 (dawniej nr 11 i 12), 13 (a,b,c,d,), 14 (a,b,c,d) i ul. Armii Krajowej 3.

Boruszowice, budynek przy ul. Armii Krajowej 13, foto Edward Wieczorek

    Układ przestrzenny osiedla wyznaczają obecne ulice Armii Krajowej i Obrońców Pokoju. Wewnętrzna kompozycja oparta jest na układzie geometrycznym, wyznaczonym siatką dróg dojazdowych i alejek, wypełnionym zabudową o zróżnicowanym przeznaczeniu, z otwartym prostokątnym placem w południowo-wschodniej części.
    Ponieważ Kolonia Fabryczna wznoszona była etapami, w jej zabudowie widoczne jest zróżnicowanie standardów i rozwiązań architektonicznych. Z perspektywy XXI w. widać dokonane zmiany, przebudowę części budynków i infrastruktury gospodarczej, jednak do dziś osiedle odbierane jest jako spójny i uporządkowany układ przestrzenny. Stylistyka zachowanych budynków wpisuje się w ogólne tendencje rozwiązań z końca XIX i początków XX wieku.
    Zespół złożony jest z kilkudziesięciu wolnostojących budynków mieszkalnych, użyteczności publicznej i gospodarczych. Pierwotnie całość planowana była na ok. 150 osób. Poszczególne budynki różnią się gabarytami i rozwiązaniami architektonicznymi ukształtowania bryły, kompozycji rzutów i układów funkcjonalnych, form dachów i wystroju elewacji. Różnorodność architektoniczna zabudowy wskazuje na prawdopodobny udział w jej projektowaniu różnych architektów. Lokale mieszkalne złożone były z trzech izb, w tym kuchni, o powierzchni użytkowej około 40-60 m2. Przy niemal każdym obiekcie znajdował się ogród o powierzchni około 2-4 arów.

Boruszowice, ul. Obrońców Pokoju 4-6, foto Edward Wieczorek

    W ramach osiedla można wyodrębnić kilka typów budynków. Część z nich stanowią proste ceglane budynki mieszkalne wielorodzinne (familoki) w typie koszarowym (Mietkaserne), powszechnie wznoszone na Śląsku na przełomie XIX i XX wieku. Do tej grupy należą obiekty przy ul. Składowej 1, 2, 3. Usytuowane są w układzie kalenicowym, w rytmicznych odstępach, w prostej, niemal powtarzalnej formie, nieznacznie zróżnicowane w gabarytach. Budynki mają prostokątne rzuty i zwarte bryły zwieńczone dwuspadowymi dachami, krytymi dachówką oraz prostymi ceglanymi elewacjami bez dekoracji.
    Inną grupę budynków mieszkalnych wielorodzinnych utrzymanych w podobnym jak wyżej charakterze tworzą obiekty przy ul. Obrońców Pokoju 1, Armii Krajowej 3 i Składowej 5. Budynki posiadają również regularne plany i stosunkowo proste bryły, a ich ściany zewnętrzne wykończone są niemal w całości cegłą. Wyróżniającą je cechą jest jednak bogatszy wystrój elewacji, ukształtowany geometrycznymi podziałami architektonicznymi i dopełniony ceglanymi detalami.

Boruszowice, budynki przy ul. Składowej 10 i 12, foto Edward Wieczorek

    W sąsiedztwie w/w budynków mieszkalnych znajdują się przyporządkowane im komórki lokatorskie, przeznaczone do trzymania drobnego inwentarza lub wykorzystywane jako składziki i małe warsztaty. Posiadają one proste ceglane elewacje, zbudowane są na wydłużonych rzutach, przekryte jedno- lub dwuspadowymi dachami.

Boruszowice, u góry ul. Składowa 14, u dołu – dawny magiel i piekarnia, foto Edward Wieczorek

    Innym typem budynków mieszkalnych osiedla są obiekty bliźniacze (ul. Armii Krajowej 5, 7, 9,11 oraz ul. Obrońców Pokoju 4, 6, 9). Posiadają one symetryczną bryłę i prostą elewację. W zespole Kolonii występują również budynki czterorodzinne (czworaki), m.in. przy ul. Składowej 13 a,b,c,d (pierwotnie dom dozorców), ul. Składowej 14 a,b,c,d oraz 15 i 16. Wszystkie wyróżnia znaczące rozczłonowanie formy dachów, o indywidualnych rozwiązaniach architektoniczno-budowlanych oraz zróżnicowanie materiałowe w wykończeniu elewacji, wynikające z używania różnych technik budowlanych (m.in. konstrukcji muru pruskiego) oraz rozwiązań materiałowych i kolorystycznych opartych na równoczesnym stosowaniu tynków, cegły, drewna.

Boruszowice, ul. Armii Krajowej 13 (dawna poczta), foto Edward Wieczorek

    Ciekawym przykładem szczególnie bogatego ukształtowania bryły jest budynek mieszkalno-usługowy przy ul. Armii Krajowej 13. Pierwotnie pełnił funkcję domu mieszkalnego dla urzędników, w późniejszym czasie stanowił siedzibę placówki urzędu pocztowego. Wyróżnia go m.in. nieregularny rzut, zróżnicowana bryła zwieńczona łamanym dachem o różnej wysokości, z niewielką wieżyczką, oraz ciekawa geometryczna dekoracja elewacji wykonana z ceramiki.
    Budynki zlokalizowane przy ul. Składowej 9, 10, 11-12 i 15 posiadają rozwiązania w typie angielskiego stylu „cottage". W większości są obiektami dwukondygnacyjnymi, o silnie zróżnicowanych bryłach, nakrytych wysokimi złożonymi w formie dachami. Zbudowane są z cegły, z wykorzystaniem techniki muru pruskiego w poziomie poddaszy.
    W skład zabudowy osiedla wchodzą również obiekty użyteczności publicznej, np. budynek ul. Składowa 6, pierwotnie przeznaczony na cele handlowe oraz kasyno, a po przebudowie w latach 30. XX wieku przystosowany częściowo do funkcji mieszkalnej (współcześnie również na potrzeby biblioteki). Jest on nieco większy od pozostałych na osiedlu i cechuje go nieregularny rzut i zróżnicowana bryła, nakryta wielospadowym dachem z licznymi lukarnami, facjatami i narożną wieżą. Elewacje wykończone są w całości tynkiem, zdobione profilowanymi gzymsami.

Boruszowice, budynki przy ul. Składowej 10 i 8, foto. Edward Wieczorek

    W przekształconym współcześnie budynku przy ul. Obrońców Pokoju 3 (obecnie sklep i bank) mieściła się pierwotnie kręgielnia. W jego sąsiedztwie znajduje się budynek dawnej kaplicy Matki Boskiej Bolesnej. Na uwagę zasługuje również skromny w formie wolnostojący budynek dawnej piekarni i magla (ul. Składowa 4).
    Osiedle urozmaicone jest zielenią wysoką i niską, tworzącą przestrzenie wspólne, np. prostokątny plac w południowo-wschodniej części założenia, z zachowaną misą dawnej fontanny, czy niedawno zagospodarowany skwer przed dawnym kościołem MB Bolesnej.
    Kolonia Fabryczna tworzyła samowystarczalny organizm, niezależny od reszty miejscowości, co zresztą jest charakterystyczne dla innych osiedli robotniczych w regionie i w zasadzie powinna być określona jako Osiedle Fabryczne (osiedle musiało być samowystarczalne, kolonia już nie).
    Warto podkreślić, że osiedle w Boruszowicach jest jednym z nieczęsto spotykanych w regionie przykładów osiedla robotniczego, wyróżniającego się jednak typowo wiejskim charakterem.
    W 2017 zespół zabudowy Kolonii Fabrycznej został wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego pod nr A/493/2017.

Kościół
    Początkowo mieszkańcy Boruszowic należeli do parafii w Żyglinie (9 km od Boruszowic), a od 1887 r. do parafii Rybna-Strzybnica, jednak wraz z budową Kolonii Fabrycznej i wzrostem liczby mieszkańców wsi zaistniała konieczność posiadania świątyni na miejscu. Na prośbę mieszkańców Boruszowic oraz za wstawiennictwem ówczesnego proboszcza z Rybnej-Strzybnicy, ks. Roberta Stośka, kuria metropolitalna we Wrocławiu za zgodą władz fabryki erygowała w 1919 r. kaplicę z prawem stałego przechowania Najświętszego Sakramentu, poświęconą Matce Boskiej Bolesnej (parafię erygowano w 1978 r.). Przeznaczono na ten cel budynek przy ul. Obrońców Pokoju, wzniesiony przez prochownię w 1899 r. na potrzeby kulturalne załogi.

Boruszowice, dawny kościół Matki Boskiej Bolesnej, foto Edward Wieczorek

    Obiekt posiada prosty rzut i zwartą bryłę zwieńczoną wydatnym dwuspadowym dachem oraz wpisujące się w konwencję stylistyczną osiedla opracowanie elewacji, oparte na zasadzie różnicowania rozwiązań materiałowych. Kaplica służyła mieszkańcom Boruszowic i pobliskiego Hanuska do 2014 r., kiedy poświęcono nowoczesny kościół MB Bolesnej, autorstwa arch. Michała Kuczmińskiego i Pracowni Form-Studio.

Boruszowice, współczesny kościół parafialny MB Bolesnej, foto Edward Wieczorek

 

Edward Wieczorek

 

OBJAŚNIENIA DO PLANU OBSZARU OCHRONY:
1. Budynek mieszkalny ul. Armii Krajowej 3
1a. Budynek gospodarczy ul. Armii Krajowej 3
2. Budynek mieszkalny ul. Armii Krajowej 5
3.Budynek mieszkalny ul. Armii Krajowej 7
5. Budynek mieszkalny ul. Armii Krajowej 9
6. Budynek mieszkalno-usługowy (poczta) ul. Armii Krajowej 11
7. Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 1
7a. Budynek gospodarczy ul. Obrońców Pokoju 1
8, 10 Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 4-6
9. Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 5
11. Dawna kaplica MB Bolesnej ul. Obrońców Pokoju
12. Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 7
13. Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 9
14. Budynek mieszkalny ul. Obrońców Pokoju 11
15. Budynek mieszkalny ul. Składowa 1
16. Budynek mieszkalny ul. Składowa 2
17. Budynek mieszkalny ul. Składowa 3
17a. Budynek gospodarczy ul. Składowa 3
18. Budynek mieszkalny ul. Składowa 4
19. Budynek mieszkalny ul. Składowa 5
19a. Budynek gospodarczy ul. Składowa 5
20. Budynek mieszkalny ul. Składowa 6
21. Budynek mieszkalny ul. Składowa 7
22. Budynek mieszkalny ul. Składowa 8
23. Budynek gospodarczy ul. Składowa 8/9
24. Budynek mieszkalny ul. Składowa 9
25. Budynek mieszkalny ul. Składowa 10
26. Budynek mieszkalny ul. Składowa 12
27. Budynek mieszkalny ul. Składowa 13
28. Budynek mieszkalny ul. Składowa 14
29. Budynek mieszkalny ul. Składowa 15
30. Budynek mieszkalny ul. Składowa 16

 

1. http://tworog.pl/ludnosc
2. Bugajski Jerzy, Z dziejów Boruszowic. Na marginesie 100-lecia istnienia miejscowej fabryki, „Zeszyty Tarnogórskie” nr 9, 1990, s. 27
3. Tamże s.29-30
4. etapy budowy i charakterystykę budynków zaczerpnięto z Decyzji w sprawie wpisu do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego: http://bip.ugtworog.rekord.com.pl/5780/dokument/24040