Zabytkowe kapliczki Kalwarii Pszowskiej

    W Pszowie w powiecie wodzisławskim, znanym z sanktuarium Matki Boskiej Pszowskiej, zwanej Uśmiechniętą, znajduje się Kalwaria Pszowska, którą tworzy zespół zabytkowych kapliczek. Administruje kalwarią rzymsko-katolicka parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Pszowie.


    Położona jest w północnej części Pszowa na granicy z Rydułtowami, na rozległym, pagórkowatym i zadrzewionym obszarze, na którym na długości około 1,5 km rozmieszczonych jest czternaście murowanych kaplic, poświęconych poszczególnym stacjom Drogi Krzyżowej Chrystusa. Każda kaplica posiada własną niepowtarzalną architekturę, a w ich wnętrzach znajdują się ołtarze wraz z grupami figuralnymi, przedstawiające sceny z męki Chrystusa w drodze na Golgotę.
    Stację XII stanowią trzy wysokie, drewniane krzyże, z figurą Chrystusa na środkowym, natomiast kaplica ostatniej, XV stacji uzyskała status świątyni parafialnej pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego.
    Pomysł budowy Kalwarii zrodził się w XIX w., kiedy kościół w Pszowie był już kościołem pielgrzymkowym, za sprawą łaskami słynącego obrazu Matki Bożej Pszowskiej, a proboszczem został ks. Paweł Skwara. Wówczas postanowił on wybudować wokół świątyni stacje Drogi Krzyżowej.
    Płaskie kapliczki w stylu neogotyckim, z obrazami Męki Pańskiej, zostały wkomponowane w przykościelne ogrodzenie i uroczyście poświęcone 8 października 1855 r. Z czasem jednak postanowiono, na podobieństwo znanych już miejsc pielgrzymkowych, takich jak Piekary Śląskie, Góra Świętej Anny, czy Kalwaria Zebrzydowska, wybudować prawdziwą kalwarię z murowanymi kaplicami, rozmieszczonymi zgodnie z tradycją chrześcijańską na pagórkowatym terenie.
    Do realizacji planu budowy właśnie takiej kalwarii przystąpiono na początku XX wieku, kiedy proboszczem kościoła w Pszowie był ks. Bruno Laska. Na terenie, na którym miała stanąć Kalwaria wytyczono układ ścieżek oraz rozmieszczono prowizoryczne stacje Drogi Krzyżowej w postaci dębowych słupów i namalowanych na blasze przedstawień Męki Pańskiej. Pierwsze trzy murowane kaplice powstały w 1911 r., na budowę następnych trzeba było poczekać kilkanaście lat. Przeszkodą w dalszym ich stawianiu był pożar, jaki wybuchł we wrześniu 1911 r. oraz zmiana proboszcza.
    Dzieła budowy dokończył ks. Mikołaj Knosała, który proboszczem parafii pszowskiej został w 1922 r. Za sprawą jego oraz okolicznych mieszkańców w ciągu lata 1929 r. wyremontowano trzy istniejące już kaplice i postawiono 12 nowych. Uroczystego poświęcenia zakończonego dzieła budowy dokonano 1 października 1929 r.
    Kaplice Kalwarii Pszowskiej są niewielkimi kubaturowo obiektami zbudowanymi z cegły na rzucie prostokąta (7 kaplic), kwadratu (4 kaplice) i ośmioboku (2 kaplice). Wszystkie kaplice są otynkowane i nakryte dachami dwuspadowymi, w pojedynczych przypadkach trój-, cztero- i wielospadowym oraz stożkowym i kopulastym, pokrytymi dachówkami lub obitymi blachą. Dominują w nich jednoosiowe fasady, zwieńczone trójkątnym szczytem, i wejściem centralnie usytuowanym, zamkniętym półkoliście. Występują również fasady ze szczytami o wklęsłych lub wypukłych konturach, łagodnych spływach i spiralnie zwiniętych wolutach czy wręcz fantazyjnie wygiętych krawędziach.
    Pozostałe elewacje charakteryzują się ramowymi podziałami ścian, boniowanymi cokołami, profilowanymi gzymsami wieńczącymi - koronującymi, półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi, nierzadko obramionymi opaskami z formą klucza pośrodku.

kalwaria1

Kaplica Stacji III

    Wśród bogactw detali architektonicznych występujących w kaplicach warto wymienić: nisze zamknięte półkoliście lub łukiem prostym, czy zaznaczone w tynku formy przypominające nisze, eliptyczne wnęki dekorowane sztukaterią w postaci korony cierniowej lub lauru, obramienia bordiurowe wejść i okien w formie girlandy z liści laurowych.
Spośród wszystkich kaplic wyróżnia się fasada kaplicy stacji III z charakterystycznym portykiem, złożonym z dwóch stylizowanych kolumn dźwigających trójkątny naczółek (tympanon). Kolumny osadzone są na wysokim cokole.
    Całkowicie odmienną od pozostałych obiektów jest stacja VII wybudowana na rzucie ośmioboku z oskarpowanymi narożami i prostokątnym przedsionkiem od frontu, zamkniętym łukiem w postaci profilowanej archiwolty wspartej na szerokich pilastrach, do którego prowadzą jednobiegowe schody z murowaną  z murowaną balustradą po obu stronach. We wszystkich elewacjach znajdują się nisze o półkolistym wykroju i zróżnicowanych wymiarach.  

kalwaria2

Kapliczka stacji VII

    Pod względem architektonicznym wiele kaplic nawiązuje do stylu neobarokowego poprzez swoje wklęsłowypukłe szczyty, ich półokrągłe zwieńczenia i wygięte spływy, kopulaste dachy z wygiętymi połaciami i innymi detalami charakterystycznymi dla tego stylu.
    Przykładem są kaplice stacji IV i VIII. Fasada pierwszej z nich zamknięta jest szczytem o wklęsłych liniach i półokrągłym naczółkiem w zwieńczeniu oraz uskokowymi wspornikami w narożach. Kontury szczytu obiega podwójny gzyms, elewacje gzyms koronujący.
    Fasada drugiej zwieńczona wystającymi ponad dach i półkoliście zakończonymi narożami oraz półkolistnym naczółkiem z wklęsłymi spływami. Wejście zamknięte łukiem pełnym, obramionym bordiurą w formie girlandy z liści laurowych. Ponad drzwiami medalion ujęty taką też bordiurą, przedzielona opaskami wstęgowocęgowymi. W elewacjach bocznych owalne otwory okienne, obwiedzione również bordiurą.

kalwaria3

Kapliczki stacji IV i VIII

    W stylu neorenesansu zbudowana jest kaplica stacji XIII, której fasadę zamyka szczyt z tympanonem i łagodnymi spływami ze spiralnie zwiniętymi wolutami opartymi na wspornikach z uskokami u dołu.

kalwaria4
Kaplice stacji XIII i XIV


    W stylu neoklasycystycznym wzniesiona jest kaplica stacji I z dwuspadowym dachem i fasadą zwieńczoną trójkątnym szczytem, w którego centrum osadzona jest wąska, półkoliście zamknięta wnęka.
    Neoromanizmu zastosowano przy budowie stacji XIV przykryta kopulastym dachem, ujętym w narożnikach masywnymi prostopadłościanami z gzymsem i motywem kuli.
    Obecny wygląd zabytkowych kaplic Kalwarii Pszowskiej jest wynikiem ich gruntownej renowacji przeprowadzonej w latach 2010/2011. W okresie dwóch lat zostało gruntownie odnowionych 13 kaplic. Wymieniono w nich okna, drzwi i posadzki, naprawiono dachy, pomalowano ściany, a kapliczki ogrodzono żelaznymi płotami. Dokonano także renowacji wszystkich figur i wyposażenia wewnątrz kaplic. Dla pielgrzymów i zwiedzających odnowiono ścieżki i schody na terenie całej trasy Drogi Krzyżowej. Uroczystego poświęcenia odnowionej Kalwarii Pszowskiej dokonano 10 września 2011r.
    Pięknie odnowiona Kalwaria jest miejscem, do którego przybywają nie tylko pielgrzymi, ale także turyści, którzy podziwiają niepowtarzalną architekturę kaplic kalwaryjskich jak i otaczającą je przyrodę.


Jacek Antonowicz
zdjęcia autora

Bibliografia:
Paweł Porwoł, Pszowska Kalwaria Geneza, Budowa Kaplic, Dzieje, Pszów 2015
Paweł Porwoł, Zabytki powiatu wodzisławskiego, Kalwaria Pszowska, 2008