Wokół Jeziora Porajskiego - (minimonografia krajoznawcza)
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I UKSZTAŁTOWANIE TERENU
Jezioro Porajskie (Zalew Porajski) leży na pograniczu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Doliny Górnej Warty. Wyżyna Częstochowska rozciąga się od przełomu Warty pod Częstochową na północy po dolinę Białej Przemszy i źródła Szreniawy na południu, jej powierzchnia jest dość zróżnicowana i charakteryzuje się dużymi różnicami wysokości względnej. Dla przykładu – we wsi Choroń różnica między najniższym 289.1 m n.p.m. a najwyższym 353.7 m n.p.m. wynosi 64.6 metra. Współczesny wygląd rzeźby terenu Wyżyny powstał w wyniku wielu milionów lat procesów geomorfologicznych. Między okresami jury a triasem obszar ten wielokrotnie był zalewany morzami co spowodowało osadzanie się warstw szczątków roślinnych i zwierzęcych, które w procesie lityfikacji stały się skałą zwięzłą. Wygląd Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej kształtowany był od paleogenu, a jej ostateczny wygląd powstał w okresie zlodowaceń pleistoceńskich. Rzucającym się elementem rzeźby terenu Wyżyny to wzniesienia i skaliste wzgórza ostańcowe. Największe z nich znajdują się koło Olsztyna, Kroczyc, Mirowa, Ogrodzieńca oraz w Paśmie Smoleńsko-Niegowonickim.
Marina Poraj i fragment Zbiornika Porajskiego
WARUNKI KLIMATYCZNE
Cała Wyżyna Częstochowska położona jest w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego. W naszym kraju klimat kształtują różnego pochodzenia masy powietrza, głównie polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego, natomiast klimat Wyżyny Częstochowskiej ma charakter bardziej kontynentalny co objawia się dużymi różnicami temperatur oraz skróceniem pośrednich pór roku.
FLORA I FAUNA
Na terenie Wyżyny Częstochowskiej występuje bardzo bogaty i różnorodny świat roślin zarówno wodnych jak i stepowych czy pustynnych. Szata roślinna tego terenu sięga okresu trzeciorzędu ok 65-1.8 mln lat temu. Wyżynę porastały wówczas lasy tropikalne, a w miarę ochładzania się klimatu powstawały nowe formy roślin zbliżone do obecnie występujących. Najczęściej występujące to sosny, modrzewie, sekwoje, buki, drzewa orzechowate, olchy, dęby, drzewa laurowe i inne.
Lasy okolic Poraja
Szata roślinna pod koniec epoki zbliżyła się do typu śródziemnomorskiego. Obecnie najliczniejsze są lasy liściaste porośnięte buczyną, a także lipy szerokolistne jak i drobnolistne, graby i dęby. Najsilniej występujące na ubogich piaszczystych glebach są bory sosnowe. Występujące na tym terenie są również modrzew polski i jodła, spotyka się także rośliny chronione jak i niespotykane w innych rejonach kraju. Warto tu wymienić typowo górskie jak ciemiężyca zielona, miesiącznica trwała, żywiec gruczołowaty i żywiec dziewięciolistny. Występują także gatunki kserotermiczne, czyli żyjące w środowiskach suchych stepów i pustyń, są to oman wąskolistny, dziewanna austriacka, rumian żółty, przetacznik wczesny czy liczne macierzanki. Warto również wymienić wiśnię karłowatą czy różę francuską. Ponadto driakiew żółtawa, poziomka twarda, bylica polna, zawilec wielokwiatowy, goryczka orzęsiona, dziewięćsił bezłodygowy. Do gatunków najrzadszych zalicza się kłokoczkę południową, bluszcz, męczennicę, liczne gatunki storczyków, sasankę łąkową, ponadto na podmokłych terenach można spotkać różne rośliny owadożerne i grzybienie białe. Warto też wspomnieć o obfitujących w tej okolicy grzybach jak i okazałych hubach drzewnych.
Obecna fauna Wyżyny to zwierzęta takie jak mysz polna, mysz leśna, kuna leśna, sarna. Lis, dzik, wiewiórka ruda, wrona siwa, sroka, dzwoniec, skowronek, drozd, pliszka, dzięcioł zielonosiwy, mysikrólik, bażant, kuropatwa, przepiórka, jaskółka dymówka, jaskółka oknówka. Najbardziej osobliwe to 17 gatunków nietoperzy min. nocek orzęsiony, gacek wielkouchy, podkowiec duży i inne. Można również spotkać jelenia, łosia, puchacza, pustułkę, orlika krzykliwego, dzięcioła czarnego, kulona, bociana czarnego, czaple siwą, dzierzbę czarnoczelną, dudka, cietrzewia, kaczkę krzyżówkę, jaszczurkę zwinkę, padalca, zaskrońca, żmije, ropuchę paskówkę czy kilka rodzajów traszek. Z owadów warto wymienić ważki i motyle ponad 500 gatunków łącznie oraz różne chrząszcze. Natomiast w wodach zalewu porajskiego jak i Warty występuje wiele gatunków ryb, jak: karp, leszcz, okoń, szczupak, sum, pstrą potokowy czy tęczowy, strzebla czy głowacz białopłetwy. Ze zwierząt hodowlanych warto wymienić bydło czarno-białe rasy nizinnej, kaczki, kury, gęsi, liczne rodzaje kóz, króliki czy konie, które coraz częściej hodowane są przy coraz bardziej popularnych gospodarstwach agroturystycznych.
MIEJSCOWOŚCI
Poraj
Poraj leży na terenie województwa śląskiego w powiecie myszkowskim. Miejscowość letniskowa o powierzchni 58,53 km2 umiejscowiona wśród lasów, a jego głównym atutem jest jezioro Porajskie. Głównym czynnikiem budowy sztucznego zbiornika Porajskiego na rzece Warcie było gromadzenie wody przemysłowej na potrzeby Huty Częstochowa. Zapora była budowana w l. 1957-1978. Pierwsza wzmianka historyczna na temat Poraja pojawiła się w roku 1496, gdy starosta krzepicki Stanisław z Kurozwęk na polecenie króla Jana Olbrachta założył w małej osadzie stadninę koni. Osada nazwę otrzymała od herbu Poraj Stanisława z Kurozwęk. Za panowania Zygmunta II Augusta w 1556 r. założono pierwszy szlak pocztowy w Polsce z Krakowa do Krzepic przez Olkusz, Koziegłowy, Częstochowę, a w samym Poraju powstała stanica wymiany koni pocztowych. W ramach budowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w 1846 r. w Poraju powstała stacja, przyczyniło się to do dużego wzrostu społeczno ekonomicznego mieszkańców. Obecnie trwa budowa stacji przeładunkowej. W 1862 r. powstała poczta, natomiast Ochotnicza Straż Pożarna została utworzona w 1913 r.. Gminę Poraj utworzono w 1920 r., a do 1925 r. Poraj był siedzibą gminy Choroń. Do 1.09.1927 r. Poraj należał do powiatu będzińskiego, a następnie do powiatu zawierciańskiego. Obecnie gmina Poraj obejmuje sołectwa: Choroń, Dębowiec, Gęzyn, Jastrząb, Kuźnica Stara, Masłońskie, Poraj i Żarki Letnisko.
17.01.1945 r. wycofały się z Poraja wojska niemieckie, które Poraj nazywały „Porwalde”, a następnego dnia wkroczyła Armia Czerwona.
Na początku XIX w. znajdowały się w Poraju kopalnie rud żelaza spółki „Modrzejów-Hantke” oraz Zakłady Górniczo-Hutnicze S.A. w Konopiskach w 1920 r. funkcjonowała także kopalnia „Młynek”, należąca do Towarzystwa Akcyjnego „Huta Bankowa” w Borku. Na terenie Poraja po II wojnie światowej powstają fabryki okuć budowlanych, wózków dziecięcych, włókiennicze i inne.
Znane postacie związane z Porajem to Janusz Gniatkowski polski piosenkarz ur. 6.06.1928 r. we Lwowie zmarł 24.07.2011 r. w swoim domu w Poraju. Witold Giersz polski scenarzysta, animator, autor projektów plastycznych ur. 26.02.1927 r.
Na terenie Poraja istnieją szlaki rowerowe Szlak Dębowcówka: Częstochowa Kręciwilk-Poraj i Szlak Cisów: Poraj-Stara Huta, a także szlaki piesze Szlak Zamonitu: Poraj Ząbkowice oraz Szlak Choroński: Jastrząb-Olsztyn. W Poraju znajduje się kościół rzymskokatolicki Najświętszego Serca Pana Jezusa, pomnik Józefa Piłsudzkiego, na cmentarzu stoi mauzoleum poświęcone zmarłym w parafii księżą oraz grób żołnierzy poległych w II wojnie światowej. W centrum miejscowości znajduje się skwer im. Marszałka Józefa Piłsudzkiego. 12.09.1998 r. został uroczyście odsłonięty i poświęcony pomnik Marszałka. W Gminnym Ośrodku Kultury im. J. Gniatkowskiego znajduje się Izba Pamięci Gminy Poraj poświęcona lokalnemu kolejnictwu i górnictwu rud żelaza.
Jastrząb
Jastrząb to mała wieś położona w powiecie myszkowskim nad jeziorem Poraj. Dawna nazwa Gromada Jastrząb nazwa wzięła się z najmniejszej jednostki podziału terytorialnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w l. 1954-1972. W pobliżu Jastrzębia przepływa lewa odnoga Warty o nazwie Czarka. Wieś leży na obszarze rudonośnym, gdzie w 1836 r. na granicy Kamienicy Polskiej i Jastrzębia powstała kopalnia rud żelaza „Kamienica Polska”. Na terenie Jastrzębia w l. 1903-1918 znajdowała się podziemna kopalnia rud żelaza „Józef”. Inne funkcjonujące kopalnie w tamtym czasie to kopalnia „Wiesława” (1911-1924) i kopalnia „Piotr I” (1916-1918), kopalnie te należały do firmy „Modrzejów-Hantke” Zakłady Górniczo Hutnicze S.A. w Konopiskach.
Pierwszą publiczną szkołę podstawową w Jastrzębiu otwarto w l. 1922-1924, a w 1926 r. wybudowano budynek szkoły, który następnie rozbudowano w roku 1936.
Ośrodek „Jurajska Przystań” w Jastrzębiu
Obecnie co roku w ośrodku Jurajska Przystań odbywają się Dni Gminy Poraj. Corocznie w Jastrzębiu odbywają się również dożynki. Z ciekawych miejsc można obejrzeć przydrożną kapliczkę, która została wybudowana w miejscu często zalewanym przez powodzie, miała strzec ludzi przy ich bezpiecznej przeprawie przez rzekę. Wybudowana w XIX w. przy ówczesnej drodze z Jastrzębia do Poraja obok drewnianego mostu na Warcie. W XX w. wybudowano nową drogę do Poraja około pół kilometra w górę rzeki i zbudowano nowy bezpieczny most, wtedy przeniesiono kapliczkę na obecne miejsce. Umieszczono w niej zabytkową figurę Chrystusa Upadającego pod Krzyżem, przeniesioną ze starej kapliczki.
Żarki Letnisko
Żarki Letnisko jest wsią sołecką gminy Poraj, miejscowość leży w otulinie parkowej Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Żarki zostały założone przez hrabinę Stefanię Raczyńską w okresie międzywojennym. Ziemie zakupione przez hrabiego Karola Raczyńskiego w roku 1916 rozparcelowane zostały w l. 1928 i 1931 z inicjatywy hrabiego Raczyńskiego pod zabudowę jednorodzinną. Aby ułatwić rozbudowę letniska wybudowano cegielnię, która funkcjonowała do wybuchu II wojny światowej.
Fragment zabytkowej zabudowy ŻarekLetniska, foto Edward Wieczorek
Rozwojowi Żarek sprzyjało dogodne położenie kolei warszawsko-wiedeńskiej. W roku 1932 wybudowano kawiarnię „Czarka”, w 1936 pensjonat „Nałęcz”, obecnie pełni funkcję leśniczówki oraz kościół. Do roku 1939 wybudowano 30 domów. Według jednego z przedwojennych planów miejscowość nazywała się „Miasto-ogród Żarki” to okoliczna ludność nazywała ją „Blok Żarki”, a obecna nazwa „Żarki Letnisko” została przyjęta w 1948 r.. Należy odnotować iż wieś w pierwszych latach PRL stanowiła siedzibę władz gromadzkiej rady narodowej w Masłońskich. W Żarkach przy ulicy M. Kopernika w 1974 r. Wacław Symforian Szymański (1905-1991) zbudował i uruchomił obserwatorium astronomiczne. Z zawodu włókiennik a z zamiłowania astronom obserwował plamy na słońcu, a jego badania wykorzystywało kilkanaście największych obserwatoriów na świecie. Budynek obserwatorium jest dwukondygnacyjny ma kształt rotundy o średnicy 3 m i zwieńczony jest obrotową kopułą z której wystaje metrowej długości luneta. Z obserwatorium korzystali także członkowie Towarzystwa Obserwatorów Słońca. Niestety obecnie obserwatorium jest zaniedbane i nieczynne. Do atrakcji turystycznych zapewne należy willa „Nałęcz”, której budowę rozpoczęto w 1939 r. i miała być reprezentacyjną rezydencją hrabiny Raczyńskiej, założycielki Żarek. Nazwa willi pochodzi od herbu jakim pieczętowali Raczyńscy. Po wojnie budynek przejęło Nadleśnictwo w Złotym Potoku i do lat 90. XX w. mieściła się w nim leśniczówka. Jest też kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Projekt kościoła powstał na polecenie hrabiny Raczyńskiej, a jego wykonanie zrealizowało dwóch studentów architektury z Warszawy w ramach pracy dyplomowej pod kierunkiem profesora Gałęzowskiego, Budowla wykonana jest w stylu tyrolskim. Budowę nadzorował architekt z Krakowa Franciszek Piaścik. Opiekę nad kościołem przejął proboszcz z Przybynowa ksiądz Augustyniak, a po nim ksiądz Władysław Smolarkiewicz, który przebywał w Żarkach przez czas okupacji, a po wyzwoleniu został pierwszym proboszczem tworzonej parafii, chociaż oficjalnie została powołana dopiero po jego śmierci w 1948 r.. Obraz z kościoła Matki Boskiej pędzla Bolesława Rutkowskiego został poświęcony 7.07.1946 r..
Choroń
Choroń to wieś sołecka w obrębie gminy Poraj. Pierwsza wzmianka o Choroniu dawniejszej wsi szlacheckiej miała miejsce w 1308 r.. W Choroniu istniała kuźnica „Paweł” a początkowa nazwa wsi to Kuźnica Chorońska, następnie Kuźnica Pawłowska. Pierwszy właściciel Choronia Jan z Koziegłów sprzedał go w roku 1443 wojewodzie sandomierskiemu Janowi z Oleśnicy za kwotę 1000 grzywien. Który to następnie w roku 1446 za taką samą cenę odsprzedał Choroń Hińczy z Rogowa. Od 1494 r. właścicielem Kuźnicy Choruńskiej został Piotr Myszkowski właściciel dóbr mirowskich, który przejął ją od Kobylańskich w roku 1487. Początkowo we wsi wybudowana została kaplica w 1595, a następnie w 1657 r. wybudowano kościół , który rozbudowywano w latach 1912-1915 oraz 1949-1952. W końcu XIX w. na powierzchni 1,2 ha rodzina Bylińskich założyła park dworski, który wraz z dworkiem został upaństwowiony w 1945 r., dworek został zniszczony przez pożar w 1976 r. Od 1917 r. do końca1972 r. Choroń był siedzibą władz gromadzkich. Żandarmi niemieccy 21.08.1943 r. podczas akcji przeciwko partyzantom zastrzelili tu 11 Polaków. Wg spisu na dzień 31.12.2004 r. wioska liczyła 1233 mieszkańców, a na koniec 2006 r. o dwóch mieszkańców mniej. Stan na rok 2008 to 1221 ludności. Jako atrakcje turystyczne warto wspomnieć o stanowiącą pomnik przyrody XVII wieczną zabytkową aleję lipową złożoną z 31 trzystuletnich lip drobnolistnych. Obecnie aleja liczy ok 130 starych i młodych drzew i ma ok. 570 metrów długości.
W 2004 r. na wzgórzu na wysokości 360 m n.p.m. na skraju wioski wzniesiono wieżę obserwacyjną o wyso. 32 m, z której szczytu leśnicy w okresie letnim obserwują okoliczne lasy wypatrując pożaru. W Choroniu jest również zabytkowy kościół św. Jana Chrzciciela z XVII w. oraz XVII wieczna kaplica św. Floriana
Kościół w Choroniu
Kuźnica Stara
Kuźnica Stara to wieś w gmi-nie Poraj, leży na często-chowskim obszarze rudonośnym na zachodnim brzegu Zalewu Porajskiego, a w l. 1975-1998 należała do województwa częstochowskiego. W Kuźnicy Starej od XVII w. funkcjonowała żelazna kuźnica należąca do dóbr koziegłowskich nazywana Warczeską lub Warecką nosiła również nazwy Szczwanek, Frankowska czy Cwankowska. Osoby, które dzierżawiły kuźnię mogły wydobywać rudę żelaza na potrzeby jej utrzymania. Pozyskiwaną rudę na terenie Gęzyna i Kuźnicy Starej wożono furmankami do Pieca Masłońskiego. Jako leżąca nad Wartą początkowo w XV wieku nazywana była Warecką. W księgach metrykalnych z 1597 r. odnotowano, iż należała do Lgoty, była własnością biskupów krakowskich. Staroście koziegłowskiemu Aleksemu Denisowi w 1618 r. oddano w dożywocie dwie kuźnice żelazne, jedną nowo zbudowaną na rzece Rzeniszówce i drugą na rzece Warcie oraz wydzierżawiono wieś Gęzyn. Następnym dzierżawcą Kuźnicy był Stanisław Żaboklicki. Kuźnica Stara była w pierwszym okresie PRL siedzibą gromadzkiej rady narodowej. Na terenie Kuźnicy funkcjonuje szkoła podstawowa, placówki handlowe oraz remiza OSP.
Masłońskie Natalin
Masłońskie to wieś sołecka gminy Poraj, która dawniej była znana pod nazwami: Piec Masłoniów, Masłoń, Masłoniec, Masłoński Piec, obecnie używana nazwa to Masłońskie Natalin. W kluczu żareckim Masłońskie było własnością szlachecką. W roku 1782 istniał w miejscowości piec i młyn, a w 1789 r. wymieniano 5 domów, konkretnie dwór i cztery chałupy oraz 26 mieszkańców. Właściciel klucza dóbr żareckich Piotr A. Steinkeller w połowie XIX wieku zbudował piec hutniczy, a zakłady przemysłowe wytwarzające tekturę założył w 1880 r. L. Hasfelld, a nosiły one nazwę „Natalin”. Wieś do końca 1972 r. pozostawała w randze gromady z siedzibą władz w Żarkach Letnisko. W 1951r. miejscowa fabryka tektury została połączona z Myszkowskimi Zakładami Papierniczymi. We wsi jest kilka placówek handlowych, stacja PKP, zakład recyklingowy, szkoła oraz przystań żeglarska. Na rzece Ordonce, która pojawiła się na mapach górniczych w latach 40-tych XX wieku funkcjonowały 4 młyny wodne min w Masłońskim.
Michał Całka, Marta Rudzka, Piotr Targowski
LITERATURA
Adamczak Sławomir, Firlej Katarzyna, Jura Krakowsko-Częstochowska, Bielsko-Biała 2001
Kotarski Marian, Vademecum krajoznawcze ziemi myszkowskiej, Myszków 2007
Puszczewicz Tadeusz, Jurajskie piękno, Koziegłowy 2003
Sitarz Łukasz, Królik Zbigniew, Duda Jan, Historia wsi Choroń, Choroń 2010