Tworóg
Sieć osadnicza gminy Tworóg jest dosyć późna. W XIII w., na terenie obecnej gminy, istniały trzy wsie: dwie o charakterze rolniczym - Połomia i Wojska oraz Świniowice - wieś utrzymująca się z bartnictwa. W 1417 w. wzmiankowana jest kuźnica w Hanusku. W XVI w. na gruntach wsi Świniowice powstały dalsze kuźnice w Kotach, Potępie i Tworogu. Kuźnica wraz z osadą o nazwie Tworóg została założona w 1530 r., ale już w pierwszej połowie XVII w. stała się największą pod względem liczby mieszkańców wsią od Świbia do Mikołeski i od Połomii do Potępy. Kuźnica tworoska, wielokrotnie modernizowana i przekształcona w hutę żelaza, pracowała do 2. połowy XIX w.
W okresie rozdrobnienia dzielnicowego teren obecnej gminy należał do księstwa bytomskiego, a następnie - w większej części - do księstwa toszeckiego. Właściciele toszeckiego państwa stanowego utworzyli w Tworogu siedzibę klucza swoich dóbr. W latach 1660-1684 Tworóg należał do Jerzego Leonarda von Colonny z Toszka, następnie do 1757 r. do rodziny Verdugo, ponownie do Colonnów, a od 1826 r. do 1945 r. do książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina. Pod koniec III powstania śląskiego w tutejszym pałacu mieściła się kwatera sztabu Grupy "Północ" Wojsk Powstańczych.
Obecnie Tworóg jest siedzibą władz gminy liczącej 8,4 tys. mieszkańców. W granicach gminy leży 10 miejscowości. Powierzchnia gminy wynosi 124,9 km2, z czego 72% - to jest 89,3 km2 - stanowią lasy.
Ozdobą Tworogu jest, wznoszący się w centrum wsi, klasycystyczny pałac książąt Hohenlohe-Ingelfingen (obecnie Urząd Gminy) z 2. poł. XVIII w., przebudowany w latach 1802 (arch. Fryderyk Wilhelm Wegner) i 1922-23. Został on wzniesiony na miejscu zamku wzmiankowanego w 1679 r., jednak historycy przyjmują, że wcześniejszy zamek stał prawdopodobnie w miejscu późniejszego spichlerza - obok obecnego budynku probostwa - a nie w miejscu obecnego pałacu. Pałac jest budowlą piętrową, podpiwniczoną, murowaną z cegieł, potynkowaną. Zbudowano go na planie prostokąta, frontem na południe, z ryzalitami skrajnymi i charakterystycznym ryzalitem frontowym. Ryzalit ten zamyka głęboka, półkolista wnęka na całą wysokość budynku, ozdobiona w poniebieniu dekoracją stiukową oraz balkonem na wysokości piętra, wspartym na żeliwnych kolumnach. Kolumny te są ponoć ostatnim wytopem huty tworoskiej. Ryzalit środkowy został zwieńczony falistym szczytem z wazonem, zaś ryzality bocznych elewacji są zamknięte trójkątnymi szczytami. Pałac posiada mansardowy dach z lukarnami, kryty dachówką ceramiczną.
Pałac w Tworogu (rys. Celina kotula) Wnętrze pałacu posiada układ dwutraktowy z korytarzem między traktami. W pokojach sufity z fasetami, ale tylko w jednym (aktualnym gabinecie wójta) została zrekonstruowana polichromia z czasów pierwszej przebudowy, autorstwa prawdopodobnie Wojciecha Heckera. W pozostałych pomieszczeniach polichromię zabiałkowano. Pomieszczenia Urzędu Stanu Cywilnego na parterze posiadają wystrój pseudobarokowy.
Przy pałacu znajduje się skromny park o pow. 2,8 ha, a w nim późnobarokowa kapliczka z 1796 r. - z kopułą z latarnią, krytą gontem - i pomnikowe drzewa: jesion wyniosły (obw. 320 cm) i wiąz polny (241 cm). Obok parku wznosi się dawna oficyna pałacowa z 1. poł. XIX w., z mansardowym dachem, a obok mostu na rzece Stole - kapliczka z początku XIX w.
Nie opodal pałacu stoi neobarokowy kościół parafialny p.w. Św. Antoniego Padewskiego z lat 1815-17 (arch.Worbs), powiększony w 1906 r. o transept i prezbiterium. Wcześniej stała tu drewniana kaplica zbudowana w 1666 r. Wewnątrz kościoła znajduje się barokowy ołtarz główny z XVIII w., ambona w fornie barokowej i stalle oraz klasycystyczne organy z połowy XIX w. Przed kościołem malowane na blasze figury MB Niepokalanie Poczętej, św. Jerzego i św. Leopolda, wzmiankowane już w 1795 r. Także przy kościele kapliczka z 1800 r., figura MB Bolesnej z końca XIX w. i krzyż z około 1890 r. Na cmentarzu przykościelnym, na prawo od wejścia znajduję się mogiła nieznanego żołnierza polskiego, poległego we wrześniu 1939 r.
W pobliżu (pl. Wolności 1) dawny przytułek z 1826 r. "szpitol", drewniany, potynkowane, kryty gontem. Przy pl. Wolności 3 kamienica z 1890 r., z restauracją na parterze. Obok budynku straży pożarnej ustawiona została pompa strażacka z około 1900 r. Nie opodal, przy ul. Nowowiejskiej 13 znajduje się drewniana stodoła z 2. poł. XIX w. , a przy końcu ulicy - budynek z okresu międzywojennego Szkoły Podstawowej im. Powstańców Śląskich. Na wschód od kościoła ponad stuletni budynek dawnej szkoły, kilkakrotnie przebudowywany (aktualnie dom opieki społecznej).
Przy ul. 1 Maja 5 dom z 1910 r. z wystawkami szczytowymi konstrukcji szkieletowej, w którym mieści się Bank Spółdzielczy i poczta. Na uwagę zasługuje dworzec kolejowy z około 1860 r., a także dawna nastawnia kolejowa z 1914 r., wieża ciśnień z 1900 r. i budynek mieszkalny z 1880 r. Na rozwidleniu ul. Lublinieckiej i ul. Kotowskiej kapliczka ku czci św. Jana Nepomucena z 1828 r. Nad Stołą trzy dęby czerwone (obw. 301-304 cm).
Kilka ciekawych obiektów znikło w ostatnich latach. Od kilkunastu lat nie ma pomnikowych wiązów nad Stołą. W 1996 r. rozebrano drewnianą chałupę z 1. poł. XIX w. z częścią gospodarczą pod wspólnym dachem, która stała na przeciw straży pożarnej. Przy ul. Lublinieckiej 31 znajdują się jeszcze ruiny dawnej łaźni dworskiej z połowy XIX w., przebudowanej później na budynek mieszkalny.
Piotr Rościszewski