Zamki i Pałace - Tworóg
Początek dzisiejszemu Tworogowi dała kuźnica żelaza założona w 1530 r. na gruntach wsi Świniowice, która po wielokrotnej modernizacji przetrwała do 2. poł. XIX w. Z czasem w sąsiedztwie huty powstała wieś Tworóg, która stała się siedzibą klucza dóbr, obejmujących także Koty, Potępę, Wesołą, Świniowice, Mikołeskę, Osiek i Nową Wieś. W l. 1660-84 dobra tworoskie należały do Jerzego Leonarda hr. Colonna, następnie do 1756 r. do rodziny Verdugo i ponownie do Colonnów. Po bezpotomnej śmierci Filipa hr. Colonna w 1807 r. dobra tworoskie odziedziczylił Charlotta i jej mąż Karol baron Gastheimb, a po nim w 1818 r. Andrzej hr. Renard. W 1826 r. sprzedał on Tworóg księciu Adolfowi Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina i w rękach tej rodziny pozostał do stycznia 1945.
W 1857 r. przeprowadzono przez wieś linię kolejową z Opola przez Fosowskie do Tarnowskich Gór. W czasie III powstania śląskiego w tutejszym pałacu mieściło się przez kilka dni dowództwo Grupy „Północ” wojsk powstańczych.
W centrum wsi wznosi się klasycystyczny pałac z 2. poł. XVII w. W jego pobliżu stała jakaś wcześniejsza budowla rezydencjonalna, miejsce po której miejscowa ludność jeszcze w XVIII w. nazywała starym zamkiem (Altes Schloss). W XVIII w. częściowo na jej fundamentach powstał spichlerz i więzienie. Kronikarz z Tworoga, ks. Hoschek w 1795 r. zapisał: „Był inny zamek zwany starym lub mniejszym, który stal niegdyś niedaleko od zamku większego...” Nowy barokowy pałac, postawiono przed 1679 r. dla hr. Jerzego Leonarda de Colonna. W l. 1684-1757 dobra i pałac były w rękach rodziny von Verdugo, ale ponownie wróciły do Colonnów. Za czasów hr. Filipa de Colonna, Fryderyk Wilhelm Degner przebudował pałac w 1802 w stylu klasycystycznym. Pałac na rzucie prostokąta, z wysokim mansardowym dachem (pierwotnie gontowym, obecnie ceramicznym), zbudowano na osi wschód-zachód z frontem usytuowanym od północy (przy szosie do Koszęcina). We frontowym ryzalicie mieści się głęboka półkoliście sklepiona wnęka na całą wysokość budynku, ozdobiona w podniebieniu stiukową dekoracją. We wnęce znajduje się balkon wsparty na czterech żeliwnych kolumnach. Według miejscowego podania kolumny wykonano z ostatniego wytopu żelaza w Tworogu, choć świadek tamtych czasów urzędnik J. F. Zoellner zanotował, że „Ostatnią dymarkę w Tworogu wygaszono w 1799 r.”. Kolumny mają 380 cm wysokości i ok. 50 cm średnicy. Jeżeli są pełne to każda z nich waży ok. 7 ton. Wewnątrz pałac posiada dwutraktowy układ. Z czasów przebudowy zachowała się w kilku pomieszczeniach polichromia ścienna z 1805 r., autorstwa Adalbreta Longinusa Hōckera. Pod pałacem, od strony wsch. znajdują się piwnice o sklepieniach kolebkowych z lunetami (obecnie kotłownia), pełniące w czasie pobytu w Tworogu wojsk powstańczych w 1921 r. funkcję więzienia dla Selbstschutzu.
Po Colonnach od 1807 r. właścicielką dóbr tworoskich została Charlotta baronowa von Gastheimb, a po niej hr. Andrzej Renard z Wielkich Strzelec. W 1826 r. Tworóg nabył książę Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina, którego potomkowie władali nim do czasu wkroczenia Armii Czerwonej w 1945 r. Oni to przeprowadzili także generalny remont w l. 1922-23, po zniszczeniach spowodowanych w czasie III powstania śląskiego, kiedy w pałacu stacjonowało powstańcze dowództwo Grupy Północ.
Już w okresie międzywojennym w pałacu mieściły się biura gminy i sądu, a książęce apartamenty mieściły się na piętrze, w środkowej części. Na parterze, po prawej stronie była kaplica ewangelicka.
Po II wojnie światowej pałac długo pełnił funkcję mieszkalną, ale od 1977 mieści się w nim Urząd Gminy Tworóg. W czasie prac konserwatorskich w l. 90. XX w. odsłonięto część polichromii z 1805 r.
Pałac otacza zdewastowany park pałacowy z barokową kaplicą Najświętszego Serca Jezusowego z 1794 r. We wsi stoi także późnobarokowy kościół par. św. Antoniego Padewskiego, z l. 1815-1817, zbudowany przez Krzysztofa Worbsa, z barokowym wystrojem z XVIII i XIX w. W jego pobliżu – wznosi się dawny przytułek fundacji ks. Adolfa Hohenlohe-Ingelfingen, drewniany z 1826 r.
Edward Wieczorek
Wybrana literatura:
Die Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Tost-Gleiwitz, Breslau 1943, s. 107-113
Inwentaryzacja Krajoznawcza Województwa Katowickiego, zeszyt 8, Gminy Tworóg i Krupski Młyn, opr. Rościszewski Piotr, RPK Katowice 1992
Zgodzaj Fryderyk, Stary zamek w Tworogu, „Montes Tarnovicensis” nr 9 (26.03.2002), 11 (20.04.2003), 13 (9.04.2004)
