Katalog Kościołów Drewnianych - Zabrze-Mikulczyce

    Mikulczyce, dzisiejsza dzielnica Zabrza, są jedną ze starszych wsi Górnego Śląska, wzmiankowane już w 1311 r. W średniowieczu słynęły z garncarstwa, ale potem tradycja ta zaginęła i aż do początku XX w. mieszkańcy żyli wyłącznie z roli. Wśród właścicieli Mikulczyc wymienić trzeba: Ziemięckich, Fragsteina, Doleczka, von Raczka i Karola Łazarza Henckel von Donnersmarcka ze Świerklańca (po dawnych właścicielach Mikulczyc zachował się późnobarokowo-klasycystyczny piętrowy pałacyk z 1783 r., z wysokim mansardowym dachem i ryzalitem frontowym z trójkątnym przyczółkiem). Około 1530 r. zbudowano na wzgórzu drewniany kościół św. Wawrzyńca (sprzedany w 1901 r. miastu Bytom, spłonął w 1982 r.). W 1740 r. założono we wsi pierwszą szkołę, której budynek zmodernizowano w 1849 r. (kolejne szkoły w l. 1892, 1908). W 1873 r. powstała agencja pocztowa, a w 1880 r. przeprowadzono przez Mikulczyce linię kolejową Pyskowice – Biskupice. W 1894 r. zbudowano neogotycki kościół parafialny św. Wawrzyńca (proj. J. Vogta). Nowym impulsem w rozwoju wsi było odkrycie pokładów węgla kamiennego. W 1901 r. rozpoczęto wydobycie w kopalni „Abwehr” („Mikulczyce”), rok później zbudowano secesyjny ratusz (proj. A. Zehmanna) i wprowadzono elektryczne oświetlenie ulic.

    W okresie międzywojennym nastąpił znaczny rozwój gminy, należącej do niemieckiego powiatu ziemskiego bytomskiego. W 1934 r. połączono ją linią tramwajową z Zabrzem (w 1951 r. z Bytomiem), w 1927 r. powstała w Mikulczycach szkoła średnia, a w 1928 r. zbudowano linię kolejową Mikulczyce – Brynek. W 1934 r. stanął nowy funkcjonalistyczny kościół św. Teresy od Dzieciątka Jezus (proj. T. Ehla)¹.

    Pod koniec XVIII w., wraz z rozwojem przemysłu, na terenie dzisiejszego Zabrza pojawiło się wielu ewangelików. Początkowo należeli oni do parafii w Tarnowskich Górach, później – od 1830 r. – do parafii w Gliwicach. Po 1870 r. rozpoczęto starania o budowę własnego kościoła i utworzenie parafii, co zostało sfinalizowane w 1873 r. (parafialny kościół Pokoju ukończono w 1874 r.). Na przełomie XIX i XX w. ewangelicy stanowili 25,3% mieszkańców Zabrza². Do ewangelickiej parafii w Zabrzu należeli także wierni z sąsiednich gmin: Biskupic, Maciejowa, Mikulczyc i Sośnicy.

Ewangelicki kościół w Zabrzu-Mikulczycach, rys. Edward Wieczorek

    Nie wiadomo, kiedy ewangelicy pojawili się w Mikulczycach. Wiadomo natomiast, że w 1869 r. było ich tu 32³. Ich liczba stopniowo rosła. W 1907 r. było ich już 85. W 1920 r. w Mikulczycach powstała gmina ewangelicka, która od Wielkanocy 1922 r. odprawiała swe nabożeństwa w budynku przedszkola huty „Donnersmarcka” przy obecnej ul. Sztygarów. Wobec wzrostu liczby wiernych (do 371 osób6 w roku 1929), zaplanowano na przełomie lat 1930/1931 budowę własnego kościoła w Mikulczycach. Nie doszło do tego jednak z powodu światowego kryzysu⁴. Dopiero kilka lat później finansowe możliwości parafii umożliwiły budowę świątyni. Zakupiono od hr. Krafta Henckel von Donnersmarcka z Rept, właściciela dóbr Mikulczyce, działkę przy Beuthnerstrasse (obecnie ul. Brygadzistów) za 570 marek⁵.
    Ponieważ jej teren był nierówny, wypoziomowano ją żużlem. Nie budowano jednak kościoła od podstaw, ale postanowiono skorzystać z oferty katalogowej firmy Christoph & Unnack, oferującej gotowe obiekty „w paczkach”.
    Tak jak dziś kupujemy meble w paczkach w sieci IKEA, tak w latach trzydziestych znana w Niemczech firma Christoph & Unnack z miasta Niesky na Łużycach oferowała prefabrykowane z drewnianych elementów domy mieszkalne, baraki, konstrukcje hal dworcowych, szkoły, szpitale i… właśnie kościoły. Firmę założyło dwóch Duńczyków w 1887 r.: stolarz Christoph i architekt Unmack, którzy produkcję rozpoczęli od prefabrykowanych drewnianych baraków dla armii niemieckiej. Od 1900 r. produkowali już całą gamę prefabrykowanych z drewna domów i budynków gospodarskich, stając się w latach 20. XX w. największym i najbardziej znanym w Europie producentem drewnianych domów. Część trafiała nawet za ocean. Większość z nich – mimo nietrwałości materiału budowlanego – zachowała się do dziś. Przez 26 lat współpracował z firmą architekt Konrad Wachsmann. Autorstwo kościoła w Mikulczycach (i bliźniaczego w Bytomiu-Bobrku, podpalonego i rozebranego w 2014 r.) przypisuje się Kurtowi Nietschowi z Niesky⁶.
    Kościół zbudowany jest z prefabrykatów z podwójnej warstwy drewna, izolowanych płytą z lignatu (mieszanki wiórów drewnianych, cementu i azbestu). Montowała go ekipa z firmy Christoph & Unmack pod kierownictwem budowniczego Hemmanna. Wnętrze ogrzewane jest czterema piecami gazowymi.
    Kościół zbudowano na rzucie prostokąta. Nawa jest nieco szersza od zamkniętego prostokątnie prezbiterium, a dach – jednokalenicowy, kryty dachówką bitumiczną. Na dachu nawy od frontu osadzona jest kwadratowa wieżyczka. Na wieży zawieszono dzwon z 1774 r., odlany przez ludwisarza Cavalliera dla zamku Ham we Francji. Podczas wojny francusko-pruskiej stał się zdobyczą wojenną i został przez cesarza Wilhelma I podarowany parafii ewangelickiej w Zabrzu, skąd w 1937 r. trafił do Mikulczyc. Kościół posiada bardzo skromne wyposażenie. Z okresu budowy pochodzą: ołtarz główny, ambona i chrzcielnica. W prezbiterium wisi krucyfiks wysokości 3 m, autorstwa Wilhelma Chludeka⁷.
    Uroczystość poświęcenia kościoła miała miejsce 5 września 1937 r., a dokonał jej superintendent ks. dr Otto Zänker z Wrocławia, któremu towarzyszyli: pastor Fedor Heidenreich z Bytomia i zabrzański proboszcz Hermann Tiessler.
    Po II wojnie światowej parafianie z Mikulczyc na krótko utracili kościół. W 1945 r. przejęli go katolicy – repatrianci z Kresów Wschodnich – i użytkowali do 1952 r., kiedy zwrócono go zabrzańskim ewangelikom. Obecnie stanowi filiał parafii w Zabrzu.
    Gruntowne prace remontowe miały miejsce w latach 2001-2002. Wymieniono wówczas dach, okna, wzmocniono fundamenty kościoła i przebudowano schody wejściowe.
    Drewniany filialny kościółek ewangelicki w Mikulczycach został wpisany przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego w roku 2003 na Szlak Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego, a w roku 2012 – do rejestru zabytków.

Edward Wieczorek

1. Leonard Kłos, Edward Wieczorek, Z biegiem Bytomki, Bytom 2010, s. 111-112
2. 130 lat Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Zabrzu, Bielsko-Biała 2003, s. 3
3. Emir Kasprzycki, Kościół w Mikulczycach [w:] Ewangelicy w Zabrzu, pod red. Adriana Korczago. Parafia Ewangelicko-Augsburska, Zabrze 2013, s. 127
4. Przemysław Nadolski, Kościół ewangelicki w Mikulczycach, „Nasze Zabrze” nr 7-8 z 2002 r., s. 25
5. Emir Kasprzycki op. cit. s. 128
6. Przemysław Nadolski op.cit.
7. http://www.kosciolydrewniane.pl/pages/drewniane/zabrzem.html, dostęp 20.12.2014