Katalog Kościołów Drewnianych - Szczyrk

    Szczyrk jest miastem (od 1973 roku) liczącym około 7160 (dane z końca 2010 r.) stałych mieszkańców, położonym w Beskidzie Śląskim, w głębokiej dolinie potoku Żylica pomiędzy masywem Klimczoka (1119 m n.p.m.) – od północy a masywem Skrzycznego (1257 m n.p.m.) i Malinowa (1095 m n.p.m.)– od południa. Położenie, jak i doskonałe warunki klimatyczne w dużym stopniu decydują, iż Szczyrk jest znanym w całym kraju ośrodkiem turystycznym i sportów zimowych, dysponującym skocznią narciarską oraz bogatą siecią wyciągów i ponad 60 km tras narciarskich, w tym 2 tras FIS.

    Do dziś trwają rozważania na temat źródłosłowu nazwy miejscowości. Jedni twierdzą, że nazwa pochodzi od „szczyrkania”, czyli dźwięku wydawanego przez dzwoneczki na szyjach owiec. Inni sądzą, że faktycznie chodzi o „szczyrkanie”, ale oznaczające szmer górskiego potoku i odgłos przetaczanych przez wodę kamieni. Prawdopodobny jest także pogląd, że nazwa osady pochodzi od słowa „szczerk”, którym określano rozległe kamieńce w dolinach rzek.

    Pierwsze wzmianki o ludności osiedlającej się na obszarze dzisiejszego Szczyrku pochodzą z XVI wieku. Teren, na którym rozwijała się osada należał do Państwa Łodygowickiego. W 1629 r. właściciel dominium łodygowickiego książę Jerzy Zbaraski (kasztelan krakowski) w ramach restytucji katolickiej organizacji kościelnej (po okresie reformacji) powierzył administrację parafią łodygowicką ks. Bartłomiejowi Kampkowiczowi (Kapkowiczowi). Przeprowadził on w styczniu 1630 r. spis ludności zamieszkującej parafię z podziałem na dorosłych i dzieci oraz kryterium wyznania. Ze spisu wynika, że w Szczyrku zamieszkiwały 152 osoby („sto osób dorosłych, pięćdziesięcioro dzieci i dwóch heretyków”). Była to najmniej liczna osada należąca do parafii.

    Przywrócenie posługi duszpasterskiej w parafii łodygowickiej wiązało się z działalnością misyjną wśród miejscowej ludności protestanckiej. O tym, że takowa została podjęta jeszcze w 1629 r. świadczą zapisy w łodygowickiej księdze metrykalnej. Podaje ona, iż dnia10 czerwca, „Marek ze Szczyrku, zięć Polaków, syn Stanisława Gałuszki, urodzony na Śląsku w herezji, dokonał odwołania w kościele w Kalwarii, za pośrednictwem ojców bernardynów”. Podobnie 24. czerwca, w kościele w Kalwarii, na ręce ojców zakonu św. Franciszka - „złożyła wyrzeczenie się przewrotnej wiary Marcina Lutra Anna Foxówna, żona Walentego Laszczaka ze Szczyrku”.

    Początkowo mieszkańcy wioski zajmowali się wyłącznie rolnictwem i pasterstwem. Później w oparciu o pasterstwo zaczęto wytwarzać sukno z owczej wełny. Dostępność drewna iglastego umożliwiła także wyrabianie gontów. Prowadzony w XIX wieku na dużą skalę wyrąb lasu skłaniał także do rozwoju innych form zajęć mieszkańców. Rozwijały się młyny wodne i tartaki napędzane siłą wody. Część mieszkańców znajdowała zatrudnienie w fabrykach pobliskich Bielska i Białej.

    W XX wieku nastąpił rozwój osady, jako miejsca wypoczynku. Już w latach 20-tych ubiegłego stulecia chętnie przyjeżdżali tu ludzie bogaci, w tym fabrykanci z całej Polski. Powstawały liczne domy, wille, pensjonaty a także schroniska turystyczne.

    Jeszcze w 1914 roku zostaje oddany na Klimczoku do użytku turystów solidny budynek służący jako schronisko (w miejsce drewnianego, który trzykrotnie płonął) na podwalinach kamiennych, który od tego czasu wielokrotnie remontowany i powiększany, w 1927 r. przejęty przez Beskidenverein, istnieje do dnia dzisiejszego. Od roku 1932 na Przełęczy Salmopolskiej było czynne prywatne schronisko „Biały Krzyż” (od krzyża z figurą Chrystusa postawionego przez Niemca Rudolfa Antoniego właściciela terenu i schroniska). W roku 1933 Niemiec Rudolf Urbanke wybudował drewniane schronisko na szczytowej polanie Skrzycznego, którą zakupił od mieszkańców Lipowej.

    Po II wojnie światowej nastawiono się na rozwój bazy sportów zimowych i letnich wędrówek turystycznych. Po zbudowaniu w 1959 roku krzesełkowej kolei linowej na Skrzyczne, a następnie sieci wyciągów narciarskich oraz Domu Turysty (w latach 1961-1965) na prawie 300 miejsc noclegowych, Szczyrk stał się poważną konkurencją dla Zakopanego, uważanego za zimową stolicę Polski.

    Jak już wspomniano Szczyrk w początkach swojego istnienia należał do katolickiej parafii łodygowickiej, co wynikało z przynależności do Państwa Łodygowickiego. Mieszkańcy miejscowości chodzili do kościoła parafialnego w Łodygowicach, podobnie jak mieszkańcy pozostałych osad należących do Państwa, ale mieszkańcy Szczyrku musieli pokonywać największą odległość (ponad 10 km). Było to uciążliwe, męczące i czasochłonne. Z biegiem lat mieszkańcy wsi stawali się coraz bardziej zamożni. By zmniejszyć uciążliwość pokonywania drogi do Łodygowic dla spełniania praktyk religijnych zrodziła się myśl zakupu drewnianej kapliczki z Mikuszowic, którą jednak chcieli także kupić mieszkańcy Wilkowic. Spór pomiędzy tymi miejscowościami zakończył się niekorzystnie dla Szczyrku. Postanowiono więc wybudować kościół. Zgodę na to musiał wydać austriacki urząd cyrkularny1 właściwy dla Państwa Łodygowickiego, który w owym czasie miał siedzibę w Myślenicach.

SZCZYRK 2

    Z kroniki parafialnej wynika, że „Urząd Cyrkularny w Myślenicach pismem nr 6320 na podstawie dekretu z 1797 roku nr 31740 zezwala dwudziestego szóstego stycznia 1797 roku na budowę kościoła i plebanii w Szczyrku”.

    Dekret o erygowaniu parafii został wydany na dworze cesarskim w Wiedniu 14 kwietnia 1797 r., co zostało potwierdzone przez ówczesnego biskupa tarnowskiego2, który włączył nową parafię do dekanatu żywieckiego. Z dokumentów wynika także, że właściciel Państwa nie partycypował w kosztach budowy świątyni, które pokryli sami mieszkańcy Szczyrku. Całkowity koszt budowy wyniósł 1700 guldenów (florenów)3, co na tamte czasy było sumą niebagatelną. Odpowiadało to mniej więcej rocznemu zarobkowi ok. 120 parobków. W efekcie świątynię budowano w latach 1797 – 1800. Patronem kościoła i parafii został św. Jakub Apostoł (Starszy). Jest to drewniany kościół, zbudowany z drewna jodłowego4, istniejący do dziś. Nie jest znane nazwisko budowniczego, wiadomo tylko, że był nim mieszkaniec Szczyrku. W dniu 1 stycznia 1800 r. odprawiona została pierwsza msza św. przez nowo mianowanego kapelana szczyrkowskiego - ks. Wojciecha Radońskiego. Dopiero w latach 1820-1821 powstały plebania i organistówka.

    Obecnie Szczyrk jest jednym z nielicznych tak małych miast w Polsce (a może jedynym), na terenie którego zbudowano trzy kościoły katolickie i kaplicę, z których dwa podniesione są do godności sanktuarium. Kościołami tymi są:

    Drewniany kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba – jak wspomniano – zbudowany został w latach 1797-1800 i stanowi najcenniejszy zabytek na terenie Szczyrku. Kościół znajduje się w centrum Szczyrku, przy głównej ulicy. Zbudowano go na wzniesieniu ponad tą drogą. Kościół wyposażono w dzwon z 1691 r. W czerwcu 1844 roku odrestaurowano kościół i zakupiono nowy dodatkowy dzwon o wadze 160 kg. W 1855 roku odnowiono kościół z inicjatywy księdza Michała Rybarskiego, ówczesnego proboszcza.

    W 1863 roku dzięki staraniom księdza Marcina Serwińskiego znów odmalowano kościół. Czynność tę wykonał Józef Manlitz z Żywca kosztem 400 złotych. Ponownie odnowiono i odmalowano kościół w 1914 roku, tuż przed wybuchem I wojny światowej, a dokonali tego artyści Jan Kazimierz Olpiński5 i Witold Florkiewicz6. W okresie I wojny światowej władze austriackie zabrały na cele wojenne nowszy dzwon, ale zabytkowy pozostawiły.

    W latach 1924-1925 wieżę kościoła wyposażono w dwa nowe dzwony: 200 i 400-kilogramowy. W czasie II wojny Niemcy znów skonfiskowali nowe dzwony i ponownie pozostawili zabytkowy, który znajduje się w kościele do czasów obecnych. W 1939 r. kościół znów odnowiono.

    Kościół ten jest budowlą konstrukcji zrębowej osadzoną na podmurowaniu kamiennym. Jest orientowany. Prezbiterium jest zbudowane na planie prostokąta o trójbocznym zwieńczeniu, a wyższa i szersza od prezbiterium nawa na rzucie zbliżonym do kwadratu. Do prezbiterium od północy dodana jest obszerna zakrystia. Do niej od zachodu przylega dobudowany składzik.

    Do nawy od zachodu przylega – zbudowana na planie prostokąta – wieża konstrukcji słupowej o ścianach zwężających się ku górze. Wieża nakryta jest izbicą szalowaną deskami z wyciętymi otworami ułatwiającymi rozchodzenie się dźwięków dzwonów. Pionowe ściany izbicy ozdobione są od dołu koronką. Izbica nakryta jest namiotowym blaszanym hełmem, w górnej części zmieniającym się w ostrosłup zakończony iglicą z banią. Rozszerzające się przyziemie wieży – pop rzez wycięcie w 1935 r. ściany oddzielającej wieżę od nawy – stanowi przedłużenie nawy przeznaczonej dla wiernych. Spowodowało to wówczas konieczność podparcia chóru słupami.

    Dość stromy dwukalenicowy dach jest typu siodłowego. Północna połać dachu prezbiterium obejmuje także zakrystię wprowadzając urozmaicenie w jego linii. Na wschodnim krańcu dachu nawy usytuowano – barokową w stylu –blaszaną wieżyczkę na sygnaturkę. Wieżyczka osadzona jest na sześciobocznej nieco spłaszczonej cebuli, z której wyrasta latarnia zakończona małą cebulą zwieńczoną iglicą. Zastosowanie różnicy wysokości (wieża – nawa – prezbiterium), przy równoczesnym zachowaniu właściwych proporcji, spowodowało, że kościół zyskał na malowniczości.

    Na wschodnim krańcu dachu prezbiterium osadzono mały hełm baniasty, z którego wyrasta krzyż przypominający kształtem monstrancję. Dach nad składzikiem jest typu pulpitowego.

SZCZYRK WNETRZE

    Wnętrze nawy i prezbiterium kościoła rozjaśnia sześć prostokątnych okien zakończonych łukiem. Dwa okna usytuowano w południowej ścianie prezbiterium oraz po dwa w północnej i południowej ścianach nawy. Przyziemie wieży oświetlają dwa prostokątne okna usytuowane w ścianach: północnej i południowej.

    Do wnętrza kościoła prowadzą trzy wejścia w wieży, umieszczone w każdej ze ścian. Obok głównego wejścia od zachodu umieszczono dwie zabytkowe kamienne kropielnice pochodzące z około 1800 roku.

    Wnętrze świątyni utrzymane jest w stylu późnobarokowym. Zdecydowana większość wyposażenia kościoła pochodzi z Klasztoru Norbertanów w Nowym Sączu7. Uwagę zwraca bogata polichromia zarówno ścian jak i płaskich pozornych stropów. Szczególnie bogate w polichromię jest prezbiterium. Na ścianie za ołtarzem przedstawiono Doktorów i Ojców Kościoła. Z lewej strony ołtarza są: św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Hieronim ze Strydonu i św. Benedykt z Nursji. Z prawej strony przedstawiono: św. Augustyna z Hippony, św. Ambrożego z Mediolanu i św. Bernarda z Clairvaux. Na sklepieniu centralne miejsce zajmują postacie Archaniołów, po bokach umieszczono świętych Apostołów ze św. Jakubem Starszym (Większym) patronem parafii.

    W polichromii nawy szczególną uwagę zwracają postacie polskich błogosławionych i świętych przedstawione w pasie pod sklepieniem. Z prawej strony w osobach: bł. Wincentego Kadłubka, św. Kazimierza Jagiellończyka, bł. Czesława Odrowąża i św. Stanisława Kostki. Z lewej strony: bł. Anieli Salawy, bł. Teresy Ledóchowskiej, św. Edyty Stein (Teresy Benedykty od Krzyża) oraz świętej NN (symbolizującej Nieznaną Ofiarę Męczeństwa w niemieckich obozach zagłady).

    Na sklepieniu centralne miejsce zajmuje symbol maryjny w postaci splecionych liter A(ve) i M(aryja) otoczonych wieńcem wezwań do Najświętszej Marii Panny, znanych między innymi z Litanii Loretańskiej.

    Na ścianie tęczowej w lewym górnym rogu przedstawiono św. Zofię ze swoimi Córkami (Wiarą, Nadzieją i Miłością) w otoczeniu słów Jezusa: „Dla imienia mego będziecie w nienawiści wszystkich”. Natomiast w prawym rogu są postacie św. Katarzyny i św. Barbary z napisem: „Bójcie się tego, który może duszę i ciało zatracić w piekle”.

    Uwagę zwraca tekst pierwszego hymnu Polski – Bogurodzicy, wypisany na pozostałej – po przepruciu – części (górnej) ściany oddzielającej nawę od wieży. Przy schodach prowadzących na chór rysunek przedstawiający św. Jerzego. Malowidła uzupełniają liczne symbole i fragmenty modlitw. Wszystkie otwory okienne i drzwiowe obramowane są pasem malowideł o tematyce (w przeważającym stopniu) roślinnej.

    W kościele znajdują się trzy ołtarze8. Ołtarz główny poświęcony jest patronowi kościoła. Rzeźba przedstawiająca patrona umieszczona jest w centralnej niszy ołtarza. Po jego lewej stronie umieszczono figurę św. Piotra Apostoła, a po prawej św. Stanisława Kostki. W zwieńczeniu ołtarza gołębica przedstawia Ducha Świętego w otoczeniu aniołów głoszących na fanfarach Chwałę Bożą (aniołowi z lewej strony odpadła fanfara!).

    Po lewej stronie ołtarza głównego znajduje się chrzcielnica z 1800 r.

    Pozostałe dwa ołtarze dostawione są do bocznych ścian nawy w miejscach łączących się z prezbiterium, prostopadle do ołtarza głównego. Po lewej stronie świątyni znajduje się ołtarz poświęcony Gorejącemu Sercu Pana Jezusa, którego figura (wykonana z gipsu) zajmuje centralne miejsce. Po bokach obrazu dwie kręcone kolumny, na których spoczywa górne piętro ołtarza. Jego głównym punktem jest rzeźba przedstawiająca św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus.

    W ołtarzu po prawej stronie centralne miejsce zajmuje XVII –wieczny obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena – drugiego patrona parafii. W górnym piętrze jest obraz przedstawiający hołd składany przez Świętych Zakonników (?) Dzieciątku Jezus i Jego Matce.

    Na belce tęczowej umieszczono zabytkowy krucyfiks pochodzący z 1797 roku.

    Ambona w stylu późnobarokowym z baldachimem pochodzi z czasu budowy kościoła. Na okrągłym koszu ambony rozmieszczono figury czterech Ewangelistów z ich symbolami (atrybutami). Pod baldachimem (nad wejściem na ambonę) znajduje się płaskorzeźba św. Ambrożego z płonącym sercem w ręku.

    Stacje Męki Pańskiej pochodzą z 1814 r. Na chórze cennym elementem są organy. Do dzisiaj nie wiadomo jednak skąd one pochodzą. Kościół dysponuje jeszcze wieloma zabytkowymi elementami tzw. wyposażenia ruchomego nie będącego widocznym na co dzień, pochodzącymi najczęściej ze skasowanego zakonu z Nowego Sącza.

    Od 1895 roku kościoła otoczony jest pięknym parkanem z belek kładzionych poziomo jedna na drugiej w sposób charakterystyczny dla budowy ścian. Bale osadzone są na podkładach z drewna a nierówności terenu wypełniają kamienie. Ulewne deszcze powodują czasami gdzieniegdzie obsunięcia ziemi na skarpie i braki wypełnienia pod parkanem. Ogrodzenie nakryte jest dwuspadowym daszkiem. Na plac kościelny od strony ulicy prowadziły przed laty drewniane schody. Zostały one zastąpione schodami kamienno-betonowymi.

    Na teren przykościelny prowadzą dwie bramki drewniane (od stron: południowej i wschodniej), konstrukcji słupowej zbudowane na planie kwadratu, kryte dachami czterospadowymi zwieńczonymi niewielkimi iglicami.

    Od początku do 1848 r.9 wokół świątyni był cmentarz, pozostałością po nim jest grób (obok wieży – z kamienną płytą) księdza Jana Strzałkowskiego proboszcza w latach 1819-1830, zmarłego w 1832 r. Całość wtopiona jest w zieleń otaczających drzew. W okresie lata przysłaniają one od drogi widok na kościół.

    W celu podkreślenia i przypominania przyjezdnym, że kościół znajduje się na pielgrzymkowym szlaku św. Jakuba ustawiono przed nim, przy drodze kilka drewnianych figur, w tym patrona parafii, nawiązujących do jubileuszowego roku Jakubowego w 2010 r.

    Na stronie internetowej www.eszczyrk.pl pojawiła się sugestia, by w związku ze zbudowaniem nowego kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła dotychczasowy drewniany kościół parafialny zamienić na obiekt zabytkowy przeznaczony tylko do zwiedzania. Jest to sugestia niezrozumiała i przerażająca, tym bardziej, że wywodząca się – jak należy sądzić po nazwie strony – ze środowiska miejscowego. Kościół został zbudowany przez przodków dla pełnienia określonych funkcji, w tym wypadku religijnych, które należy – chociażby przez pamięć na budowniczych spoczywających pod jego ścianami – zachować. Nic nie stoi na przeszkodzie zwiększenia możliwości zwiedzania tego cennego zabytku. Można swobodnie połączyć jedno z drugim, element religijny z krajoznawczym, bez konieczności likwidacji aspektu religijnego. To tylko sprawa organizacyjna. Należy także pamiętać o tych, którzy przez całe swoje dotychczasowe życie modlili się w TYM kościele, a teraz w wieku starszym byliby zmuszeni dodawać sobie drogi by dojść do nowego kościoła. Czyżby chodziło o realizację założeń władz państwowych i niektórych partii, względnie o co?

Leon Kopernik

  1. Działo się to już po III rozbiorze Polski dokonanym w 1795 r.
  2. Diecezja tarnowska została samowolnie utworzona przez cesarza Józefa II Habsburga dnia 20 września 1783 r. po pierwszym rozbiorze Polski. Zatwierdził ją papież Pius VI dnia 13 marca 1786 r. Została zniesiona w wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. i włączeniu Krakowa do posiadłości austriackich. Reaktywowana została w 1826 r. – do czasów obecnych wielokrotnie zmieniano jej obszar.
  3. Gulden austro-węgierski (zwany też florenem, złotym reńskim) – srebrna moneta cesarstwa austriackiego, a następnie Austro-Węgier obowiązująca w latach1754–1892, ważąca 12,34 grama (próba srebra 900). Na monetach był skrót "Fl."(floren) . Właściwy Floren to złota moneta o masie ok. 3,5 grama, bita przez Florencję od 1252. Jej odpowiednikiem w Wenecji był dukat . W Polsce florenem nazywano będące w obiegu monety złote. Z czasem określenie to zostało wyparte przez nazwę dukat, także czerwony złoty, lub czerwoniec
  4. Stąd częste określenie tego kościoła - „kościół z jedli”
  5. Jan Kazimierz Olpiński (1875-1936), w latach 1893-1897 studiował w ASP w Monachium. Naukę kontynuował w Academie des Beaux-Arts i Academie Colarossi w Paryżu, a w latach 1900-1905 kształcił się w wiedeńskiej ASP. Powrócił do kraju w 1905r., z czego lata 1909-1920 przypadają na pracę i życie rodzinne związane z Żywcem. W 1921r. przeniósł się do Lwowa i wykładał na wydziale artystycznym PSP i na wydziale ogólnym Politechniki Lwowskiej. Malował pejzaże głównie Podola, Beskidów i Huculszczyzny.
  6. Witold Florkiewicz (1874-1940), studiował malarstwo w Krakowie w latach 1890 - 1900 (w Państwowej Szkole Przemysłowej, krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, później Akademii Sztuk Pięknych). W czasie studiów pracował dorywczo przy renowacji kościołów oraz malowaniu dekoracji teatralnych. W 1902 roku wyjechał na dalsze studia do Paryża. Po powrocie do kraju w 1904 roku zamieszkał w Krakowie. Od 1920 roku był nauczycielem rysunków w szkole stolarskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Malował, przede wszystkim, pejzaże i sceny rodzajowe.
  7. który uległ kasacji na podstawie dekretu cesarza Józefa II Habsburga z dnia 12 stycznia 1782 r. o kasacji szeregu klasztorów zakonów męskich i żeńskich które nie prowadziły działalności socjalnej. Państwo przejęło opiekę nad ubogimi, szkolnictwo i funkcję udzielania ślubów. W efekcie duchowni stali się urzędnikami państwowymi. Dobra klasztorne zostały przekazane na rzecz Funduszu Religijnego pierwotnie nazywającego się Kasą Religijną, (nazwę Fundusz Religijny otrzymała 15 VII 1785 r.). Fundusz, będący w zarządzie państwa, stał się właścicielem majątku kościelnego. Instytucje religijne, o ile posiadały jakieś dobra, były tylko ich dzierżawcami. Dochody Funduszu głównie przeznaczone były na uposażenie powstających nowych parafii, uposażenie uboższych parafii, biskupstw i innych instytucji religijnych oraz działalność charytatywną.
  8. Józef II planował także oderwać kościół austriacki od Rzymu, zakazywał ogłaszania bulli papieskich bez swojej zgody, kasował zakony, opodatkował kler, ograniczył możliwości nabywania nieruchomości, zmieniał sieć parafii i zakładał państwowe seminaria duchowne. Prowadził politykę polegająca na tworzeniu Kościoła państwowego, a zarazem odgórnego, drobiazgowego (w praktyce chaotycznego, często niedorzecznego i połączonego z marnotrawieniem przejmowanego majątku kościelnego) regulowania życia religijnego poddanych. Początkowo kościół posiadał dwa ołtarze. W głównym widniał obraz św. Urszuli, w bocznym natomiast znajdował się obraz św. Nepomucena, pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku oraz posrebrzany relikwiarz św. Jana Nepomucena.
  9. Wg innych źródeł jeszcze do końca XIX wieku