Katalog Kościołów Drewnianych - Szałsza

• 

    Szałsza to niewielka wioska położona w województwie śląskim, około 4 km od Gliwic przy trasie nr 78 wiodącej z tego miasta do Tarnowskich Gór, pomiędzy Czekanowem a Żernikami. Choć leży tak blisko Gliwic administracyjnie należy do gminy Zbrosławice w powiecie tarnogórskim.

    Mało znana jest historia wsi, a przynajmniej stosunkowo mało jest publikacji w tym zakresie. Więcej wspomina się na temat pałacu znajdującego się w bezpośredniej bliskości kościoła. Jest to późnobarokowy pałacyk wybudowany przez Annę von Winter w 1781 r. Wielokrotnie zmieniał właścicieli i był przebudowywany, ostatni raz w 1877 r. w stylu angielskiego Gotyku. by od 1832 r. do 1945 r. stać się domem dla rodziny von Groeling. Obecnie pałacyk stanowi własność prywatną.

    W plebiscycie z 1921 r. 136 mieszkańców wsi opowiedziało się za Polską a 78 za Niemcami. Pomimo to wieś wraz ze znaczną częścią ówczesnego powiatu gliwicko-toszeckiego pozostała w Niemczech. Ludność polska miała wtedy siłę przebicia o czym świadczy funkcjonowanie w Szałszy w latach 1925- 1933 polskiej szkoły.

    Wieś wzmiankowana jest w 1425 r., kiedy to w dokumencie księcia oświęcimskiego Kazimierza wymieniony jest rycerz Mikołaj Bor z Szałszy¹. W tym okresie zbudowano też pierwotną świątynię, zapewne drewnianą. W 1 połowie XVII w. przejęta została przez ewangelików, od 1655 r. znów należy do katolików.

    Autorzy różnych opracowań nie są zgodni co do okresu powstania obecnego kościoła p.w. Najświętszej Marii Panny. Jedni twierdzą, że sięga on 1460 roku² inni lokują go w XVI w.³ ,a jeszcze inni nawet w XVII w.₄  Również źródła parafialne datują kościół na połowę XVII w.

   

Dotychczasowe badania wskazują na brak wzmianek w pierwszych dokumentach o kościele w Szałszy. Prawdopodobnie około 1460 roku zbudowano kościół, o czym świadczyć ma wiek gotyckiego (z około 1460 r.) obrazu przedstawiającego Matkę Boską z Dzieciątkiem w otoczeniu Dwunastu Apostołów, stanowiącego niegdyś wyposażenie głównego ołtarza świątyni.

    W kontekście powyższych informacji nasuwają się pytania: czy ewangelicy przejęli w 1 połowie XVII w. świątynię, czy też ją zbudowali? Czy też może katolicy w czasie niepewności swobody wyznawania swojej religii zbudowali kościół? Czy ten okres sprzyjał budowie nowych świątyń? W roku 1618 rozpoczęła się wojna trzydziestoletnia o podłożu religijnym, która dotknęła zarówno katolików, jak i protestantów. W jej efekcie znacznie ucierpiały gospodarka regionu, obiekty sakralne oraz sami mieszkańcy. Zakończeniem wojny był pokój westfalski zawarty w roku 1648, po którym na Śląsku przystąpiono do tzw. redukcji kościołów, czyli stopniowego przejmowania ich przez katolików. Postępujące usuwanie protestantów dotyczyło także Górnego Śląska, czemu towarzyszyło odradzanie się katolickiego życia religijnego. Może wtedy rzeczywiście powstał kościół? Jednoznaczne odpowiedzi na te - i inne pytania - wymagają pogłębionych badań historyków. W tej sytuacji dość prawdopodobne jest, że kościół pochodzi z okresu wcześniejszego niż połowa XVII w. (może nawet z czasów wspomnianego obrazu, czyli połowy XV w.).

    Kościół nigdy nie pełnił funkcji świątyni parafialnej. Do 1931 r. był kościołem filialnym parafii Petersdorf (Gliwice-Szobiszowice), która dla Szałszy od 1656 r. prowadziła księgę chrztów, od 1677 r. – księgę ślubów zaś od 1704 r. – księgę zgonów. Od 1931 roku, kiedy utworzono parafię w Żernikach jest świątynią filialną tej parafii.

    Informacja umieszczona na tablicy ogłoszeń przy kościele podaje jako ciekawostkę, że protokół powizytacyjny z 1679 r. określa wymiary ówczesnego kościoła, które wynosiły 15,38 m długości i 8,00 m szerokości. Z tych wymiarów ma wynikać, że był wtedy dłuższy ale i węższy od obecnego. To stwierdzenie jest ryzykowne, bowiem nie wiadomo dokładnie w jakich miejscach były dokonywane pomiary, czy obejmowały prezbiterium z nawą i dzwonnicą, czy też bez niej (w przypadku długości), jak mierzono szerokość? Być może rzeczywiście wymiary bryły kościoła uległy zmianie po licznych remontach i odbudowach (np. dobudowano zakrystię).

    Kościół w swej historii był kilkakrotnie restaurowany. Przykładowo: w 1715 r. (bądź 1719 r.) położono nowy dach; zniszczony w 1784 r. przez wichurę został odbudowany przez cieślę-chłopa o nazwisku Kycia. Kolejne (potwierdzone) prace restauracyjne przeprowadzono pod koniec XIX , kiedy to odnowiono dach, nawę, stropy, chór i dobudowano zakrystię. W 1968 r. odnawiany był po pożarze. Kolejny pożar w 1988 r. zniszczył znaczną część kościoła i jego wyposażenia. Znów został odbudowany wysiłkiem parafian z Szałszy i Żernik. Kolejne prace remontowe prowadzone w 2010 i 2011 r. (wymiana pokrycia dachów i oszalowania ścian) finansowane były w znacznym stopniu ze środków powiatu tarnogórskiego (około 100 tys. zł).

    Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej, osadzony na ceglanym, otynkowanym podmurowaniu. Rzuty zarówno nawy jak i prezbiterium zbliżone są do kwadratów, różnią się bokami (mniejsze prezbiterium). Do prezbiterium od północy przylega zakrystia.

    Do wyższej od prezbiterium nawy od zachodu dobudowano wieżę z kruchtą w przyziemiu i przylegającym od północy składzikiem, tzw. „marownią”. Wieża konstrukcji słupowej o lekko pochylonych ścianach zwieńczona jest hełmem namiotowym. Ściany nawy i prezbiterium osłonięte są gontem, a wieży szalowane deskami. Zwracają uwagę proste obramowania okien i wejścia. Dach nawy i prezbiterium jest dwu-kalenicowy i dwuspadowy, a dach zakrystii pulpitowy. Dachy kryte są gontem. Na dachu nawy osadzono sześcioboczną wieżyczkę na sygnaturkę z 1719 r. z latarnią, która jest zwieńczona sześciobocznym gontowym hełmem z iglicą.

    Wnętrze tej niewielkiej świątyni rozświetlają okna prostokątne: jedno w prezbiterium od strony południowej, a w nawie po jednym w ścianie południowej i północnej. Dodatkowe mniejsze okienko oświetla od południa chór muzyczny.

    Wnętrze kościoła utrzymane jest w stylu barokowym. W prezbiterium sklepienie jest pozorne o łuku segmentowym, natomiast w nawie z wydatnymi zaskrzynieniami⁵. Stropy kryte deskami boazeryjnymi, co nie pogłębia nastroju wnętrza typowego dla drewnianych świątyń.

    Ołtarz główny i dwa boczne, późnobarokowe z XVIII wieku, są dość skromne. W ołtarzu głównym centralne miejsce zajmuje obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIX w., a w zwieńczeniu Oko Opatrzności Bożej. Ołtarz ozdobiony uszami z liści akantu. Obok ołtarza umieszczono rzeźby przedstawiające Najświętsze Serce Pana Jezusa (z lewej strony) oraz Niepokalane Serce Panny Maryi (z prawej).

    Obecny obraz zastąpił w 1937 r. wspomniany już XV-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu Dwunastu Apostołów w dwóch rzędach. Usytuowana centralnie Matka Boska trzyma na ręce Pana Jezusa, na którego wskazują palcem: św. Piotr (z kluczem) stojący w pierwszym rzędzie z lewej strony oraz św. Jan z prawej strony (trzymający kielich). Obraz ten o wymiarach 133 cm x 101 cm wykonany jest techniką olejnej tempery⁶ na lipowych deskach połączonych lnianym płótnem. Uznaje się, że pochodzi z wrocławskiej pracowni malarstwa skupionej wokół ówczesnego kościoła św. Barbary. W 1937 r. był już mocno zanieczyszczony i uszkodzony. Został poddany renowacji i konserwacji w nyskiej pracowni konserwatorskiej. Do Szałszy już nie powrócił. Obecnie – wg informacji uzyskanej w dniu 10.04.2011 r. od ks. Sławomira Hałakuca - znajduje się w tworzonym Muzeum diecezjalnym w Rudach.

    W rogu z lewej strony ołtarza znajduje się ławka kolatorska z XIX w. Z tego okresu pochodzą także balaski oddzielające prezbiterium od nawy.

    Ołtarz boczny lewy utrzymany w stylu barokowym pochodzi jednak z XIX w. Głównym elementem ołtarza jest obraz przedstawiający św. Jana Nepomucena w otoczeniu aniołów. Na zwieńczeniu kolumn były dwa anioły (prawdopodobnie starsze), jednak z uwagi na trwające prace zabezpieczające wewnętrzną część ścian kościoła zostały one zdjęte.

    W ołtarzu bocznym prawym pochodzącym z tego samego okresu co lewy w centralnym miejscu przedstawiono (na pozłacanej płycie) Matkę Boską i św. Jana pod Krzyżem. Z ołtarza usunięto również dwa aniołki uzupełniające jego wystrój.

    Uwagę zwraca drewniana ambona z XIX w., na parapecie której przedstawiono Czterech Ewangelistów wraz z ich atrybutami. Brak jest baldachimu nad amboną.

    Wystrój wnętrza uzupełniają rzeźby św. św. Barbary, Floriana oraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Z prawej strony nawy jest tablica poświęcona żołnierzom pochodzącym z Szałszy, którzy zginęli w czasie I wojny światowej.

    Z tyłu kościoła znajduje się chór muzyczny wsparty na dwóch słupach, pod nim Stacje Męki Pańskiej prawdopodobnie pochodzące z XIX w.

    Kościół otoczony jest cmentarzem. Za prezbiterium znajduje się grób członków rodziny von Groeling, właścicieli pałacu do 1945 r.

Leon Kopernik

1. Por. Gmina Zbrosławice, (zeszyt 9 Inwentaryzacji Krajoznawczej Województwa Katowickiego pod redakcją Edwarda Wieczorka), Regionalna Pracownia Krajoznawcza, Katowice 1993 r.
2. por. Czesław Thullie, Zabytki architektoniczne województwa katowickiego i opolskiego, Wyd. Śląsk, Katowice, 1969
3. por. Bonifacy Gajdzik, Gliwice i okolica, KAW Katowice, 1980 r.
4. por. Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom VI zeszyt 5, Warszawa 1966; Gmina Zbrosławice (op. cit.)
5. zaskrzynienie to przedłużenie górnych bali bocznych ścian prezbiterium przez całą długość nawy, powodujące charakterystyczne obniżenie bocznych partii stropu; w drewnianych kościołach o konstrukcji wieńcowej
6. Malarstwo temperowe to technika malowania przy użyciu farb temperowych oraz dzieła malarskie powstałe w tej technice. Malarstwo to, znane od starożytności, było wiodącą techniką w okresie średniowiecza. Same farby temperowe są obecnie często wykorzystywane. Schną stosunkowo szybko i nie wymagają gruntowania, nadają się do malowania na płótnie, desce jak i na zwykłym papierze.Tempera - nazwa powstała w średniowieczu, a pochodzi od słowa łacińskiego temperare — mieszać. Tempera to najczęstsza i najtrwalsza, obok woskowej, technika, w której spoiwo barwników jest organiczne. Podstawowym wyróżnikiem tej techniki jest zastosowanie jako spoiwa farb tzw. emulsji temperowej. Istnieje wiele przepisów na spoiwo temperowe. Wszystkie te przepisy sprowadzają się do połączenia 3 składników: fazy tłustej (np. olej schnący lub werniks), fazy wodnej (woda lub roztwór wodnego kleju) i emulgatora, który umożliwia zmieszanie faz w jednolite spoiwo; jest to najważniejszy składnik emulsji temperowej. Najcenniejszym i najczęściej wykorzystywanym przy samodzielnym ucieraniu temper emulgatorem jest żółtko jaja kurzego; pozwala na ogromną swobodę w dobieraniu proporcji faz tłustej i wodnej, a właściwie (jako naturalna emulsja) samo jest pełnowartościowym medium. Technika temperowa należy do trwałych i stosuje się ją do malowania na papierze, płótnie, drewnie i tynku. Płótno, deskę lub dyktę dobrze jest jeszcze powlec po wyschnięciu zaprawy chudym mlekiem rozcieńczonym wodą. Po tym zabiegu znikają na zaprawie wszelkie smugi, jak również znikają prześwitujące przez zaprawę ślady słoi, żywiczne pręgi na desce itp. Na ogół farby temperowe w odróżnieniu od olejnych są odporniejsze na działanie czynników zewnętrznych. Nie tworzą spękań i zmarszczek na powierzchni malowidła i lepiej przylegają do zaprawy.