Górnośląskie Sympozjum Krajoznawcze 2012
W dniach 21 i 22 kwietnia 2012 roku odbyło się kolejne XXVII Górnośląskie Sympozjum Krajoznawcze tym razem pod hasłem: „Pogranicze śląsko-świętokrzyskie”. Uczestniczyło w tej imprezie 54 osoby z terenu całego województwa śląskiego.
Program krajoznawczy rozpoczęliśmy od Lelowa, gdzie zobaczyliśmy m.in. zabytkowy układ urbanistyczny z centralnie położonym rynkiem. Tuż opodal budynek dawnej synagogi wraz z miejscem dawnego cmentarza żydowskiego gdzie pochowany został cadyk lelowski Dawid ben Salomon Biderman zwany Lelowerem. Jego grób został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej, a sam cmentarz zlikwidowano już po wojnie. Obecnie na tym terenie postawiona została nagrobna kapliczka (ohel), do której co roku na przełomie stycznia i lutego (Żydzi mają ruchomy kalendarz) pielgrzymują pobożni chasydzi z całego świata. Także nieopodal lelowskiego rynku wznosi się kościół parafialny św. Marcina, wzniesiony na przełomie XIV/XV w. w stylu gotyckim. To świątynia murowana, orientowana, jednonawowa, wielokrotnie przebudowywana po pożarach, m.in. w 1638 roku oraz po zniszczeniach pierwszych dni wojny w latach 1940-50. Mieści się w niej sanktuarium MB Lelowskiej Pocieszenia, uwiecznionej na obrazie Matki Bożej. jej kult trwa tu od 1766 roku Obecnie czczona jest wierna kopia wizerunku, spalonego w 1939 roku, wykonana w 1948 roku, a koronowana srebrnymi koronami w 1949 roku Obok kościoła znajduje się plebania z 1905 roku, wybudowana w miejscu dawnego klasztoru franciszkanów skasowanego w 1819 roku.
W niewielkim oddaleniu od rynku, nad Białką, stoi malowniczy drewniany młyn wodny z lat 30. XX w., zbudowany przez rodzinę Schutzów (Szyców).
Kolejnym punktem programu była miejscowość Podlesie, gdzie znajduje się drewniany kościół parafialny św. Idziego – obiekt znajdujący się na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego.
Wieś rycerska Podlesie istniała już w XIV w. Spośród właścicieli znani są m.in. Jakub Koniecpolski, Klemens Korzeński, Tęgoborscy. Kościół św. Idziego wymieniany w 1327 roku, został spalony w 1657 roku przez Szwedów i odbudowany staraniem Aleksandra Tęgoborskiego na pocz. XVIII w. Obecny drewniany kościół konstrukcji zrębowej powstał w 1782 roku, staraniem proboszcza Aniołkiewicza i hr. Aleksandra Potockiego (późniejszego ministra policji Księstwa Warszawskiego). We jego wnętrzu zachowało się wyposażenie barokowe i rokokowe (m.in. ołtarz główny z obrazem św. Idziego z XVIII w.). Ciekawe jest wejście na ambonę przez… zamaskowane drzwiczki w ściance bocznego ołtarza. Obok kościoła stoi dzwonnica drewniana konstrukcji słupowej z 1808 roku
Kilkadziesiąt metrów na północ od kościoła zachował się niszczejący dwór Tęgoborskich z końca XVIII w., kilkakrotnie przebudowywany. Po II wojnie światowej był siedzibą szkoły podstawowej, obecnie stoi opuszczony. Dwór otacza pozostałość parku pow.2,6 ha z okazałym wiązem pospolitym, 3 lipami drobnolistnymi i jesionem wyniosłym.
Kolejnym punktem krajoznawczego objazdu był Koniecpol z zabudową rynku oraz murowanym kościołem parafialnym Świętej Trójcy, ufundowanym przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego. Jest to budowla orientowana, w stylu wczesnobarokowym, z latach 1632-44, zbudowana na planie krzyża łacińskiego wpisanego w prostokąt. Wśród bogatego barokowego wyposażenia, zwraca uwagę marmurowe epitafium hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego, zmarłego w 1646 roku, przedstawiające postać leżącego rycerza. Także w kościele znajduje się portret konny hetmana Koniecpolskiego z 1841 roku
W dzielnicy Koniecpola Chrząstowie obejrzeliśmy zespół pałacowo-parkowy rodziny Koniecpolskich. Powstał on w miejscu pierwotnej fortalicji w latach 1603-1618, następnie rozbudowany w XVIII w. Spalony w 1945 roku, odbudowany w latach 1956-65 i remontowany w latach 70. XX wieku. Murowany pałac na rzucie litery T, reprezentuje styl klasycystyczny. Otoczony jest XVII wiecznym parkiem przekomponowanym w XVIII i XIX wieku. W pobliżu widoczne są klasycystyczne, murowane oficyny z przełomu XVIII/XIX wieku.
Tuż obok na miejscu dawnej kaplicy pałacowej mieści się kościół filialny św. Michała Archanioła fundacji Czapskich z 1767 roku. Jest to skromna późnobarokowa murowana budowla, jednonawowa, salowa, orientowana. Kościół był odnawiany w latach 1956-61.
Dalej na naszej drodze znalazła się Czarnca z kościołem parafialnym Wniebowzięcia NMP i św. Floriana z lat 1640-1659. Fundatorem tej wczesnobarokowej, jednonawowej świątyni był hetman Stefan Czarniecki.
Znajduje się w niej m.in.: sarkofag, epitafium oraz w bocznej kaplicy pamiątki po hetmanie. W Czarncy znajduje się też kilka innych upamiętnień hetmana, m.in. pomnik przed szkołą. Można by rzec, że nasz objazd to wycieczka śladami hetmanów Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Przy kościele znajduje się arboretum, którego geneza sięga lat 60-tych XX wieku, kiedy postanowiono wyeksponować miejsce, w którym miał mieszkać słynny hetman. Urządzono go w starym podworskim ogrodzie naprzeciwko kościoła, jako pewnego rodzaju pomnik ku czci Stefana Czarnieckiego. W 1966 roku odbyły się tutaj uroczystości ku czci Stefana Czarnieckiego, połączone z odsłonięciem jego pomnika, a jesienią posadzono pierwsze drzewa i krzewy. Wkrótce rosło tam ponad 300 gatunków i odmian drzew oraz krzewów pochodzących z pięciu kontynentów: Europy, Azji, Ameryki Północnej i Południowej. Po śmierci założyciela parku, Mariana Chudzińskiego w 1980 roku, arboretum stopniowo popadało w dewastację. Dopiero w połowie lat 90. XX w. odnowiono alejki, posadzono nowe drzewa.
Wreszcie dotarliśmy do Włoszczowy z jej zabytkowym układem rynku ukształtowanym w XVI wieku obecnie noszącym miano pl. Wolności. Tu czekał na nas miejscowy przewodnik Michał Piorun (autor m.in. przewodnika pt. „Powiat Włoszczowski”, Włoszczowa 2007). Zwiedzanie zaczęliśmy od rynku, skąd – po krótkiej przerwie na kawę – przeszliśmy do barokowego kościoła parafialnego Wniebowzięcia NMP. Tę jednonawową świątynię zbudowano w latach 1643-47, a rozbudowano w 1675 roku i w 1795 roku W 1881 roku dobudowano doń neobarokową wieżę. Znajduje się w nim sanktuarium MB Włoszczowskiej Opiekunki Rodzin. Objawienia miały tu miejsce już od 1642 roku, a kult obrazu zaczął się od 1647 roku W 2007 roku ukoronowano go papieskimi diademami.
Atrakcją wycieczki był słynny peron stacji kolejowej Włoszczowa Północ na linii Centralnej Magistrali Kolejowej Warszawa – Kraków oddany do użytku w 2006 roku
Z Włoszczowy przejechaliśmy do Kurzelowa z kolegiatą Wniebowzięcia NMP wzniesioną w latach 1342-60 z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego. Ta jednonawowa, murowana gotycka budowla, rozbudowana została w XVII w. i przebudowana w wieku XIX. To obecnie najstarsza istniejąca świątynia murowana powiatu włoszczowskiego.
Przy kościele stoi drewniana dzwonnica konstrukcji słupowo-ryglowej z nadwieszaną izbicą oszalowana deskami, typu obronnego, będąca wierną rekonstrukcją poprzedniej XVII-wiecznej, która zawaliła się w 1946 roku.
Ostatnią zwiedzaną miejscowością pierwszego dnia sympozjum było Kluczewsko z pięknym spichlerzem przypominającym pałacyk z charakterystycznymi wieżami krytymi gontem. Powstały w 1. poł. XIX w. obiekt, położony w dawnym parku wśród sędziwych klonów i kasztanowców, reprezentuje stylowo romantyczny neogotyk. Używany był jako spichlerz i powozownia. Nieco dalej stoi neogotycka, murowana oficyna tzw. „rządcówka” z początku XIX w.
Na koniec dotarliśmy do Chęcin, gdzie zostaliśmy zakwaterowani na nocleg w schronisku PTSM. Wieczorem natomiast odbyło się spotkanie organizacyjne uczestników przy kawie, wspominkach i drobnych upominkach w postaci materiałów krajoznawczych z terenu naszej eskapady.
*
Drugi dzień rozpoczęliśmy od zwiedzania Chęcin. Na początek górny rynek (pl. 2 Czerwca) z XIX-wieczną zabudową i ratuszem z 1837 roku Potem kamienica renesansowa „Niemczówka” z 1570 roku, w której mieści się Centrum Informacji Turystycznej. Kolejne obiekty to synagoga renesansowa z 1638 roku, przebudowywana, zniszczona w czasie II wojny światowej i odbudowana w 1958 roku z przeznaczeniem na siedzibę Miejsko-Gminnego Domu Kultury oraz kompleks klasztorny z 1643 roku ss. Bernardynek (pierwotnie do 1902 roku ss. Klarysek) z wczesnobarokowym kościołem św. Józefa z tegoż okresu, przebudowanym w XIX wieku.
Z kolei gotycki zespół klasztorny oo. Franciszkanów ufundowany przez króla Kazimierza Wielkiego w 1368 roku z jednonawowym kościołem Wniebowzięcia NMP. Na uwagę zasługuje późnorenesansowa kaplica św. Leonarda na planie kwadratu z 1640 roku fundacji Jana Branickiego.
Historia klasztoru i kościoła była burzliwa: w latach 1580-1603 zamieniony na zbór, potem w latach 1605-28 z powrotem franciszkanów (wówczas po restauracji uzyskały formę późnorenesansową z zachowaniem elementów gotyckich); kolejne zniszczenia nastąpiły w czasie najazdu księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego w 1657 roku, a odbudowa w l. 1668-85. W 1817 r. miała miejsce kasata klasztoru. Od tego czasu mieściło się tu ciężkiego więzienie, szkoła powszechna (1927-39), koszary Luftwaffe (1939-44), szkoła kamieniarska, masarnia, a w latach 1961-1991 - hotel i restauracja. Od 1991 roku ponownie zwrócony oo. Franciszkanom.
Idąc na wzgórze zamkowe przyjrzeliśmy się kościołowi parafialnemu św. Bartłomieja z lat 1315-50. Jest to budowla gotycka, trójnawowa, halowa. W latach 1570-97 był zborem kalwiński. Kościół rozbudowano w XVII w. a w latach 1830-40 dobudowano mu wieżę i kruchtę. Na szczególną uwagę zasługuje kaplica Trzech Króli (Fodygów) z 1614 roku, jedyna w Polsce manierystyczna kaplica grobowa, którą wzniósł własnoręcznie dla siebie fundator Kacper Fodyga.
Stąd rozpoczęliśmy wspinaczkę „Ścieżką Błędnego Rycerza” na skalny grzbiet Góry Zamkowej (365m n.p.m.) by dotrzeć do ruin zamku.
Gotycki zamek biskupi, zbudowany w latach 1269-1306 przez Jana Muskatę, od pocz. XIV w. stał się zamkiem królewskim. Obiekt ma trzy wieże o nieregularnym kształcie i składa się z dwóch zasadniczych części.: zamku górnego z dwiema okrągłymi wieżami z ceglanymi wykończeniami i dolnego, stanowiącego niegdyś zaplecze gospodarcze. Zamek był kilkakrotnie niszczony i odbudowywany m.in.: w 1610 i po 1658 roku. Zniszczony w 1707 roku w czasie wojny północnej, pozostaje w ruinie, częściowo rekonstruowanej w XIX w. W swoim czasie był miejscem zjazdów możnowładców, pełnił rolę rezydencji, skarbca i więzienia.
W drodze powrotnej w kierunku Katowic zatrzymaliśmy się nad Wierną Rzekę, której nazwa związana jest z powieścią Stefana Żeromskiego o powstaniu styczniowym. Właściwa jej nazwa to Łososina lub Łośna (na mapach można spotkać je obie zamiennie) od nazwy miejscowej wsi Łosień. W jej malowniczej scenerii została wykonana wspólna fotografia wszystkich uczestników wycieczki.
Stąd udaliśmy się do Oksy, której nazwa pochodzi od herbu rodowego Rejów Oksza. Tutejszy kościół św. Mikołaja i Niepokalanego Poczęcia NMP był fundowany przez Andrzeja Reja jako zbór kalwiński w 1570 roku i rolę zboru pełnił do 1678 roku Jest to renesansowa, jednonawowa budowla na planie krzyża greckiego. Od 1678 roku w rękach katolików, przebudowana w latach 1762-63.
Po przerwie na posiłek w Jaronowicach podjechaliśmy do Moskorzewa. Tu w strugach deszczu przyjrzeliśmy się dwom obiektom. Kościół św. Małgorzaty powstał z fundacji Klemensa z Moskorzewa herbu Pilawa w 1380 roku Gotycki, jednonawowy, murowany z cegły zwykłej i tzw. zendrówki, był przebudowany w latach 1892-1906. W okresie 1558-94 pełnił rolę zboru kalwińskiego, a od 1563 lub 1593 równocześnie zboru ariańskiego.
Dwór tzw. „Murowaniec” to dawna wieża mieszkalna typu obronnego rodu Pilawitów Moskorzewskich z przełomu XIV i XV w. lub XVI w. (do dziś trwają dyskusje na ten temat). To budynek murowany z cegły zwykłej i tzw. zendrówki na planie prostokąta. Obniżono go w XVIII w., a w XIX w. dobudowano trójarkadowy podcień. W 1580 roku mieściła się w nim szkoła kalwińska, następnie kolejno pełnił funkcje lamusa dworskiego, archiwum i od wieku XIX – mieszkania.
Ostatnim punktem programu były Szczekociny i założenie pałacowo-parkowe wzniesione przez Dębińskich w 1709 roku w stylu barokowym. Obecny pałac wybudowany w latach 1770-80 według projektu Franciszka Ferdynanda Naxa murowany, piętrowy, klasycystyczny z elementami baroku. Odnawiany w 1825 roku i w remoncie od 1979 roku Towarzyszą mu dwa klasycystyczne XIX-wieczne piętrowe pawilony, na planie kwadratu z portykami kolumnowymi. Całość założenia architektonicznego otacza park, częściowo geometryczny z XVIII w., przekomponowany na przełomie XIX/XX w. Ze Szczekocin już non stop, syci wrażeń wróciliśmy do Katowic.
Roman Żyła
BIBLIOGRAFIA:
Józef Pilch, Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008
Tadeusz Glinka, Andrzej Walenciak, Paweł Walenciak, Małopolska Północno-Zachodnia, Warszawa 2002
Czesław Hadamik, Zabytki powiatu włoszczowskiego, Kielce-Włoszczowa 2010
Powiat włoszczowski … warto poznać, praca zbior., Włoszczowa 2007
Michał Jurecki, Ponidzie. W świętokrzyskim stepie, Kraków 2005
Roman Mirowski, Świętokrzyski Szlak Architektury Sakralnej, Kielce bdw
Spacerem po Polsce. Region Włoszczowski, praca zbior., Włoszczowa bdw