Katalog Kościołów Drewnianych - Sieroty

     Sieroty to wieś w gminie Wielowieś, leżąca ok. 9 km na płn. od Pyskowic i ok. 20 km na płn. od Gliwic.

    Wzmiankowane w 1299 r. jako własność Adama Syroty, do rodu Syrotów należały Sieroty do końca XIV w. Potem wielokrotnie zmieniali się właściciele wsi, m.in. Kokosze, Czornbergowie, von Wrochem. Wraz z ręką Barbary von Wrochem, zmarłej w 1805 r., Sieroty zostały przejęte przez Gustawa Maurycego von Stockmann. W poł. XVIII w. majątek w Sierotach posiadał również Rudolf von Osetzki (zm. 1762 r.), co może wskazywać na przejściowy podział miejscowości, a na początku XX w. wieś została własnością rodziny von Durant de Senegas.

sieroty rys

     Historia parafii ściśle wiąże się z historią wsi. Pierwszy kościół parafialny po raz pierwszy był wzmiankowany w 1299 r.

   Obecny kościół Wszystkich Świętych jest świątynią drewnianomurowaną. Stoi na niewielkim wzgórzu, widać stąd znaczną część miejscowości. Prezbiterium kościoła to część gotyckiego kościoła kamiennego zbudowanego około 1457 r. (wg badań dendrochronologicznych przeprowadzonych w 2008 r.) lub w 1479 roku (dotychczasowe datowania). Pod koniec XVI wieku, kościół został przejęty przez protestantów, ale stosunkowo wcześnie, bo już w 1629 roku został zwrócony katolikom. W roku 1700 znaczna część kościoła uległa spaleniu. Zniszczona przez pożar nawa została zastąpiona nową drewnianą. Według dotychczasowych ustaleń budowę drewnianej nawy ukończono w 1707 r. Wspomniane badania z 2008 r. wskazują, że więźbę dachową ukończono w 1754 r. Różnica czasowa w datowaniu jest znaczna. Wydaje się wątpliwe, by na zbudowanie nowej nawy oczekiwano ponad pół wieku. Być może dokonano tylko zmian w konstrukcji więźby? Wyjaśnienie tych wątpliwości wymaga dalszych badań.

sieroty rzuty

    Kościół jest orientowany. Zamknięte trójbocznie murowane prezbiterium jest wzmocnione z zewnątrz szkarpami (przyporami). Od północy przylega do niego zakrystia wraz z lożą kolatorską na piętrze. Do loży prowadzą schody w drewnianej dobudówce. Prostokątna nawa jest szersza od prezbiterium. Dolną część nawy obiega daszek zaczynający się w połowie wysokości okien, a pod oknami opadający pod ich dolną krawędź. Równocześnie nad oknami stworzono ochronne wypukłe daszki. Wszystko to stwarza ciekawą i malowniczą, jakby falującą linię ścian nawy. Ściany powyżej zadaszenia pokryte są gontem. Do nawy od zachodu przylega dzwonnica, zbudowana na rzucie kwadratu, konstrukcji słupowomieczowej z 1770,, która zastąpiła poprzednią, wolno stojącą. Wisi w niej dzwon z 1500 r.

    Wieża podzielona jest pozornie na cztery kondygnacje zawieszone jak gdyby jedna nad drugą. Przyziemie, zawierające kruchtę, posiada ściany wyraźnie mocniej nachylone, aniżeli dwie części nad nią. Najwyższa czwarta część to zwieńczenie cebulastym hełmem z ośmioboczną latarnią z osadzoną na niej małą „cebulą” z iglicą. Ściany wieży szalowane są deskami odpowiedniej długości, podkreślającej pozorne kondygnacje.

    Wnętrze świątyni rozświetlone jest stosunkowo dużą ilością okien. W prezbiterium są dwa okna w ścianach południowych. Okna te zakończone są łukiem segmentowym. Trzecie okno, dłuższe we wschodniej ścianie zamykającej prezbiterium, jest jednak zasłonięte ołtarzem i nie w pełni spełnia swą funkcję. Zakończone jest półkoliście. Przed laty dwie trzecie tego okna było zamurowane. Loża kolatorska oświetlona jest prostokątnym oknem od wschodu. Nawa posiada cztery okna prostokątne, po dwa w ścianie północnej i południowej . 

     Strzeliste, dwuspadowe dachy kryte są gontem, dwukalenicowe nad nawą i prezbiterium. Nad zakrystią dach jest pulpitowy. Ewenementem jest wyższy dach nad prezbiterium. Nad kalenicą dachu nawy wyrasta zgrabna wieżyczka na sygnaturkę, barokowa z ośmioboczną latarnią krytą cebulastym hełmem.

    Wyposażenie wnętrza jest niejednolite stylowo, w przeważającej części barokowe z elementami gotyku i renesansu. Najcenniejszym elementem wystroju kościoła jest gotycka polichromia w prezbiterium z okresu budowy tej części świątyni (tj. ok. 1470 r.), wykonana prawdopodobnie przez mistrza z Jemielnicy, która – na szczęście – nie uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie wspomnianego pożaru w 1700 r. Prawdopodobnie została już wcześniej zamalowana. Odsłonięcia polichromii dokonano w l. 1935-1936. W roku 1961 Pracownia Konserwacji Zabytków z Warszawy przeprowadziła jej konserwację. Ponownie odrestaurowana została w 2007 r. Z uwagi na dość duży jednak stopień zniszczenia polichromia jest stosunkowo mało czytelna, a częściowo wręcz nieczytelna. Przedstawia sceny z życia Chrystusa i wizerunki niektórych świętych. Wśród obrazów rozróżnić można, między innymi, na ścianie południowej sceny: Zwiastowania, Bożego Narodzenia, Hołdu Trzech Króli, Ucieczki do Egiptu, a między oknami scenę Sądu Ostatecznego. Na ścianie północnej umieszczono w trzech rzędach sceny: Wskrzeszenia Łazarza, Modlitwy Chrystusa w Ogrójcu (w dwóch kwaterach), Pocałunku Judasza, Biczowania, Cierniem Koronowania, U Piłata, Wzniesienia Krzyża, Zstąpienia do otchłani, Wniebowstąpienia. Na południowym filarze tęczy przedstawiono Matkę Boską z Dzieciątkiem i grupę świętych, w tym św. św. Krzysztofa i Stanisława biskupa, na wschodniej ścianie – grupę dziewięciu świętych, w tym śś. Apolonię, Dorotę, Małgorzatę, Jadwigę i Urszulę.

    Późnorenesansowy ołtarz główny, pochodzący z 1622 r. (odnawiany w 1707 i 1847), był ufundowany przez ks. Piotra Krockiego, dziekana toszeckiego. Jest to ołtarz dwukondygnacyjny, w górnej jego części znajdują się po bokach rzeźby czterech głównych Ojców Kościoła , których dzieła cieszyły się szczególnym autorytetem w sprawach doktrynalnych, a mianowicie św. św.: Ambrożego, Augustyna, Hieronima i Grzegorza I Wielkiego (niektóre źródła podają Leona Wielkiego). Pomiędzy rzeźbami znajduje się obraz przedstawiający św. Floriana gaszącego wspomniany pożar kościoła w Sierotach. Dolną część ołtarza wypełniają: obraz Matki Boskiej Królowej Niebios adorowanej przez świętych malowany w 1847 r. przez Wojciecha Eliasza z Krakowa w otoczeniu rzeźb św. św. Jadwigi (z prawej) i Katarzyny (z lewej). Neobarokowe ołtarze boczne z ozdobnymi „uszami” pochodzą z XIX w. Lewy, poświęcony MB z Dzieciątkiem, trzymającym jabłko królewskie , z obrazem św. Barbary w zwieńczeniu; prawy z obrazem św. Józefa jako opiekuna Jezusa. W zwieńczeniu obraz ze św. Anną i Maryją.

    Barokowa ambona pochodzi z pierwszej poł. XVIII w. (baldachim z XIX w.), odnawiana w 1846 r. i 1936 r. Po przeciwnej stronie – chrzcielnica z tego samego okresu, co ambona. W loży znajduje się ławka kolatorska z XVII w. Chór muzyczny z balustradą z ozdobnymi tralkami wygięty jest faliście (wybrzuszony) w środkowej części i wsparty na dwóch kolumnach, tzw. toskańkich. Na nim zabudowano organy z 1 połowy XVIII w., pozyskane w 1937 r. z Zimnic Wielkich k\Opola. Uwagę zwracają także drzwi prowadzące z wieży do nawy, z okuciami o cechach gotyckich z okresu budowy nawy.

    Kościół otoczony jest nieczynnym już cmentarzem z grobami z tablicami w języku polskim i niemieckim, świadczącymi o historii wsi i jej mieszkańców. Przy ścieżce prowadzącej od północnego wejścia na teren kościelny w 1925 r. postawiono pomnik poświęcony początkowo mieszkańcom Sierot poległym w czasie I wojny światowej. Obecnie dodatkowy napis na pomniku brzmi: „Poległym w I i II wojnie światowej”. Ogrodzenie cmentarza stanowi mur z kamienia łamanego (prawdopodobnie z XVIII wiek). Od zachodu przy ogrodzeniu zbudowano sztuczną grotę poświęconą Matce Boskiej.

Leon Kopernik