Katalog Kościołów Drewnianych - Rachowice

    Rachowice - sołecka wieś w gminie Sośnicowice leży ok. 15 km na zachód od Gliwic. Nazwa niemiecka wsi to: Rachowitz (od 1936 do 1945 r. zmieniona na Buchenlust).

    Wieś powstała w drugiej połowie XIII wieku i należała do górnośląskiego rodu rycerskiego Bierawów. Po raz pierwszy wzmiankowana jest w 1305 r. w „Liber Fundationis Episcopatus Wratislaviensis" („Księga Fundacyjna Biskupstwa Wrocławskiego"), jako wieś na prawie niemieckim. W 1475 r. rycerz Mikołaj Bierawa sprzedał dwór i wieś rycerzowi Christofowi Dziecko. W 1571 r. Rachowice przeszły w ręce górnośląskich arystokratów Larischów, a w 1602 r. właścicielem stał się Jeremiasz Orzeski von Syrin. W latach 1625-1711 wieś należy do starego śląskiego rodu rycerskiego von Holy herbu Bróg. W 1720 r. dobra nabył Polak hrabia Gabriel Wyhowski, który w 1730 r. sprzedał je właścicielowi dóbr sośnicowickich hrabiemu von Hoditz. 

    Najcenniejszym obiektem Rachowic jest murowano-drewniany kościół parafialny Trójcy Świętej. Pierwszy kościół, także pod tym wezwaniem, istniał we wsi już w 1305 r. Niestety, dziś prawie nic o nim nie wiadomo. Wzmianki o kościele pojawiły także w l. 1376 i w 1447 - wtedy kościół wymieniany jest jako parafialny. Nie wiadomo czy wspomniane zapisy dotyczą tego samego kościoła - wymienianego w 1305 r. czy też różnych obiektów.

    Jak zdecydowana większość kościołów budowanych w poprzednich wiekach i ten jest orientowany. Jego najstarszą częścią jest gotyckie murowane i otynkowane prezbiterium, którego powstanie oceniane jest na przełom wieków XV i XVI. Nie jest także wykluczone, że jest to pozostałość z pierwotnego kościoła wzmiankowanego w 1447 r. co wskazywałoby, iż była to świątynia murowana. Prezbiterium zamknięte jest trójbocznie, z zewnętrznymi przyporami, przykryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, pod nim znajduje się krypta grobowa. Od północy do prezbiterium przylega również murowana zakrystia. W południowej ścianie prezbiterium są ślady zamurowanego wejścia, na którym na zewnątrz jest żeliwna płyta nagrobna (odlew huty gliwickiej) poświęcona Franciszkowi Imieli położona w 1826 r. przez ks. Jana Nepomucena Imielę proboszcza w Rachowicach - syna zmarłego.

    Niezbyt jasne są przyczyny powiększenia świątyni o drewnianą nawę. Zastosowany rodzaj budulca być może wynikał z łatwego dostępu do budulca, bowiem miejscowość od wieków otaczają lasy, w tym - w sporej ilości - sosnowe. 

    Obecna nawa - z drewna sosnowego - o konstrukcji zrębowej wzniesiona została około 1668 r.. Jej wysokość dostosowano  do  wysokości  prezbiterium. 

  rachowice rys

    Zbudowana jest na planie prostokąta, otaczają ją soboty: od południa otwarte, oparte na słupach z zastrzałami, a od północy zabudowane tworzące składzik oraz przedsionek bocznego wejścia do kościoła. Ściany powyżej sobót są zabezpieczone gontem.

   Wieża - obecnie przylegająca od zachodu do nawy kościoła - pochodzi z lat 1780-1790. Przysadzista, konstrukcji słupowo-mieczowej, o ścianach zwężających się ku górze, szalowana gontem, zwieńczona jest ostrosłupowym (na bazie ośmioboku) hełmem krytym gontem. W przyziemiu znajduje się kruchta, a od frontu otwarty przedsionek z 1885 r.

    Zestawienie dat budowy nawy i wieży wskazuje, że obecną wieżę zbudowano ponad 100 lat później. Niezbyt precyzyjne są informacje dotyczące wieży poprzedniej, o której wiadomo, że istniała. Jedne źródła twierdzą, że pierwotna wolnostojąca wieża znajdowała się na cmentarzu, a w latach 1679-1688 zastąpiono ją nową dostawioną do nawy kościoła. Gdy ta spłonęła w 1705 r., w latach 1780-1790 wybudowano nową, istniejącą do dziś. Inne źródła podają, że pierwotna wieża wzniesiona w 1688 r. była wolnostojącą i uległa spaleniu w czasie pożaru w 1705 r. prawdopodobnie wraz z zachodnią częścią nawy. Informacja o tym pożarze została przekazana na desce znajdującej się z tyłu ołtarza.

    Bardziej prawdopodobną wydaje się druga wersja, zwłaszcza w kontekście pożaru. Pożar wieży przylegającej do nawy - przy ówczesnej technice gaszenia pożarów - spowodowałby znacznie większe szkody w postaci zniszczenia nawy. Pożar wieży oddalonej od nawy mógł tylko częściowo zniszczyć jej zachodnią część. Odpowiedź na te wątpliwości mogą dać dokładne badania belek zachodniej części nawy i więźby dachowej.

rachowice rzut

    Oświetlenie wnętrza kościoła zapewniają prostokątne okna umieszczone we wschodniej i południowej ścianie prezbiterium (pięć okien) oraz w południowej ścianie nawy (w ilości trzech okien). Wszystkie zamknięte są półkoliście. W północnej ścianie zakrystii znajduje się małe okrągłe okienko w głębokiej wnęce zabezpieczone kratą z zadziorami. Wnętrze wieży oświetlone kwadratowym okienkiem ulokowanym w południowej ścianie. 

rachowice oltarz

    Dach jednokalenicowy, dwuspadowy, kryty jest gontem. Nad zakrystią pięciopołaciowy dach malowniczo łączy się z dachem prezbiterium. Na dachu, w miejscu łączenia się nawy z prezbiterium, osadzono - w okresie pomiędzy 1679 a 1688 rokiem - sześcioboczną wieżyczkę na sygnaturkę zwieńczoną kopułką. Sama sygnaturka pochodzi z 1710 r.

    Wystrój wnętrza kościoła utrzymany jest w stylu barokowym. Pozorny płaski sufit nawy ozdobiony jest współczesną polichromią z przeważającą symboliką roślinną. Mankamentem w wystroju wnętrza kościoła są pokryte jasną farbą tynkowane ściany i sufit prezbiterium. Wprawdzie jasny kolor rozjaśnia wnętrze, ale równocześnie dość mocno kontrastuje z ciemnym kolorem i fakturą drewna nawy, co częściowo odbiera klimat i nastrój oraz oddala tchnienie wieków typowe dla kościołów drewnianych. 

    Ołtarz główny pochodzący z około 1670 r. był odnawiany, między innymi, w 1862, 1961, a ostatnio w 1998 r. Ołtarz z tzw. „uszami" jest bogato rzeźbiony i złocony, z dekoracją małżowinowo-chrząstkową, kręconymi w całości złoconymi kolumnami. W „uszach" umieszczono rzeźby: z prawej - św. Katarzyny Aleksandryjskiej (z kołem i mieczem) i z lewej - św. Barbary (z wieżą), a w zwieńczeniu ołtarza - św. Jerzego. Centralne miejsce zajmuje obraz Trójcy Świętej z XVIII w. Artysta po prawej ręce Boga Ojca trzymającego berło królewskie umieścił Syna Bożego unoszącego prawą ręką krzyż - symbol swej śmierci. Nad nimi unosi się Duch Święty w postaci gołębicy. W obrazie wykorzystano elementy ze srebrnej blachy, co nie jest często spotykane. Nad obrazem twórca ołtarza umieścił mały, ale wyraźny baldachim. Całość uzupełniają figury aniołów. Z tyłu ołtarza znajduje się deska z napisem: „Wygorzał tyn Kościoł r. 1705" i napisane po grecku słowo „Imiela" - nazwisko wspomnianego proboszcza Rachowic z I połowy XIX wieku. 

    Ołtarze boczne późnobarokowe z dekoracją akantową pochodzą z około 1705 r. Nie wiadomo dokładnie czy data powstania ołtarzy bocznych związana jest ze wspomnianym pożarem, ale nie jest wykluczone, że powstały po tym zdarzeniu. Być może dlatego niektóre źródła lokują powstanie tych ołtarzy na około 1750 r. Odrestaurowane zostały w 2001 r.

    W ołtarzu południowym (prawym) poświęconym Matce Boskiej Bolesnej centralne miejsce pomiędzy kolumnami zajmuje obraz przedstawiający Pietę (z początku XVIII w.), a w zwieńczeniu umieszczono okrągły obraz symbolizujący św. Krzysztofa. Ołtarz ozdabiają akantowe uszy. Obok na ścianie nawy znajduje się rzeźba św. Anny Samotrzeć. 

    Ołtarz boczny północny (lewy) poświęcony jest św. Antoniemu, który na obrazie przedstawiony jest wraz z Dzieciątkiem. Obraz otaczają rzeźby puttów. Nad obrazem umieszczono symbol Glorii z Duchem Świętym i rzeźbami uskrzydlonych głów puttów. Obok ołtarza na ścianie nawy znajduje się ciekawa rzeźba św. Barbary pochodząca z 4 ćwierci XIX w. Jest to rzeźba ludowa, wykonana przez miejscowego snycerza - w jej podstawie we wnęce wyryto płaskorzeźbę przedstawiającą górników przy pracy. Rzeźba wyróżnia się wykorzystaniem podstawy do stworzenia jeszcze jednego dzieła artystycznego, w tym wypadku idealnie związanego z postacią świętej.

    Ambona w literaturze datowana była na XIX w. Takie datowanie przez historyków wynikało zapewne z analizy obrazu pokrywającego przed laty parapet ambony, a przedstawiającego Matkę Boską Częstochowską, którego powstanie datowano na 1850 r. Obraz ten określany był jako „ludowy", z czego wynika, że mógł być dziełem ludowego artysty-samouka. Przeprowadzane w ostatnich latach - dzięki staraniom księdza proboszcza Jerzego Pudełki - kosztowne prace renowacyjne poszczególnych obiektów wyposażenia wnętrza, w tym ambony, doprowadziły do konieczności zmiany datowania jej powstania. W czasie renowacji okazało się, że pod dziesięcioma warstwami olejnej farby znajdują się piękne ikony czterech Ewangelistów (wraz z atrybutami). W kolejności od lewej przedstawieni są: św. Marek ze lwem, św. Mateusz z aniołem, św. Łukasz z wołem i św. Jan z orłem. Obrazy te namalowane zostały około 1620 r. stąd i ambona pochodzi co najmniej z tego okresu. 

    Drewniana chrzcielnica osadzona na słupie datowana jest na XIX w. Jej wieko ozdabia scena udzielenia przez św. Jana Chrzciciela chrztu Jezusowi.

    W części zachodniej nawy znajduje się chór muzyczny wsparty na dwóch drewnianych słupach, poszerzony w środkowej części, w której posadowione są barokowe organy z XVIII w. Organy ozdobione są, między innymi, złoconymi rzeźbionymi gałązkami akantu oraz promieniującym Okiem Opatrzności Bożej. Parapet chóru ozdobiony jest polichromią o motywach roślinnych. Stacje Drogi Krzyżowej pochodzą z 1902 r. Na uwagę zasługuje też zachowany dębowy portal z XVII wieku - wspaniały przykład niegdysiejszej sztuki ciesielskiej. 

rachowice drzwi

    Osobliwością kościoła są także żelazne kute drzwi z XV w. prowadzące do zakrystii. Wykonane są z dziesięciu blach połączonych zrobionymi z żelaza nitami. Drzwi ważą około 150 kg, a sprężynowy zamek funkcjonuje bez zarzutu po dzień dzisiejszy! W ciągu wieków kościół był wielokrotnie odnawiany i remontowany, w tym, między innymi, w latach 1902, 1938, oraz w latach 1945-1957 po uszkodzeniach wojennych.

    Kościół otoczony jest cmentarzem z wieloma starymi lipami i dębami. Współczesne ogrodzenie cmentarza, o konstrukcji sumikowo-łątkowej, jest drewniano-betonowe, przy czym słupki (łątki) wykonane zostały z betonu niezbyt pasującego do pierwotnego stylu. Poprzednie ogrodzenie całkowicie drewniane pochodziło z XVIII i XIX wieku. Od północnego zachodu w ogrodzeniu zbudowano - na kamiennym podmurowaniu - kwadratową, słupową bramkę drewnianą pochodzącą z tego samego okresu, odnowioną w XX wieku. Bramka kryta jest dachem namiotowym. W niej pierwotnie znajdowała się rzeźba ludowa św. Jana Nepomucena z XVIII w., która obecnie jest w kruchcie wieży. 

    Przed bramką wiodącą na teren kościoła znajduje się pomnik - obelisk ku czci mieszkańców I wojny światowej z 1918 r. oraz poległych na frontach i zmarłych w czasie II wojny światowej.

     Niedaleko kościoła wznosi się drewniany spichlerz z pierwszej połowy XIX w. Niestety stan tego obiektu jest katastrofalny, dach z wyrwami w poszyciu i rozwalające się ściany nie wróżą długiego istnienia tego ciekawego i coraz rzadszego obiektu. Szkoda, że nie przeniesiono go do skansenu, gdzie nadal mógłby cieszyć zwiedzających.

    Z Rachowicami związana jest osoba doktora Juliusza Rogera1 , który zmarł nagle na udar serca podczas polowania w lesie rachowickim mając 46 lat. W lesie na wschód od wsi w miejscu śmierci Rogera stoi krzyż z tablica w kształcie serca z napisem: „Głęboko w serca nasze się wpisałeś / Kim dla nas byłeś, tym pozostałeś / W wiedzę i dobroć wielce bogaty / Śpieszyłeś z pomocą dla każdej chaty / dla Twoich (dla nas) byłeś przyjacielem, doradcą / Dla chorych pociechą, dla biednych ojcem."  

Leon Kopernik

1 Juliusz Roger (ur. 28 lutego 1819 r. zm. 7 stycznia 1865 r.) znany zarówno jako lekarz jak i zbieracz śląskich pieśni ludowych. Po ukończeniu studiów medycznych pracował w szpitalu w Augsburgu. W 1844 r. odbył w Wiedniu dodatkowe studia specjalistyczne z zakresu okulistyki. Następnie pracował jako lekarz ogólny w małym miasteczku Mergeutheim. W 1846 r. został asystentem w klinice uniwersyteckiej w Tybindze i zamierzał się poświęcić wyłącznie pracy naukowej. W 1847 r. książę Wiktor I sprowadził Rogera do swej siedziby Rud Wielkich. Juliusza Rogera jako ofiarnego lekarza i społecznika poznały nie tylko Rudy. Jego dewiza „przede wszystkim leczyć ludzi i pomagać im jako człowiek”, znajdowała odbicie w jego działalności. Reorganizował stare i budował nowe szpitale. Jego dziełem są szpitale w Rudach, Pilchowicach a zwłaszcza w Rybniku zwany od jego imienia Juliuszem. Najbardziej znaną jednak dziedziną jego działalności było zbieranie ginącej już wówczas na Śląsku pieśni ludowej. W ciągu kilku lat Roger zebrał 546 pieśni śląskich. Został pochowany na cmentarzu w Rudach.