Szlak zabytków techniki województwa śląskiego (wystąpienie kongresowe)
Leżący w centrum województwa śląskiego Górnośląski Okręg Przemysłowy należy do najstarszych tego typu okręgów w Europie. Ukształtowany na przełomie XVIII i XIX w. zarówno w części pruskiej, jak i w Kongresówce, przez ponad dwieście lat ulega nieustannym przeobrażeniom. Przeobrażeniom ulegał także krajobraz tego regionu.
Krajobraz kulturowy Górnego Śląska jest silnie przesycony formami przemysłowymi. Ich katalog jest dość bogaty: szyby kopalniane, hałdy, piece hutnicze, kominy, chłodnie kominowe, zbiorniki, magazyny, estakady, przenośniki, rurociągi, mosty, kanały, śluzy, wieże wodne, maszty energetyczne, torowiska i zabudowania stacyjne. To one stanowiły i stanowią o kulturowej odrębności tego obszaru, to one decydowały o emocjonalnej identyfikacji społeczeństwa zamieszkującego Górny Śląsk.
Amerykański planista i urbanista Kevin Lynch porządkuje ową przemysłową przestrzeń na elementy liniowe, powierzchniowe i punktowe. Te ostatnie, będące punktami odniesienia, dominantami, umożliwiającymi lokalizację innych elementów, nazywa landmarkami – punktami orientacyjnymi. Takimi punktami odniesienia są zwłaszcza kopalniane wieże wyciągowe, kominy, chłodnie kominowe, hałdy kopalniane. Z kolei elementami powierzchniowymi, wg Lyncha, będą jednolite zespoły kolonii robotniczych, tzw. „familoki” z przełomu XIX i XX w. Ich specyficzna koszarowa zabudowa, ożywiona jaskrawą kolorystyką okiennych futryn, stanowi wyraźny i czytelny element prawie każdego z miast aglomeracji katowickiej. Nie brakuje też w krajobrazie kulturowym Górnego Śląska elementów liniowych, które tworzą układy drogowe i linie kolejowe o niespotykanym w kraju zagęszczeniu. To wszystko zadecydowało, że krajobraz kulturowy Górnego Śląska kojarzony jest głównie w formami przemysłowymi.
Proces transformacji Górnego Śląska spowodował zmianę krajobrazu przemysłowego regionu. Jako pierwsze zniknęły jeszcze w latach 70. XX w. hałdy stożkowe, niwelowane i rekultywowane. Ze względu na gabaryty, stanowiły niegdyś element dominujący w krajobrazie i decydowały o tożsamości regionu. Potem zaczęły znikać kominy, wreszcie – wieże szybowe, symbol tego regionu.
W wysoko rozwiniętych krajach Europy Zachodniej, które od kilkunastu lat transformację przemysłu ciężkiego mają już za sobą, w poprzemysłowych obiektach funkcjonują muzea, galerie, centra sportowe, kulturalne. Wiele z nich wpisano na trasy Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Industrialnego ERIH (European Route of Industrial Heritage), obejmującego na razie dawne zagłębia przemysłowe w Niemczech, południowej i zachodniej Anglii oraz Holandii. Podobnego szlaku doczekały się także zabytki przemysłu górnośląskiego. 19 października 2006 roku oficjalnie otwarto Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, a w styczniu 2010 roku został on wpisany na listę ERIH. To unikalny w skali Polski tematyczny szlak turystyczny o zasięgu regionalnym, obejmujący obiekty związane z dziedzictwem przemysłowym województwa śląskiego.
Obecnie tworzy go 31 obiektów związanych z tradycją górniczą i hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, produkcją wody oraz przemysłem spożywczym. Intencją autorów projektu jest zbudowanie produktu turystycznego, w oparciu o najważniejsze i najciekawsze pod względem walorów historycznych i architektonicznych obiekty poprzemysłowe w regionie.
Szlak Zabytków Techniki odzwierciedla przejawy tradycyjnej kultury materialnej regionu, umożliwiając zachowanie i wykorzystanie obiektów często unikalnych na skalę światową.
Szlak zrealizowany został przez Wydział Promocji Regionu, Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego, we współpracy ze Śląskim Centrum Dziedzictwa Kulturowego oraz Śląską Organizacją Turystyczną.
Począwszy od lipca 2004 r., przez prawie rok trwały prace nad wytypowaniem obiektów do przyszłego szlaku. Powołano komisję, składającą się przedstawicieli Urzędu Marszałkowskiego i Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego, która spośród wytypowanych ponad stu obiektów dokonała wizji lokalnej 53 obiektów, przewidzianych do uwzględnienia przy tworzeniu szlaku. Oceniano m.in. ich dostępność, stan zachowania oraz istniejącą wokół nich infrastrukturę turystyczną. Analizie poddano także znaczenie obiektów w historii techniki, architektury lub tradycji przemysłowej regionu. Na podstawie zgromadzonego w trakcie wizytacji terenowych materiału zespół roboczy dokonał weryfikacji obiektów i opracował ich zhierarchizowaną zbiorczą listę. Zarząd Województwa Śląskiego uchwałą nr 1153/268/II/2005 z dnia 21 czerwca 2005 r. ustalił listę 29 obiektów wchodzących w skład Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego oraz zabezpieczył środki finansowe na realizację projektu.
Do jesieni 2005 r. Polska Agencja Rozwoju Turystyki opracowała logo promocyjne Szlaku wraz z Katalogiem Identyfikacji Wizualnej, a do sierpnia 2006 r. – projekty 30 tablic (Skansen „Królowa Luiza” w Zabrzu składa się z dwóch oddalonych od siebie obiektów) dla wszystkich wytypowanych obiektów, na których w trzech wersjach językowych przedstawiono ich krótką charakterystykę oraz praktyczne wskazówki niezbędne dla każdego turysty. Wydrukowano też schematyczną mapę z informacjami w trzech językach oraz uruchomiono stronę internetową.
Szlak prezentuje dość szerokie spektrum obiektów różnych branż i o różnym przeznaczeniu – od czynnych jeszcze zakładów produkcyjnych z zabytkowym parkiem maszynowym, poprzez zakłady zachowane jako skanseny, muzea przemysłu i techniki, a skończywszy na obiektach w ciągłym użytkowaniu, jak dworce kolejowe, osiedla i kolonie robotnicze.
Biorąc pod uwagę kryteria przytaczanego już Kevina Lyncha, obiekty liniowe reprezentuje tu 22-kilometrowy fragment Górnośląskich Kolei Wąskotorowych między Bytomiem a Miasteczkiem Śląskim wraz ze stacją i lokomotywownią wąskotorową Bytom-Karb oraz Skansen Kolei Wąskotorowej w Rudach, wraz z zachowanym kilkukilometrowym odcinkiem torowiska. Na razie na Szlaku nie uwzględniono obiektów drogowych: zabytkowych mostów, wiaduktów, Kanału Gliwickiego z zespołem śluz itp. Natomiast do tej grupy obiektów, związanych z komunikacją i transportem, można także zaliczyć budynki dworców kolejowych: w Bielsku-Białej z l. 1889-90; Rudzie Śląskiej-Chebziu z 1859 r., rozbudowany w l. 1900-02; Sosnowcu z 1859 r. oraz Muzeum Historii Kolei w budynku dworca Częstochowa–Stradom z 1911 r.
Obiekty powierzchniowe to trzy kolonie robotnicze: Ficinus z 1867 r. w Rudzie Śląskiej oraz kolonie górnicze w Katowicach – Giszowiec z l. 1906-10 i Nikiszowiec l. 1908-15– tło wielu filmów o Górnym Śląsku. Wpisanie tych trzech kolonii na Szlak Zabytków Techniki nie wyczerpuje zainteresowania tą grupą obiektów, która według specjalistów obejmuje ponad 260 kolonii i osiedli robotniczych. Spośród nich nie mniej cenne są nieujęte na Szlaku kolonie rudzkie: Staszica-Kościelna, Kaufhaus i Karmańskie; kolonie zabrzańskie: Zandka, Borsigwerk, Stara Rokitnica; bytomski Bobrek czy kolonie knurowskie i rybnickie. Niezwykle ciekawym jest także zespół mieszkalny Piaski kopalni „Saturn” w Czeladzi
Dużą grupę spośród 31 obiektów stanowią lynchowskie landmarki – dominanty, punkty orientacyjne. Najwyższym, unikalnym w skali światowej jest tu drewniany maszt radiostacji gliwickiej (111 m) z 1935 r., nie brakuje obiektów górniczych z charakterystycznymi wieżami szybowymi: Skansenu Górniczego „Królowa Luiza”, Szybu „Maciej” i Zabytkowej Kopalni Węgla „Guido” w Zabrzu, zabytkowej kopalni węgla kamiennego „Ignacy” w Rybniku z dwiema czynnymi maszynami wyciągowymi z l. 1900 i 1920 i Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach. To także położony niemal w szczerym polu Zabytkowy Zakład Produkcji Wody „Zawada” w Karchowicach, z zachowanym unikalnym wyposażeniem ruchu parowego stacji pomp z 1925 r., czy Galeria „Szyb Wilson” w Katowicach, zlokalizowana w budynku cechowni i łaźni dawnego szybu „Richthofen” („Wilson”) kopalni „Giesche” („Wieczorek”) z 1918 r. Do tej grupy obiektów trzeba też zaliczyć dwie placówki muzealne w czynnych browarach w Tychach i Żywcu, których dominantami są kilkudziesięciometrowe, charakterystyczne tanki do procesów fermentacyjnych i leżakowania piwa.
Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego uzupełniają także inne obiekty, np. placówki muzealne: Muzeum Produkcji Zapałek i Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Częstochowie, Muzeum Chleba, Szkoły i Ciekawostek w Radzionkowie, Muzeum Odlewnictwa Artystycznego i Muzeum Techniki Sanitarnej w Gliwicach, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, Centralne Muzeum Pożarnictwa w Mysłowicach, Muzeum Energetyki w Łaziskach, Muzeum Techniki i Włókiennictwa w Bielsku-Białej oraz Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa im. Jana Jareckiego w Ustroniu.
W 2007 r. szlak uznany został Produktem Turystycznym Roku, a w 2008 r. otrzymał prestiżowy Złoty Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej jako najlepszy produkt turystyczny. Także w 2007 r. Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK w Katowicach w celu popularyzacji Szlaku ustanowiła dwustopniową odznakę krajoznawczą „Znam Szlak Zabytków Techniki”.
Trzydzieści jeden obiektów przemysłowego dziedzictwa Górnego Śląska i Zagłębia – z ponad stu wytypowanych – pozostawia niedosyt. Jest jednak nadzieja, że przy dużym społecznym zainteresowaniu nowym produktem turystycznym, Szlak będzie stopniowo rozbudowywany.1
Edward Wieczorek
- W listopadzie 2010 r. wręczono certyfikaty sześciu nowym obiektom Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego: Elektrociepłownię „Szombierki” w Bytomiu, wieżę wyciągową szybu „Prezydent” w Chorzowie, Muzeum Drukarstwa w Cieszynie, Galerię „Elektrownia” w Czeladzi, Kopalnię Ćwiczebną Muzeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie Górniczej” i Hutę Szkła w Zawierciu. Jednocześnie usunięto z dotychczasowej listy budynek dworca kolejowego w Rudzie Śląskiej – Chebziu oraz Fabrykę Porcelany „Bogucice” w Katowicach.