Materiały krajoznawcze - kościoły z tytułem bazyliki mniejszej w województwie śląskim
Często podkreślamy różnorodność województwa śląskiego, na różnych płaszczyznach pod wieloma względami. Województwo leżące na styku różnych krain geograficznych, przyrodniczych, kulturowych o złożonej historii niewątpliwie dzisiaj stanowi to jego niezaprzeczalny atut chociażby w kontekście atrakcyjności turystycznej. Dlatego nie dziwi fakt, że na terenie województwa śląskiego w podziale na diecezje kościoła katolickiego, występuje również swego rodzaju bogactwo.
Papież Jan Paweł II, dnia 25.03.1992 r. w bulli „Totus Tuus Poloniae Populus” ustanowił nową strukturę administracyjną kościoła katolickiego w Polsce. Na terenie ówczesnego województwa katowickiego podniesiono diecezję katowicką do rangi archidiecezji i jako siedzibę metropolii katowickiej (górnośląskiej). W skład metropolii górnośląskiej wchodzi diecezja gliwicka i diecezja opolska.
Na terenie województwa śląskiego, oprócz leżącej w całości archidiecezji katowickiej, diecezji gliwickiej, znajduje się również część diecezji opolskiej (okolice Raciborza). Ponadto na południu województwa znajduje się diecezja bielsko – żywiecka należąca do metropolii krakowskiej. W północnej części województwa leży archidiecezja częstochowska, będąca również siedzibą metropolii częstochowskiej, do której należy też diecezja sosnowiecka. We wschodniej części województwa okolice Szczekocin są przynależne do diecezji kieleckiej.
Obecnie mamy na terenie województwa trzynaście kościołów z tytułem bazyliki mniejszej, warto więc na ten temat powiedzieć coś więcej.
Określenie „bazylika” sięga starożytności chrześcijańskiej, zwłaszcza najstarszych bazylik rzymskich, wznoszonych nad grobami Apostołów św. Piotra i św. Pawła. Samo słowo wywodzi się od greckiej nazwy króla – „basileos”. A więc bazyliki, to „królewskie” kościoły – ze względu na swoją architekturę i znaczenie są szczególnie godnymi i dostojnymi świątyniami dla Największego Króla, Jezusa Chrystusa.
Pierwszy kościół na świecie, który dostąpił zaszczytu podniesienia do godności bazyliki mniejszej, jest we Włoszech w miejscowości Tolentino w okolicach Ankony. Papież Pius VI podniósł do godności bazyliki w roku 1783 miejscową świątynię pw. św. Mikołaja. Większość kolejnych nominacji dla kościołów odbywała się na zasadzie prawa uznaniowego będącego w gestii papieża, który swą decyzję wydawał papieskim breve.
Uregulowania, dotyczące wymagań oraz warunków, dokumentów, obowiązków i przywilejów wynikających dla kościołów z tytułem bazyliki mniejszej, opracowała na Soborze Watykańskim II ówczesna Święta Kongregacja Obrzędów. Był to dekret „Domus Dei” z 6.06.1968 r. Mając na względzie nowe dokumenty liturgiczne oraz zebrane doświadczenia Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, kontynuatorka Świętej Kongregacji Obrzędów podjęła się dostosowania norm z dekretu „Domus Dei” do dzisiejszych warunków, co uczyniła w dniu 9.11.1989 r.
Na czym polega, ogólnie ujmując, rola i zadania kościołów z godnościom bazylik mniejszych precyzuje omawiany dekret z 1989 r. A oto fragmenty tego dokumentu w sprawie bazylik mniejszych: „stanowić mają w diecezji ośrodek życia liturgicznego i działalności duszpasterskiej zwłaszcza przez sprawowanie Najświętszej Eucharystii, pokuty i innych sakramentów”. Oraz dalej: „Powinien być wzorem dla innych kościołów pod względem przygotowania i przebiegu tych celebracji nacechowanych wiernym przestrzeganiem zasad liturgicznych oraz czynnym uczestnictwem ludu Bożego”. Wszystko to, by został „podkreślony bardziej ścisły związek z katedrą Piotra”. Cytaty mówią, jakie ogólne cele spoczywają na kościołach posiadających godność bazyliki mniejszej oraz tych starających się o to zaszczytne miano.
Sprawy związane z bazylikami mniejszymi leżą w gestii Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, za zgodą i w imieniu papieża oraz na mocy swoich uprawnień, ogłaszającej swą decyzję w formie dekretów.
Dla wielu zaskoczeniem będzie informacja, że w Polsce drugim w kolejności tytułem bazyliki mniejszej po Katedrze Wawelskiej został uhonorowany kościół w Dąbrowie Górniczej. Była to nowo wybudowana świątynia Matki Bożej Anielskiej. W tym miejscu trzeba przypomnieć osobę proboszcza ks. Grzegorza Augustyniaka i jego wielkie zaangażowanie w uzyskanie tej zaszczytnej godności. Ks. Augustyniak, mając w pamięci doświadczenia związane z powstaniem poprzedniego kościoła (kaplicy) i współczesne zagrożenia w duszpasterstwie środowisk robotniczych, osobiście wybrał się w podróż do Watykanu w tej sprawie. Przychylność Papieża Leona XIII wynikała nie tylko z troski Kościoła o duszpasterstwo ludzi pracy, ale również w kontekście dynamicznego rozwoju gospodarki kapitalistycznej w całej Europie i towarzyszącego robotnikom zagrożenia propagandą komunistyczną, która kreowała się jako panaceum na wszystkie szerzące się problemy społeczne. Zwłaszcza w Zagłębiu Dąbrowskim te ne-gatywne zjawiska społeczne były widoczne z całą mocą i niewątpliwie zna-ne Stolicy Apostolskiej. Dlatego Papież, który zyskał miano „papieża robotników”, opublikował 15.05.1891 r. encyklikę Rerum Novarum, która jest wykładnią nauki społecznej kościoła, aktualną również obecnie. W dokumencie tym papież odrzuca socjalizm w wydaniu marksistowskim, jak i „dziki kapitalizm”. Być może tym należy tłumaczyć zrozumienie Papieża dla starań ks. Augustyniaka. Skutkiem było stosunkowo szybkie jak na Watykan podjęcie decyzji w tej sprawie. Papież Leon XIII, wydając brewe z dnia 19.03.1901 r., przyznaje tę godność dla kościoła w Dąbrowie Górniczej.
Dąbrowska świątynia powstała w l. 1898-1912 w wyniku przebudowy pierwotnego kościoła św. Aleksandra z l. 1875-77. Jej projektantem jest architekt powiatowy w Będzinie Józef Stefan Pomian-Pomianowski. Przedsięwzięcie popierali Jan Hempel oraz Wincenty Choroszewski, a wsparcia finansowego udzieliły Huta Bankowa i firma Fitzner & Gamper oraz górnicy i hutnicy dąbrowscy, oddając 1 % swoich zarobków na ten cel. Budowla ma neogotycki charakter, mury z cegły, bazylikowy trzynawowy korpus, prezbiterium o wielobocznym zakończeniu i kilka kaplic. Nad ko-ściołem dominuje wieża wysokości 83,5 m. Strzelistość bryły kościoła, strome dachy, liczne iglice wieńczące szkarpy (przypory przylegające do ścian), przyścienne wnęki oraz ostrołukowe okna podkreślają neogotycki charakter świątyni. Elementem dekoracyjnym jest rozeta nad głównym wejściem oraz sterczyny od strony zachodniej. We wnętrzu kościoła znajduje się ołtarz św. Józefa i Różańcowy, w lewym ramieniu Serce Jezusa. Witraże związane są z kultem świętego Franciszka, MB Częstochowską adorowaną przez polskich świętych: Wojciecha, Stanisława, Kazimierza i Kingę. Od 1909 r. kaplica św. Aleksandra zmieniła nazwę na Matki Boskiej Częstochowskiej.
Polichromię i wnętrza kościoła wykonał malarz krakowski Piotr Niziński. W dniu l.08.1913 r. poświęcono powstałą z inicjatywy ks. Augustynika kaplicę Porcjunkuli, w której wnętrzu znajduje się ołtarz z obrazem Matki Boskiej Anielskiej. W 1929 r. spoczął w niej ks. Grzegorz Augustynik.
Inne były motywy nadania tytułu bazyliki Jasnej Górze w Częstochowie. To narodowe sanktuarium, miejsce dla Polaków szczególne ważne, dlatego było czymś wręcz naturalnym, że barokowy kościół klasztorny p.w. Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia NMP był kolejną świątynią wyniesioną do godności bazyliki mniejszej. Tego zaszczytnego aktu dokonał w świątyni jasnogórskiej w 1906 roku bp. Krzysztof Szembek.
Zespół jasnogórski to nawarstwienie różnych stylów i epok. Najstarszą częścią, sięgającą czasów założenia klasztoru w 1382 r., jest kaplica Matki Bożej z hebanowo-srebrnym ołtarzem i słynnym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej. Do najstarszych fragmentów zespołu kościelno-klasztornego należy też gotyckie prezbiterium bazyliki. Główna nawa kościoła oraz północno-wschodnia część twierdzy pochodzi z XV i XVI w, natomiast prawie cała reszta – z połowy XVII w. Największym skarbem Jasnej Góry jest Cudowny Obraz Matki Bożej Częstochowskiej, zwanej Czarną Madonną, przywieziony przez księcia Władysława Opolczyka z Bełza na Rusi. Według legendy, obraz namalował święty Łukasz na desce stołu Najświętszej Rodziny, jednak z najnowszych badań wynika, że jest to ikona bizantyjska z VI-VIII w. Do najcenniejszych miejsc Jasnej Góry należą także Bazylika, Skarbiec, Sala Rycerska, Bastion św. Rocha oraz Muzeum 600-lecia, bogata biblioteka OO. Paulinów, refektarz, wieża oraz obwarowania.
Następną świątynią jest obecna archikatedra częstochowska Świętej Rodziny, zbudowana w latach 1901-1927 wg projektu Konstantego Wojciechowskiego. Na mocy decyzji papieża Jana XXIII w dniu 22.06.1962 r. ówczesna katedra Św. Rodziny dostąpiła wyróżnienia, dołączając do grona bazylik mniejszych. Aktu tego dokonano w czasach ks. bp. dr. Zdzisława Golińskiego ordynariusza diecezji częstochowskiej. Postawa bp. Golińskiego w staraniach o te szczególne wyróżnienie dla kościoła katedralnego miała miejsce w latach nasilonych działań organów bezpieczeństwa państwa.
Częstochowska katedra jest jednym z największych kościołów w Polsce. Zbudowano ją na terenie dawnego cmentarza w l. 1902-1927, a uzupełniono o wieże w 1997 r. Jest to budowla neogotycka z cegły, z użyciem kamienia w detalach architektonicznych; trójnawowa, bazylikowa, z sześcioprzęsłowym korpusem na planie krzyża łacińskiego. W lewej nawie bocznej, a wschodnim ramieniu transeptu w kaplicy MB Częstochowskiej, usytuowana jest krypta biskupów częstochowskich. Balustrady przed ołtarzami i mensy w ołtarzach bocznych wykonano z czerwonego granitu szwedzkiego, pochodzącego z pomnika cara Aleksandra II spod Jasnej Góry. W kościele są cenne obrazy Jana Henryka Rosena, zrealizowane z małymi zmianami w kaplicy Piusa XI w Castel Gandolfo przedstawiające: „Cud nad Wisłą 15 VIII 1920 r.” oraz „O. Augustyn Kordecki na murach twierdzy jasnogórskiej” (są to projekty malowideł ściennych). W kaplicy MB Częstochowskiej znajduje się kopia obrazu Pietera Paula Rubensa z ok. 1618 r. „Wniebowzięcie NMP”. Ołtarz główny proj. Zygmunta Gawlika, stalle i tabernakulum pochodzą z 1953. W l. 1946-49 zamontowano w kościele organy o 101 głosach uzupełnione później o dalsze 9 wraz z szamadą hiszpańską (wówczas były to jedne z największych w Polsce).
W Piekarach Śląskich w głównym sanktuarium archi-diecezji katowickiej, gdzie znajduje się słynący łaskami obraz Matki Bożej Piekarskiej, dekretem papieża Jana XXIII z dnia 1.12.1962 r., kościół Imienia NMP i św. Bartłomieja Apostoła został obdarzony godnością oraz tytułem bazyliki mniejszej.
Przypomnijmy, że kościół powstał w latach 1842-49, wybudowany z inicjatywy ks. Jana Alojzego Ficka ze składek wiernych i pielgrzymów. W budowie świątyni zaprojektowanej przez Danie-la Groetschla przeważają cechy stylu neoromańskiego, a jej sylwetkę podkreślają dwie strzeliste wieże. Podobnie jak w Częstochowie, tak i tu katowicki bp Herbert Bednorz musiał pokonać przeszkody czynione przez władze komunistyczne.
W Katowicach Panewnikach Zakon Braci Mniejszych Franciszkanów jest gospodarzem kościoła klasztornego św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP, również podniesionym do godności bazyliki mniejszej. Piękny, ceglany, neoromański kościół zaprojektowany przez franciszkanina Manswetusa Fromma, zbudowano w l. 1905-1908. Trzynawowa świątynia ma plan krzyża łacińskiego. Jej nawa główna ma 76 metrów długości i 12 metrów szerokości. Na przecięciu nawy i transeptu umieszczona jest 30-metrowa kopuła, na której stoi 7-metrowy miedziany posąg św. Franciszka. Wcześniej wzniesiono w sąsiedztwie kościoła Grotę Lurdzką (1905 r.), a później, w 1911 r. – prowizoryczną Drogę Krzyżową na Kalwarii. Od początku obecności franciszkanów nad Kłodnicą teren klasztorny jest celem licznych pielgrzymek, a doroczne uroczystości i związane z nimi odpusty na: MB Anielskiej (Porcjunkuli), Wniebowzięcie NMP oraz na św. Antoniego, św. Ludwika i św. Franciszka słyną daleko poza parafią, przyciągając tłumy wiernych z różnych stron archidiecezji i nie tylko. W okresie bożonarodzeniowym w kościele montowana jest jedna z najwięk-szych w Europie „betlejka” (szopka), wysokości 17,5 metra, szerokości 12 metrów i prawie 5 metrów głębokości.
Dekret papieski Pawła VI z 12.11.1974 r. i uroczystość w panewnickim kościele w dniu 12.05.1976 r., pod przewodnictwem bp. Bednorza dokonały dopełnienia doniosłego aktu podniesienia do godności bazyliki. Należy zauważyć, że długo uroczystość w Katowicach Panewnikach nie dochodziła do skutku, gdyż władze nie chciały dopuścić wiernych, aby zamanifestowali poparcie dla kościoła w Polsce. Nieugięta postawa bpa Bednorza wobec władzy nie dawała jej sposobu wyjścia z niewygodnej sytuacji. Jedyne, co jej pozostało, to w różny sposób utrudniać organizację uroczystości.
W Rybniku kościół Św. Antoniego Padewskiego to nie tylko znane sanktuarium św. Antoniego, ale także budowla z jedną z najwyższych wież kościelnych na Górnym Śląsku (95 m). Budowę tej okazałej świątyni ukończono w 1905 r., a aktu konsekracji dokonał bp wrocławski Adolf Bertram w dniu 30.09.1915 r. Świątynia została wyniesienia do godności bazyliki mniejszej, nastąpiło to w dniu 23.06.1993 r., na mocy dekretu Jana Pawła II.
Ta imponująca neogotycka świątynia zaprojektowana została przez Ludwiga Schneidera. W jej wnętrzu zwraca uwagę figura patrona – św. Antoniego Padewskiego z XVII w. w ołtarzu. Przed kościołem stoi 4-metrowy pomnik papieża Jana Pawła II, proj. Zygmunta Brachmańskiego, odsłonięty 16.10.2005 r.
Późnobarokowy kościół z lat 1743-1746 Narodzenia NMP wzniesiony wg projektu Fryderyka Gansa z Karniowa, znajduje się w Pszowie. Jest to znane sanktuarium MB Uśmiech-niętej, które dekretem z dnia 7.10.2002 r. abpa Damiana Zimonia uznane zostało sanktuarium archidiecezjalnym. Parafia w 1997 roku obchodziła jubileusz 275 lat istnienia cudownego wize-runku MB Uśmiechniętej oraz 250. rocznicę poświę-cenia kościoła. Sanktu-arium było i nadal jest licznie odwiedzane przez przy-bywających pielgrzymów i wiernych, w tym również z pobliskich Czech. Znalazło to zapewne uznanie Jana Pawła II, który z dniem 7.04.1997 r. wydał dokument ustanawiający świą-tynię w Pszowie bazyliką mniejszą.
Diecezja Sosnowiecka w 1999 roku cieszyła się z wyniesienia swojej katedry Wniebowzięcia NMP do godności bazyliki mniejszej. Nominacja ta była zasługą pierwszego biskupa ordynariusza Adama Śmigielskiego SDB. Kościół zbudowano w l. 1893-1899 wg proj. Karola Kozłowskiego. Ma rzut krzyża łacińskiego, korpus z cegły przetykanej kamieniem i reprezentuje styl neoromański. Ozdobą jego wnętrza jest polichromia Włodzimierza Tetmajera i Henryka Uziembły ze scenami rodzajowymi o treści historyczno-religijnej. Uzupełnieniem wyposażenia jest bogato zdobiony ołtarz główny oraz witraże wykonane w latach trzydziestych przez prof. Jana Bukowskiego.
W Dąbrowie Górniczej w 2008 roku w dzielnicy Strzemieszyce świątynia Najświętszego Serca Pana Jezusa została uhonorowana tytułem bazyliki mniejszej. Prośba ordynariusza sosnowieckiego bpa Śmigielskiego SDB do Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny sakramentów w sprawie tytułu bazyliki mniejszej dla kościoła p.w. NSPJ datowana była na dzień 10.06.2008 r. Odpowiedzią był dekret papieża Benedykta XVI z dnia 19.08.2008 r. przyznający ten zaszczytny tytuł. Kościół wybudowany w stylu neogotyckim w roku 1910 ma ciekawą sylwetkę, gdyż nie posiada wieży, chociaż wg planów pierwotnych miały być trzy. Świątynia pełni też funkcję diecezjalnego sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa od 13.10.2002 r. na mocy dekretu bpa Śmigielskiego SDB.
Podobnie jak Strzemieszyce, jednym z młodszych kościołów w województwie śląskim, mającym zaszczytne miano bazyliki mniejszej, jest kościół św. Wojciecha w Mikołowie. Dekret Benedykta XVI parafia uzyskała w dniu 14.03.2008 roku. Sama uroczystość odbyła się w mikołowskim kościele 31.08.2008 r., a przewodniczył jej ks. arcybiskup Damian Zimoń. Warto wspomnieć, że z tutejszą bazyliką mniejszą związani byli posługą duszpasterską bł. ks. Stanisław Kubista – jeden z męczenników II wojny światowej i bł. ks. Emil Szramek.
Częstochowa i Dąbrowa Górnicza w województwie śląskim, to dwa miasta posiadające na swoim terenie dwa kościoły, którym nadano godność bazyliki mniejszej. Widać również, iż lata 70. i 80. nie sprzyjały kościołowi w wyniesieniu świątyń do rangi bazylik mniejszych, z ogólnie znanych powodów. Można też zaobserwować, że od lat 90. od czasu odzyskania wolności systematyczne następuje „nadrabianie zaległości” w tym zakresie.
Pierwsza w diecezji gliwickiej uroczystość podniesienia do godności bazyliki odbyła się 14.06.2009 r. w Rudach. Sanktuarium MB Pokornej kończy w tym roku obchody 750-lecia fundacji klasztoru cystersów, 780-lecia przybycia cudownego obrazu. Również termin ogłoszenia dekretu (z dnia 1.02.2008 r.) Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów został wybrany w 10 rocznicę pobytu Jana Pawła II w Gliwicach.
Najmłodszą bazyliką województwa śląskiego jest kościół kolegiacki śś. Piotra i Pawła w Zawierciu, który do tej godności podniesiony został dekre-tem z 29.06.2009 r. Uroczystość ogłoszenia dekretu odbyła się 18.10.2009 z udziałem abp. Józefa Kowalczyka, nuncjusza apostolskiego w Polsce. Neogotycki kościół śś. Piotra i Pawła jest projektem Hugo Kudera z Warszawy. Budowano go w latach 1896-1903. W 1903 roku utworzono parafię św. Apostołów Piotra i Pawła, a w roku 1953 . kościół konse-krowano. Kolejną ważną datą zawierciańskiej świątyni jest rok 1992, kiedy arcybiskup Stanisław Nowak podniósł kościół parafialny do godności kolegiaty i ustanowił przy niej Kolegiacką Kapitułę Zawierciańsko-Żarecką,
Na koniec warto wspomnieć, że lista potencjalnych kościołów zasługująca na tytuł bazyliki mniejszej w województwie śląskim jest spora. Można więc mieć nadzieję, że najbliższe uhonorowania kolejnych kościołów są tylko kwestią czasu.
ALFABETYCZNE ZESTAWIENIE BAZYLIK WOJ. ŚLĄSKIEGO
| Miasto | Kościół | Data nadania |
| Częstochowa | Jasna Góra: Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia NMP | 1906 |
| Częstochowa | Świętej Rodziny | 1962 |
| Dąbrowa Górnicza | MB Anielskiej | 1901 |
| Dąbrowa Górnicza Strzemieszyce | Najświętszego Serca Pana Jezusa | 2008 |
| Katowice Panewniki | św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP | 1974 |
| Mikołów | św. Wojciecha | 2008 |
| Piekary Śląskie | Imienia NMP i św. Bartłomieja Apostoła | 1962 |
| Pszów | Narodzenia NMP | 2002 |
| Rudy | Wniebowzięcia NMP | 2009 |
| Rybnik | św. Antoniego Padewskiego | 1993 |
| Sosnowiec | Wniebowzięcia NMP | 1999 |
| Zawiercie | św. Apostołów Piotra i Pawła | 2009 |
Tomasz Kołtun