Katalog Kościołów Drewnianych - Pielgrzymowice
Wieś położona jest w powiecie pszczyńskim, w gminie Pawłowice Śląskie. Zamieszkuje ją około 2350 osób (2006 r.). Krajobrazowo jest to jedna z najbardziej atrakcyjnych miejscowości ziemi pszczyńskiej. Rozciąga się na obszarze 13 km2. W krajobrazie Pielgrzymowic dominują stawy hodowlane, zasilane przez rzekę Pielgrzymówkę, oraz pola, łąki i zagajniki leśne, co w połączeniu z pagórkowatym terenem nadaje wsi wiele uroku. Jest miejscowością, w której większość mieszkańców utrzymuje się pracując w okolicznych zakładach przemysłowych lub obiektach usługowych. Prowadzona jest tu także hodowla ryb, działalność rolnicza i agroturystyczna.
Jest to jedna ze starszych wsi, założona została bowiem prawdopodobnie w XIII wieku. Jeszcze wcześniej, w okresie średniowiecza (w czasach przed powstaniem państwa polskiego) znajdował się tu zamek warowny na szlaku handlowym prowadzącym z południa Europy przez Bramę Morawską, Śląsk na północ. Zamek był prawdopodobnie posadowiony w miejscu obecnej rezydencji barona Reizensteina.
Pierwsze udokumentowane wzmianki potwierdzające istnienie wsi pochodzą z 1335 r. („Liber beneficjorum....”), a późniejsze z 1447 r. Jej dawni właściciele wykorzystywali położenie na wspomnianym szlaku handlowym. Do czasu uwłaszczenia w XIX w. była własnością różnych, dość często zmieniających się, rodów szlacheckich. Ostatnim z nich byli baronowie Reizenstein. Ich majątek w latach II RP został wykupiony przez państwo i rozparcelowany.
W okresie I powstania śląskiego (w nocy z 16/17 sierpnia 1919 r.) w pobliżu pałacu Reizensteinów, w którym mieścił się sztab kapitana Reichenbacha, toczyły się ważne walki. Pluton powstańców dowodzony przez Mikołaja Witczaka opanował dwór, zarekwirował żywność i zaprzęgi konne. W czasie walki zginęło 2 żołnierzy niemieckich, a 11 zostało rannych. Powstańcy nie ponieśli żadnych strat.
Obecnie wieś – pomimo iż leży w odległości kilku kilometrów od przejść granicznych do Czech (Zebrzydowice, Marklowice) – jest nieco na uboczu głównych tras o charakterze gospodarczym, natomiast jest jedną z ważniejszych miejscowości na trasach turystycznych i krajoznawczych.
Oatrakcyjności krajoznawczej Pielgrzymowic decydują: miejsce urodzenia Karola Miarki i zabytkowy kościół.
Karol Miarka (1825-1882) to człowiek-„instytucja", jeden z grona Ślązaków stawianych w pierwszym rzędzie najwybitniejszych synów tej ziemi. Był polskim katolickim działaczem społecznym i politycznym, pisarzem – autorem wielu książek dla prostego ludu (np. „Husyci na Górnym Śląsku", „Petronela pustelnica z Góry Świętej Anny", „Szwedzi w Lędzinach" i „Klemensowa Górka”), publicystą, założycielem pism patriotyczno-katolickich („Katolika” – od 1869 r.), założycielem stowarzyszenia kulturalno-oświatowego w Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów Batory) w 1872 r., założycielem redakcji i drukarni wydającej polskie pisma i książki, przeniesionej w 1875 r. do Mikołowa, wydawcą „Poradnika Gospodarczego” (od 1879 r.), nauczycielem ludowym. Zmarł w Cieszynie i tam został pochowany.
W Pielgrzymowicach rozpoczął pracę zawodową w tutejszej szkole. Jesienią 1853 roku do Pielgrzymowic przybył z wizytą kanoniczną biskup wrocławski Bernard Bogedain (przynależność do biskupstwa wrocławskiego trwała do 1925 r.). Powitał go miejscowy nauczyciel, Karol Miarka. Po latach powiedział o biskupie Bogedainie: „Był pierwszym człowiekiem, z którego ust usłyszałem czysty płyn mowy polskiej i pokochałem ją”. Efektem tego spotkania było pogłębienie uświadomienia narodowego Miarki. Nim rozwinął swoją polityczną, społeczną i wydawniczą działalność, przez 19 lat sprawował w swej rodzinnej wsi funkcję kierownika szkoły, którą przejął po ojcu. Na budynku, w którym się urodził i pracował, przebudowanym nieco w 1970 r., widnieją tablice poświęcone jego pamięci. Obecnie mieści się w nim przedszkole.
Drugim elementem wpływającym na atrakcyjność krajoznawczą miejscowości jest drewniany kościół parafialny pod wezwaniem św. Katarzyny. Zbudowany został – przez Andrzeja Wernera i Błażeja Dudę w latach 1675-1680 – na wzniesieniu, w miejsce wcześniejszej świątyni (wzmiankowanej w 1335 r.), w otoczeniu cmentarza. Poprzedni kościół w XVI i XVII wieku znajdował się przejściowo w rękach protestantów (do 1654 r., a wg źródeł diecezjalnych do 1675 r.).
Nie wiadomo dokładnie, jakie były losy tej wcześniejszej świątyni. Nie-jasna jest także sprawa fundacji kościoła. Aleksander Spyra w „Budownictwie drewnianym na Ziemi Pszczyńskiej” wymienia prawdopodobnego fundatora – innowiercę Paczyńskiego. Zestawienie dat ponownego przejęcia kościoła przez katolików (1654 lub 1675 r. – jak podają niektóre źródła) z datą budowy obecnej świątyni nasuwa przypuszczenie, iż fundator również mógł zmienić wyznanie, bowiem mało prawdopodobne jest, by ponosił koszty budowy na rzecz wyznawców odmiennej wiary. W latach 1908-1911 nastąpiła renowacja oraz powiększenie kościoła.
Po zniszczeniach II wojny światowej został odbudowany, wprowadzono pewne zmiany, w tym podmurówkę z cegły.
Kościół jest orientowany, zbudowany na ceglanym podmurowaniu o rzucie niepełnego krzyża łacińskiego (z jednym ramieniem). Nawa główna jest szersza od krótkiego prezbiterium, zamkniętego trójbocznie. Do prezbiterium dobudowano od południa niewielką przybudówkę mieszczącą lożę kolatorską, z osobnym wejściem z zewnątrz. Również od południa do nawy dobudowano nowszą, niewielką kruchtę z wejściem bocznym do kościoła. Od północy z nawą połączone jest ramię nawy poprzecznej (transeptu) podzielonej na dwie części. We wschodniej części tej nawy utworzono zakrystię, a w zachodniej kaplicę. Do zakrystii z zewnątrz prowadzą obudowane schody (od wschodu), a wejście do niej zabezpieczone jest małą kruchtą nakrytą daszkiem dwuspadowym.
Od zachodu do nawy dobudowano w 1746 roku wieżę konstrukcji słupowej, zwieńczoną baniastym hełmem z latarnią. Jest ona dziełem cieśli: Jerzego Dziędziela, jego syna Michała (niektóre źródła podają go za brata) oraz Marcina Smyczka, o czym informuje napis na belce nad wejściem z wieży do nawy. W tym roku również odnowiono kościół. Obecne zwieńczenie wieży hełmem z wysokim dachem namiotowym, krytym gontem, jest wynikiem odbudowy po zniszczeniach z ostatniej wojny światowej, kiedy to zastąpiono dotychczasowy uszkodzony cebulasty hełm z latarnią . Ciekawostką jest, że wieniec ścian nawy obejmuje podstawę wieży tak, że wtopiona jest ona w nawę.
Pochyłe ściany wieży kryte są gontem, natomiast nadwieszona izbica szalowana deskami. W izbicy z każdej strony są dwa otwory a w hełmie po jednym. W wieży znajduje się główne wejście do kościoła z daszkiem, który łączy się ze stosunkowo krótkimi przydaszkami, na ukośnych podporach z krawędziaków, otaczającymi cały kościół (za wyjątkiem "południowych" przybudówek), dodającymi walorów estetycznych budowli.
Korpus ponad sobotami oraz przybudówki w połowie wysokości obite są deskami z ozdobnymi wykończeniami.
Dach nad nawą i prezbiterium dwukalenicowy, siodłowy, kryty jest gontem. Dach nad nawą poprzeczną jest również siodłowy. Kalenice prezbiterium i nawy poprzecznej mają tę samą wysokość. Nad nawą zbudowano barokową, ośmioboczną wieżyczkę na sygnaturkę z latarnią, krytą blachą. Dwuspadowe dachy wszystkich przybudówek również są kryte gontem.
Wnętrze kościoła jest przestrzenne i jasne, utrzymane w stylu barokowym, oświetlone dużą ilością okien (5 w nawie od południa, 3 w nawie od północy, 3 w prezbiterium, 2 w kaplicy), wzbogacone nawą poprzeczną (zakrystia, kaplica), nietypową dla tego regionu. W oknach prezbiterium – witraże zaprojektowane przez Pawła Stellera .
W ołtarzu głównym znajduje się obraz patronki kościoła św. Katarzyny i schodzącej do Niej Matki Bożej z Dzieciątkiem. Obok ołtarza – rzeźby przedstawiające Najświętsze Serce Pana Jezusa (z lewej strony), a z drugiej strony – Niepokalane Serce Maryi Panny. W prezbiterium na ścianach usytuowano figury świętych: po lewej stronie św. Teresy i św. Anny (w głębi), a po prawej stronie św. Floriana (na planie przednim) i św. Józefa z Dzieciątkiem (z lilią) w głębi. Brak tradycyjnej belki tęczowej, na jej wysokości zawieszony dość duży drewniany krzyż z Ukrzyżowanym Jezusem.
Na uwagę zasługuje prawy ołtarz boczny z 1 połowy XVIII wieku z obrazami, kręconymi kolumnami, rzeźbami aniołów i figurą. Jego centrum zajmuje ciekawy obraz, przedstawiający Trójcę Świętą. W zwieńczeniu ołtarza – obraz Matki Boskiej Bolesnej (z XVII w.), nad nim wspomniana już figura.
Na późnobarokowy ołtarz w kaplicy składają się: obraz Matki Boskiej Różańcowej z XIX wieku oraz figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem (z lewej) oraz nierozpoznanego św. Kapłana. Wystrój kaplicy uzupełnia barokowa chrzcielnica drewniana, na kręconej kolumnie, z XVIII wieku. Na prawej ścianie kaplicy wisi obraz przedstawiający św. Izydora Oracza z napisem: „Módl się i pracuj, a Bóg Ci pomoże”. Na ścianie pod belką tęczową kaplicy – figura św. Antoniego, trzymającego Dzieciątko i modlitewnik.
Interesująca jest też barokowa ambona (XVII w.), z ciekawą płaskorzeźbą Boga Ojca i Ducha Świętego nad wejściem (z zakrystii) na ambonę. Na parapecie – małe obrazy przedstawiające św. Pawła (z lewej) i św. Piotra.
Chór muzyczny wsparty jest na czterech słupach. Zachowały się oryginalne organy klasycystyczne z XIX w. – z czasów, kiedy grali na nich Miarkowie – ojciec i syn Karol.
Prezbiterium i nawa nakryte są pozornymi sklepieniami o silnie spłaszczonym łuku. Na sklepieniu prezbiterium zachowały się fragmenty starej polichromii. Sklepienie nawy pokrywa polichromia zaprojektowana również przez Pawła Stellera. Wystrój wnętrza uzupełniają stacje Drogi Krzyżowej.
Obok kościoła, na terenie cmentarza, znajdują się dwie jednakowe figury Męki Pańskiej (krzyże), rzeźbione w XIX wieku w piaskowcu przez ludowego artystę. Krzyże umieszczone są na wysokim czworobocznym postumencie, na którym – rzeźby Matki Boskiej Bolesnej. Na jednym z nich jest napis, z którego wynika, że ufundowała go Franciszka Bargiela w 1842 r. (za prezbiterium przy schodach prowadzących przez cmentarz). Drugi znajduje przy głównej zadaszonej bramce (od południowego zachodu), od której ciąg schodów prowadzi do głównego wejścia do kościoła w wieży.
W Pielgrzymowicach urodził się 31 grudnia 1954 roku i związany był z rodzinną miejscowością aż do śmierci w dniu 2 marca 2002 roku ksiądz Roman Kempny. Pochowano go na cmentarzu w rodzinnej wsi (od południowej strony kościoła). Syn górnika Pawła i Marty z domu Rybka dzieciństwo spędził w Pielgrzymowicach. Uczył się w Liceum Ogólnokształcącym w Wodzisławiu, a w roku 1973 wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Krakowie. Święcenia kapłańskie otrzymał z rąk biskupa Herberta Bednorza w dniu 3 kwietnia 1980 r. Był wikarym w Michałkowicach i w kościele św. Piotra i Pawła w Katowicach. Angażował się w ruchu oazowym, prowadził rekolekcje dla Ruchu Światło Życie. W roku 1986 został mianowany Diecezjalnym Duszpasterzem Akademickim w Katowicach, zaś w latach 1987-1993 przebywał na studiach w Rzymie, gdzie chętnie opiekował się polskimi grupami pielgrzymów. Po powrocie do kraju został mianowany sekretarzem Arcybiskupa Katowickiego i ceremoniarzem Kościoła Metropolitalnego. Pełnił wiele ważnych funkcji w strukturach Archidiecezji m.in. funkcję przewodniczącego Archidiecezjalnej Komisji Liturgicznej, asystenta programów radiowo-telewizyjnych, duszpasterza dziennikarzy i cenzora książek. Miał doskonały kontakt z mediami. Pełnił funkcję rzecznika prasowego arcybiskupa Damiana Zimonia. W roku 2000 otrzymał godność kapelana Jego Świątobliwości (prałata). Pracował w redakcji "Gościa Niedzielnego" odpowiadając za dział religijny. Zmarł nagle w czasie pracy przy komputerze.
Występuje wiele podobieństw w biografii i drodze życiowej księdza Kempnego i Karola Miarki, mimo, że pierwszy był osobą duchowną, a drugi świecką. Są nimi: wielka pobożność, umiłowanie Boga i Kościoła, wielka pracowitość, oddanie dla drugiego człowieka, wreszcie działalność na rynku wydawniczym i medialnym.
Po północnej stronie kościoła wzniesiono w 2000 roku obelisk dla upamiętnienia księży i sióstr zakonnych pochodzących z pielgrzymowickiej parafii. Od południowej strony do cmentarza przylega budynek plebanii.
Kościół stoi na wzgórzu otoczonym drewnianym parkanem z drewnianą zadaszoną bramą od zachodniej strony. Od bramy tej do kościoła prowadzą szerokie, kamienne schody, przecinające cmentarz. Drugie wejście na teren kościelny prowadzi od strony wschodniej. Przy obu wejściach postawiono wspomniane krzyże. Pod bramę od zachodniej strony prowadzi asfaltowa uliczka, przy której znajduje się również niewielki parking. Drogą tą można dojechać także do parkingu od wschodniej strony, obok którego znajduje się budynek (dawna organistówka), w którym urodził się Karol Miarka.
W północnej części miejscowości – przy drodze dojazdowej do kościoła – znajduje się kompleks budynków Domu Pomocy Społecznej dla Dzieci Niepełnosprawnych (90 podopiecznych dziewcząt), wzorowo prowadzonego przez siostry zakonne Jadwiżanki.
Hubert Buchta i Leon Kopernik