Katalog Kościołów Drewnianych - Bielsko-Biała - Mikuszowice Krakowskie
Wieś Mikuszowice, swą nazwę wzięła od zasadźcy i pierwszego sołtysa Mikołusza. Od 1977 r. po włączeniu – wraz z Hałcnowem, Komorowicami i Wapienicą – do Bielska-Białej jest dzielnicą tego miasta.
Powstała prawdopodobnie ok. 1300 r. w kolejnym rzucie zasiedlania terenów nad rzeką Białą, dokonywanym po spustoszeniu tutejszych ziem przez Tatarów. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z aktu nadania (w dniu 3 czerwca 1312 r.) przez księcia na Cieszynie Mieszka III „lasu przy Mikuszowicach” zwanego Ziegenwald (Kozi Las – obecnie Las Cygański – na stokach Koziej Góry) mieszczanom „Bylska”. W XIV w., kiedy Biała stanowiła granicę między Księstwem Cieszyńskim i Księstwem Oświęcimskim, Mikuszowice uległy podziałowi. W 1457 r. po powrocie Księstwa Oświęcimskiego do Polski Mikuszowice Krakowskie były wsią królewską i wchodziły w skład dóbr sąsiedniego państwa łodygowickiego, a rzeka Biała stała się granicą państwową między Królestwem Polskim a Królestwem Czeskim. Po prawej stronie Białej rozciągają się Mikuszowice Krakowskie, po lewej – Mikuszowice Śląskie. Jak mówią ich mieszkańcy – geograficzne oraz historyczne konsekwencje tego podziału zachowały się do dzisiaj.
W czasach reformacji, w wiekach XVI i XVII, podział między dwiema częściami Mikuszowic zaznaczył się jeszcze wyraźniej. W części śląskiej panował luteranizm, zaś w części krakowskiej – kalwinizm, który przez długi czas był głównym wyznaniem na terenie całego Księstwa Oświęcimskiego. W XVII w. katolicy w Mikuszowicach byli mniejszością wyznaniową. Według zachowanych dokumentów w 1630 r. na terenie Mikuszowic było zaledwie 25. katolików, w tym 13 młodocianych, zaś w sąsiednim Lipniku żył tylko jeden katolik - bakałarz uczący w miejscowej szkole. Pomimo to ok. 1615 r. na skutek zabiegów kasztelana Piotra Warszyckiego na krótki czas oddano katolikom kościół do dyspozycji.
Społeczność Mikuszowic w roku 1455 otrzymała drewniany, gotycki kościół zwany konitowskim. Stanął on na miejscu pierwszego, który powstał na roli Macherlikowej i Mirzikowej, z drzewa sosnowego za rzeką Białką po stronie śląskiej, a został zniszczony w czasie jednej z powodzi. Budowniczym świątyni z 1455 r. był cieśla o nazwisku Mączka, któremu zadanie to zlecił Maciek Komita (albo Konita albo Kmita), który słynął z tego, że był dawnym rozbójnikiem. Po dojściu do odpowiedniej fortuny zaprzestał rozboju, a po otrzymaniu stosownego glejtu książęcego wykupił sołectwo i osiadł na stałe w Mikuszowicach. Tu zafundował wsi kościółek, jako votum za wyrządzone krzywdy, nazywany od jego nazwiska konitowskim. Kościół był przez krótki czas ośrodkiem parafialnym, ale wkrótce stał się filią parafii w Łodygowicach. Świątynia ta jednak uległa przypadkowemu zniszczeniu: choć przetrwała zniszczenie wsi w czasie bitwy polsko-szwedzkiej w 1656 r., spłonęła w 1687 r. od ognia zaprószonego za wielkim ołtarzem w czasie chrztu.
W jej miejsce w 1690 r. wzniesiono w Mikuszowicach Śląskich – za staraniem plebana łodygowickiego Urbana Kupieszowskiego - drewniany kościółek z drewna modrzewiowego p.w. św. Barbary. Budowniczym był mistrz ciesielski Piotr Piotrowski. Kościół zachował się do dzisiaj w prawie niezmienionym kształcie. Jak głosi podanie kościół, choć katolicki, stał niegdyś na lewym, ewangelickim brzegu rzeki Białej. Gminy procesowały się długo o grunt. W nocy przed ogłoszeniem ostatecznego wyroku rzeka zmieniła koryto i kościół znalazł się na katolickim brzegu w Mikuszowicach Krakowskich. Uznano to za cudowny wyraz woli bożej, co pozwoliło zakończyć spór.
Pod koniec XVIII w. dalsze istnienie kościoła zostało poważnie zagrożone gdyż władze zaborcze wystawiły go na licytację, jako obiekt zbędny. Wtedy mieszkańcy wsi stanęli na wysokości zadania wykazując dużą ofiarność i w roku 1796 wykupili na własność świątynię za 50 złotych reńskich. Sto lat później, w 1894 r., dzięki zabiegom ówczesnego wójta Walentego Fijaka, utworzono przy nim nową samodzielną placówkę parafialną w Mikuszowicach Krakowskich – z własnym stałym księdzem - na prawach ekspozytury. Stan taki utrzymywał się aż do 1965 r., kiedy to ówczesny arcybiskup metropolita krakowski ks. Karol Wojtyła – dekretem z dnia 7 września tegoż roku – erygował odrębną parafię mikuszowicką. Jej pierwszym proboszczem został mianowany ks. Antoni Kowalski. W latach 1993-1994 przeprowadzono kompleksowe prace konserwatorskie i renowacyjne polichromii kościelnej.
Kościół, posiadający wysokie walory zabytkowe, zbudowany jest z wielkich belek łączonych na zrąb i oszalowanych z obu stron. Stanowi przykład tradycyjnej ciesiołki małopolsko-śląskiej z końca XVII w. Składa się z prawie kwadratowej nawy, węższego prezbiterium zamkniętego trójbocznie, zakrystii od strony wschodniej i wieży od zachodu z prostokątnym przedsionkiem. Jak prawie wszystkie kościoły budowane przed wiekami jest orientowany. Z wszystkich stron otoczony jest zamkniętymi (od 1885 r.) dość szerokimi sobotami - wiernym udostępnia się tylko ich część północną od strony bocznego wejścia i zakrystii.
Kościół oświetlony jest czterema prostokątnymi oknami, umieszczonymi w południowych ścianach (po dwa w nawie i w prezbiterium), zwieńczonymi łukiem segmentowym.
Masywna wieża wzniesiona została w 1851 r. i podwyższona w 1870 r. Jest konstrukcji słupowej, o lekko pochylonych i oszalowanych ścianach z pozorną izbicą u góry, ma sylwetkę przysadzistą. Zakończona sześciobocznym hełmem w typie cebulowatej bani z latarnią zwieńczoną krótką iglicą. W pomieszczeniu izbicy wieży zawieszono dzwon. Bryła kościoła nakryta jest mocno spadzistym dachem, znacznie wyższym nad nawą, pokrytym w całości gontem. Jak pisał wspomniany już proboszcz ks. Antoni Kowalski „... strzeliste, śmiało zakreślone linie dachów, mieniąca się różnymi odcieniami patyna gontów, pokrywających dachy i ściany kościoła, łączą się razem z otaczającym pejzażem w nader malowniczą całość”
Wnętrze kościoła jest zróżnicowane stylistycznie. Największą osobliwością kościoła św. Barbary jest jego ołtarz główny, tzw. „tryptyk mikuszowicki”, zwany też Grunwaldzkim, malowany temperą na desce. Jest to wierna kopia gotyckiego tryptyku, która po wieloletnich staraniach o odzyskanie oryginału znalazła się w 1987 r. w Mikuszowicach. Oryginał ołtarza w 1935 r. został zabrany „do konserwacji” do Krakowa i trafił jako depozyt do Muzeum Narodowego, w którym znajduje się nadal1. Od 1935 r. do 1987 r. w ołtarzu głównym znajdował się barokowy obraz św. Barbary Uśmiechniętej - patronki parafii, który znajduje się obecnie w prawym bocznym ołtarzu.
Tryptyk powstał w XV w. najprawdopodobniej w Krakowie, na co wskazuje duże podobieństwo tego dzieła do znajdującego się na Wawelu ołtarza Świętej Trójcy. Składa się z trzech części: obrazu środkowego i dwóch bocznych. Obraz środkowy przedstawia scenę Rozesłania Apostołów z centralnie usytuowaną postacią Chrystusa Wokół Chrystusa zgrupowani są jego uczniowie. Każdy z nich trzyma w ręku rozwiniętą wstęgę z wypisaną nazwą miejsca, do którego ma się udać w celu pełnienia misji apostolskiej. Na skrzydłach bocznych znajdują się dwa obrazy dwustronne. Na awersie lewego skrzydła – postać św. Grzegorza na tle pracowni, na dole – św. Hieronim. Na awersie skrzydła prawego – św. Augustyn, a poniżej św. Ambroży. Obydwa obrazy dolne są obcięte w połowie, co spowodowane było zapewne przystosowaniem całości do warunków niewielkiej świątyni mikuszowickiej. Na rewersach odpowiednio – po lewej: „Powołanie św. św. Piotra i Andrzeja” oraz „Wizja św. Jana na wyspie Patmos”; po prawej: „Ucieczka św. Pawła z Damaszku” i „Nawrócenie podskarbiego królowej Kandaki przez św. Filipa”. Niezbyt jasne są okoliczności i czas, w którym ołtarz ten znalazł się w kościele w Mikuszowicach, do dziś pozostaje to zagadką. Przypuszczalnie znalazło się w nim w poł. XIX w.
Uzupełnienie ołtarza głównego stanowią rzeźby św. Jana Ewangelisty i św. Łukasza z 2. poł. XVIII w., które niegdyś znajdowały się w kościele ewangelickim w Bielsku. Uwagę zwracapozłacanerokokowe tabernakulum, pochodzące z dawnego kościoła parafialnego w Wilkowicach.
W prawym bocznym ołtarzu centralne miejsce zajmuje wspomniany już obraz św. Barbary Uśmiechniętej, a w lewym najpiękniejsza i najcenniejsza rzeźba w świątyni, jaką jest pozłacana statua Matki Boskiej z Dzieciątkiem, z drewna lipowego, datowana na lata 1420-30. Oprócz szaty i płaszcza Maryja ma na sobie także welon sięgający do ramion. Majestatyczny wygląd Madonny i Jezusa wzmagają pozłacane atrybuty władzy królewskiej: korony na głowach oraz berło w ręku Matki i jabłko w ręku Dzieciątka.
Niezwykle cenna jest, istniejąca do dziś, polichromia (w stylu ludowym) pochodząca z roku 1723, a przedstawiająca sceny z życia św. Barbary. Malowidła wykonał – za niemałą sumę 180 talarów – artysta z Bielska Jan (Johann) Mentil. Barokowa polichromia pokryła pułapy, ściany, kazalnicę i balustradę chóru. Utrzymana w żywych, pastelowych kolorach przypominających stare gobeliny nadaje wnętrzu jednolity charakter. W okresie jej tworzenia żywa jeszcze była pamięć o zwycięstwie wojska polskiego nad Turkami pod Wiedniem. Prawdopodobnie dlatego pozytywne postacie noszą stroje szlacheckie, zaś negatywne – tureckie, a wizerunek św. Jerzego zabijającego smoka – umieszczony na południowej ścianie – ma rysy króla Jana III Sobieskiego.
Polichromię tworzy cykl 8 scen z legendy o patronce mikuszowickiej świątyni wypełniających 8 pól, które uzyskano przez zastosowanie jońskich pilastrów. Początek cyklu zaczyna się przy bocznym wejściu od strony północnej kościoła. Sceny przedstawiają w kolejności: św. Barbarę w wieku dziecięcym (nawa); przyszłą świętą odrzucającą zabiegi zalotników; chrzest; odnalezienie kryjówki przez ojca i ukaranie św. Barbary; chłosta jej wymierzona; Chrystus nawiedza świętą Barbarę w więzieniu i koronuje Ją (nawa); powtórne męczeństwo (nawa). Ostatni obraz z lewej strony nawy przedstawia okrutnego ojca, który osobiście ścina głowę św. Barbary. Całość uzupełniona jest wizją apoteozy świętej zdobiącą strop nawy.
Ponadto na ścianach w różnych miejscach kościoła znajdują się inne sceny i wizerunki przedstawiające, m.in. Izaaka, medaliony z wizerunkami Ewangelistów oraz św. Mikołaja, a na pułapie typowe, barokowe apoteozy – św. Trójcy (prezbiterium) i – wspomniana już - św. Barbary (nawa). W pustych polach pojawiają się motywy dekoracyjne w postaci liści akantu oraz girland owocowych. Wszystkie malowidła uzupełnione są polskimi napisami utrzymanymi w ówczesnej gwarze i po łacinie. Autor pozostawił swój podpis, który znajduje się na belce stropowej pod chórem.
Rzadko już można spotkać tak żywą i piękną barokową polichromię. Poddana została pracom konserwatorskim i renowacyjnym przeprowadzonym w latach 1993 –1994.
W wystroju kościoła na uwagę zasługują ponadto: barokowe obrazy świętych Katarzyny, Wojciecha i Stanisława, XVIII-wieczna duża kropielnica kamienna w kształcie wazonu, stojąca w kruchcie oraz kuty kociołek na wodę święconą, umieszczony w sobotach przy zakrystii.
Nad głównym wejściem do nawy mieści się typowy chór muzyczny wsparty na dwóch słupach, rozbudowany w XIX wieku, z nowszymi organami. Przedsionek pod wieżą posiada już wystrój współczesny. W nim po prawej stronie znajduje się kiosk przykościelny. Nad bocznym wejściem do kościoła - we wnęce - znajduje się obraz św. Barbary z charakterystycznymi atrybutami ikonograficznymi: wieżą, w której była więziona przez ojca oraz mieczem, którym została ścięta2.
Kościół otoczony był – zgodnie z dawnym zwyczajem – starym cmentarzem z licznymi drzewami. Całość otoczona ogrodzeniem z belek wiązanych na zrąb, z dwiema bramami – wg wzorców sprzed 1748 r. – pokrytymi daszkiem. Obecnie dawny cmentarz jest już nieczynny, ale znajdujemy tu jeszcze kilka kamiennych płyt nagrobkowych z XIX wieku, m.in. zasłużonych fundatorów – rodziny Międzybrodzkich. Od strony wschodniej i południowej do kościoła przylega współczesny cmentarz założony w połowie XVIII w.
W pobliżu świątyni, przy ul. Cyprysowej stoi kamienna figura przydrożna z 1846 r., przedstawiająca Chrystus Nazareńskiego na słupie oraz polichromowany i pozłacany krzyż kamienny fundacji Michała Międzybrodzkiego i jego żony Marianny z 1874 r. Ponadto w ogródku przykościelnym (od zachodu) znajduje się współczesna drewniana kaplica Matki Boskiej Różańcowej, przy której odprawiane są nabożeństwa majowe, a w okresie Świąt Bożego Narodzenia urządza się stajenkę betlejemską.
Piękno mikuszowickiego kościoła już dawno dostrzegali artyści. Odwiedzała go, między innymi, Maria Konopnicka podczas swego pobytu we wsi. Kilkakrotnie malował go znakomity akwarelista Julian Fałat mieszkający w niedalekiej Bystrej. Jego piękno podziwiają i wartość doceniają także współcześni historycy sztuki, architekci oraz turyści zarówno krajowi jak i coraz liczniej zagraniczni.
Ciekawostką jest, że parafia p.w. Św. Barbary w bielskich Mikuszowicach Krakowskich, jako pierwsza w diecezji bielsko-żywieckiej, uruchomiła stronę internetową. Było to na początku lat 90. XX wieku. Na stronie zamieszczono, między innymi, zdjęcia pięknego, drewnianego kościółka. Do Bielska-Białej zaczęły przyjeżdżać młode pary nawet z odległych zakątków świata, w tym ze Stanów Zjednoczonych i Kanady, specjalnie po to, by wziąć ślub w zabytkowym kościółku w Mikuszowicach Krakowskich. A jak twierdzą liczni świadkowie małżeństwa tutaj zawierane charakteryzują się wysokim stopniem trwałości.
Hubert Buchta i Leon Kopernik