Katalog Kościołów Drewnianych - Miasteczko Śląskie
Teren wokół Tarnowskich Gór, na którym położone jest Miasteczko Śląskie, już od XIII wieku znany był jako bogaty w różne rudy. Pierwszym dokumentem potwierdzającym działalność górniczą w tym regionie jest wydany – w 1247 roku - przez księcia opolskiego Władysława, wrocławskiemu klasztorowi św. Wincentego, przywilej na założenie Rept i eksploatowanie miejscowych rud ołowiu i srebra. W kolejnych dziesięcioleciach powstawały dalsze osady i nowe miejsca wydobywania kopalin. Przywileje, zwane wolnością górniczą, nadane przez księcia opolskiego Jana II Dobrego na swoich ziemiach w 1526 roku, zwabiły nowe rzesze poszukujących i eksploatujących złoża, nie zawsze zgodnie z przyjętym prawem zwyczajowym.
Dlatego książę wydał szereg dokumentów mających na celu uporządkowanie działalności górniczej oraz dalsze ożywienie osadnictwa. W tym samym okresie polecił zbierać stare prawa zwyczajowe związane z wydobywaniem kopalin. Zebrane i usystematyzowane prawa wydano w 1528 roku jako „Ordunek Gorny”, którego cel określa pierwszy artykuł tego dokumentu:
„Gdyż starym Gornikom Ordunek z pamięci wyszedł, tedy oto z Franckreichu (czyli z Frankonii1) Ordunek narządzamy, aby każdy podle niego się zachował, tak a nie inaczey, to jest sens pirwszego Artykuł.”
Akt ten wydano „..na Opolu w Strzodę po świętym Marcinie.” Była to pierwsza polska ustawa górnicza, na której - w dużym stopniu - opierało się całe górnictwo górnośląskie przez następne stulecia.
Miasteczko Śląskie położone jest w odległości około 8 km od Tarnowskich Gór, których dzielnicą były od 1975 roku do końca 1994 roku. Z dniem 1 stycznia 1995 r. miejscowość odzyskała prawa miejskie.
Początki osady związane są z Żyglińskimi Gorami, starą górniczą osadą związaną z kopalniami (gorami), w których wydobywano – od początku XVI wieku – bogate złoża rud srebra, ołowiu i żelaza. Założona około 1530 roku uzyskała prawa miejskie 23 kwietnia 1561 roku wraz z nazwą Georgenberg (od imienia założyciela margrabiego Jerzego Fryderyka Hohenzollerna). Apogeum rozwoju to okres około 1574 roku.
Od XVII wieku ustaliła się nazwa Miasteczka. W tym wieku w wyniku wojny trzydziestoletniej (1618-1648) i pożaru miasta następowało zubożenie mieszczan i utrata znaczenia. Ludność bardziej zajmuje się rolnictwem i pracą najemną. Próby reaktywowania górnictwa na większą skalę, pod koniec XIX wieku, z uwagi na wodę i niebezpieczeństwo kurzawki, nie powiodły się.
Do ciekawostek należy zaliczyć fakt wyboru jeszcze w 1920 roku, a więc przed Plebiscytem, pierwszego na Śląsku polskiego burmistrza Jana Bondkowskiego, który urząd ten sprawował przez trzy lata. W wyniku Plebiscytu Miasteczko zostało włączone do Rzeczpospolitej.
W XVII wieku Miasteczko zyskało obiekt, który jest jego dumą do dnia dzisiejszego. Jest to dawny kościół filialny p.w. św. Jerzego i Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, usytuowany w centrum miasta, tuż obok drogi Tarnowskie Góry – Częstochowa. Za nim w latach 1905 – 1908 zbudowano nowy murowany kościół.
Przez ponad 100 lat od założenia osady mieszkańcy chodzili do kościoła w Żyglinie, w tym czasie, jak cała Ziemia Bytomska, należącym do diecezji krakowskiej. Kościół został zbudowany w 1666 roku, a konsekrowany 8 maja 1670 roku przez ówczesnego sufragana krakowskiego biskupa Mikołaja Oborskiego. W 1666 roku zbudowano także odrębnie stojącą wieżę kościelną, przez którą wiodło jedyne wejście na ogrodzony teren kościelny. Wokół kościoła był cmentarz, używany do 1815 roku. W latach 1666 – 1849 był to kościół filialny parafii żyglińskiej. Po 1815 roku parafia wraz z Miasteczkiem została włączona do diecezji wrocławskiej. W dniu 31 sierpnia 1849 roku w Miasteczku ustanowiono lokalię. Z biegiem lat zwiększała się liczba mieszkańców i pod koniec XIX wieku w parafii żyglińskiej zaczęły coraz mocniej działać siły odśrodkowe, zmierzające do usamodzielniania się poszczególnych filii. Do tego dążyła także społeczność Miasteczka. W 1898 roku rozważano celowość i możliwości rozbudowy drewnianego kościoła. Decyzją władz postanowiono jednak, że zbudowany zostanie, obok dotychczasowej świątyni, nowy, murowany kościół, który został poświęcony 5 listopada 1908 roku. Dopiero 1 lutego 1914 roku ustanowiono w Miasteczku samodzielną parafię. Z chwilą poświęcenia nowego kościoła znaczenie zabytkowej świątyni zostało mocno ograniczone. Nie straciła jednak wartości artystycznej, pomimo przeniesienia niektórych ruchomych elementów wyposażenia wnętrza do kościoła murowanego, który stał się podstawą funkcjonowania parafii.
Z historią parafii mocno związana jest postać – do dziś wspominanego - kapłana ks. Teodora Christopha. Urodził się w 1839 r. w Sobocisku koło Oławy. W Miasteczku był od dnia 10 lipca 1871 roku. Była to jego pierwsza samodzielna placówka. Zamieszkał obok kościółka w małym, zrujnowanym, drewnianym domku uszczelnionym gliną, składającym się z pokoju, komory i małej kuchenki. W tych warunkach mieszkał aż do śmierci w dniu 10 lutego 1893 roku. W pamięci mieszkańców zapisał się jako bogobojny pasterz, troszczący się przede wszystkim o ubogich, opiekujący się sierotami. Żył skromnie, cały swój czas i posiadane fundusze przeznaczał na pracę duszpasterską i nauczanie dzieci. Utrzymywał i kształcił około 200 chłopców. Potrafił zintegrować mieszkańców ponad podziałami narodowościowymi i kulturowymi. Do dziś na jego grób przychodzą wierni, w tym młode pary rozpoczynające wspólne życie.
Interesujący nas zabytkowy kościół jest świątynią drewnianą, konstrukcji zrębowej, na podmurowaniu z kamienia i - zgodnie z kanonem obowiązującym przez wieki w budownictwie sakralnym - orientowaną. W XVIII wieku kościół przebudowywano, między innymi ustawiono boczny ołtarz z obrazem Matki Boskiej Bolesnej, Łaskami Słynącym, do której lud miał szczególne nabożeństwo. Obraz obecnie znajduje się w nowym kościele. Pomimo nieużywania kościół był odnawiany w latach 1927 – 1928 i 1955-1956.
Nawa zbudowana jest na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od zachodu przylega do niej kruchta. Zamknięte trójbocznie prezbiterium jest węższe i niższe od nawy. Do prezbiterium dobudowano od północy niewielką, prostokątną zakrystię. Od południa jest kruchta (wejście boczne). Wokół kościoła są otwarte, gontowe soboty wsparte na słupach z zastrzałami. Od południa zadaszenie sobót łączy się z dachem wyższych krucht, a równocześnie obniża się pod oknami, tworząc łagodną, malowniczą falę.
Powyżej sobót ściany szalowane są gontem. Do naturalnego oświetlenia wnętrza kościoła służą okna: dwa prostokątne zamknięte półkoliście w południowej ścianie nawy, dwa niewielkie kwadratowe w zachodniej ścianie nawy, dwa prostokątne o półkolistym zamknięciu w prezbiterium oraz jedno kwadratowe w zakrystii. Okna są zabezpieczone okratowaniem. Zwraca uwagę całkowity brak okien od północy.
Dachy nawy, prezbiterium i kruchty są dwuspadowe, natomiast dach zakrystii jest pulpitowy - pokryte są gontem. Pod okapem dachu uwagę zwraca ozdobna koronka wycięta w desce. Z dachu nawy wyrasta sześcioboczna, dość wysoka wieżyczka o urozmaiconej konstrukcji. Na stosunkowo krótkiej jej podstawie (szalowanej deskami) zamarkowano hełm cebulasty, na którym osadzono, węższą od podstawy, latarnię (szalowaną deskami) zwieńczoną małym gontowym hełmem, przechodzącym w sterczynę ozdobioną dwoma niewielkimi baniami (gontowymi).
Wnętrze kościoła praktycznie jest stale zamknięte. Przeważa w nim styl barokowy. Ołtarz główny jest nowy i zawiera fragmenty dawnego ołtarza, w tym obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we współczesnej ramie, pochodzący z drugiej połowy XVII wieku. Malowana pradella z postaciami św. św. Piotra i Pawła – według źródeł – pochodzi z 1600 roku (zostałaby więc przeniesiona z innego, starszego kościoła).
Ołtarze boczne są zdekompletowane. Ruchome wyposażenie kościoła, między innymi, barokowe rzeźby Ewangelistów, a także obrazy przedstawiające św. Jerzego (XVII w.) we współczesnej ramie oraz Matkę Boską Bolesną (poł. XVIII w.) przeniesione zostały do nowego kościoła.
W prezbiterium jest pozorne sklepienie kolebkowe, w nawie strop z krzyżującymi się profilowanymi podciągami. Tęcza jest o wykroju prostokątnym, belka wsparta jest na kroksztynach, na niej ozdobna rozeta i napis z datą dotyczący budowy kościoła. Na środku belki umieszczono krucyfiks. W prezbiterium znajduje się napis nawiązujący do zarazy w latach 1707-1708.
Na stropach prezbiterium i nawy zachowały się fragmenty mało czytelnej już polichromii, pochodzącej z czasów budowy kościoła. Zachowały się także zacheuszki2 - pomalowane na belkach miejsca pomazania świętymi olejami podczas konsekracji w 1670 roku.
Odrzwia zamknięte są półkoliście, z prezbiterium do zakrystii prostokątne z wyciętym w narożniku łukiem oślego grzbietu i ozdobnym gzymsem.
Chór muzyczny, z lewej strony przedłużony na ścianę, wsparty jest na jedenastu słupach, z których jeden ma kręcony trzon. Na chórze pozostały organy z 1846 roku. Z lewej strony chóru (na ścianie północnej) na belce znajduje się napis podający dokładniejszą datę budowy kościoła: „1666 –16 wrzesień – Jako Przyciesi Założono – 1667 Dokończono”. Na chór prowadzą schody z wnętrza kościoła.
Obok kościoła za prezbiterium (bliżej drogi) została zbudowana dzwonnica. Jest ona konstrukcji słupowej, zbudowana na rzucie kwadratu, z wyraźnym podzieleniem – gontowym zadaszeniem na wysokości około 6 m - na dwie kondygnacje. Boki dolnej kondygnacji są dłuższe od boków wyższej. W górnej części są po dwa okienka z każdej strony. Ściany są szalowane deskami. Nakryta jest dachem, typu namiotowego, zwieńczonym cebulastym hełmem, na którym nasadzono ośmioboczną latarnię. Odrzwia wieży są zamknięte półkoliście.
Od 1928 roku kościół jest obiektem zabytkowym prawnie chronionym.
Hubert Buchta i Leon Kopernik
- Frankonia – kraina historyczna nad górnym i środkowym Menem, obecnie część Bawarii
- Dwanaście punktów (obecnie najczęściej w postaci małych krzyży greckich), które biskup namaszcza świętym olejem w czasie uroczystości poświęcenia kościoła. Nazwa zapewne od imienia celnika Zacheusza, którego dom Pan Jezus nawiedził i uświęcił mówiąc "Dziś zstąpiło na ten dom zbawienie".