Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego

    Stare obiekty (kopalnie, huty, elektrownie, fabryki, itp.) stanowią ważną część historii i przemysłowej tradycji naszego regionu, ba – są jego kulturową wizytówka. Odzwierciedlają one przemiany jakie zachodziły w ewolucji gospodarki oraz technologii w naszym regionie, dlatego ich zachowanie dla przyszłych pokoleń jest nakazem epoki restukturyzacji przemysłu.

    Od 2005 r. z inicjatywy Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego trwają prace nad utworzeniem "Szlaku Zabytków Techniki w województwie śląskim". Ten nowy produkt turystyczny wraz z istniejącym od 2002 roku Szlakiem Architektury Drewnianej służyć będzie promocji województwa, rozwojowi turystyki oraz ochronie najcenniejszych zabytków techniki najbardziej narażonych na zniszczenie.

    Po wizji lokalnej w terenie, komisja w skład której weszli przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz Śląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego wytypowała 37 obiektów, które uwzględniono przy tworzeniu planu szlaku. Na liście Wydziału Promocji Regionu, Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego znalazły się m.in. muzea techniki, skanseny, budynki użyteczności publicznej oraz zabytkowe urządzenia przemysłowe.

    Obok powszechnie znanych muzeów techniki i skansenów, jak Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach, Skansen Górniczy "Królowa Luiza" oraz Skansen Górnictwa Podziemnego "Guido" czy Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu znajdują się mniej znane obiekty. Należą do nich m.in. szyby "Wilson" oraz "Pułaski" na terenie byłej KWK Wieczorek w Katowicach. Na liście znalazły się także obiekty architektoniczne, dworzec PKP w Rudzie Śląskiej - Chebziu, Dworzec Główny w Sosnowcu oraz stary dworzec w Katowicach. Atrakcją turystyczną mogą się stać także osiedla Giszowiec i Nikiszowiec w Katowicach oraz "Ficinus" w Rudzie Śląskiej.

    Podczas wizji obiektów uwzględniono m.in. ich stan techniczny oraz możliwość dostosowania ich do potrzeb ruchu turystycznego. Przeanalizowano także znaczenie obiektów w historii techniki, architektury lub tradycji przemysłowej regionu.

    Po zakończeniu inwentaryzacji rozpoczęto prace nad opracowaniem koncepcji i przebiegu szlaku. Do realizacji przedsięwzięcia zostały zaproszone także samorządy lokalne, właściciele obiektów oraz organizacje i firmy turystyczne.

    W pracach nad koncepcją oraz przygotowaniem szlaku uczestniczył Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego oraz Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, a projekt realizowany jest wspólnie przez Śląską Organizację Turystyczną, Wydział Promocji Regionu, Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego oraz Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego.

    Ostatecznie do Szlaku Zabytków Techniki włączono 29 obiektów, które już jesienią 2006 r zostaną oznaczone odpowiednimi tablicami informacyjnymi. Przygotowywane jest także wydawnictwo promocyjne „Szlak Zabytków Techniki w Województwie Śląskim”.

    Na liście obiektów Szlaku Zabytków Techniki, znajdują się najbardziej charakterystyczne dla górnośląskiego dziedzictwa kulturowego: kopalnie, sztolnie, zakłady włókiennicze, muzea przemysłu i techniki. Oto ich wykaz:

1. BIELSKO-BIAŁA
   • Dworzec PKP - Budynek dworcowy (z l. 1889-90) ważnej stacji węzłowej w Bielsku (linie kolejowe z lat 1855, 1878 i 1888), zaprojektowany w stylu historyzmu przez Carla Schulza.
   • Muzeum Techniki i Włókiennictwa - Budynek dawnej fabryki włókienniczej Büttnera z unikalna kolekcją maszyn włókienniczych, poligraficznych, narzędzi, maszyn i urządzeń gospodarstwa domowego.
2. CZĘSTOCHOWA
   • Muzeum Historii Kolei - Ulokowane w budynku dworca Częstochowa–Stradom z 1911, przebudowanego ok. 1980, na linii herbskiej; wśród eksponatów m.in. sygnały i tarcze do oznakowania pociągów, wyposażenie konduktora, dokumenty i stare fotografie.
   • Muzeum Produkcji Zapałek - Unikalne w skali europejskiej muzeum w czynnych do dziś Zakładach Przemysłu Zapałczanego w Częstochowie z l. 1880-82 z pracującą linią technologiczną z lat 30-tych XX w.
3. GLIWICE
   • Maszt radiostacji gliwickiej - Zbudowany z modrzewia, wys. 111 m, zabytek techniki i miejsce pamięci o hitlerowskiej prowokacji w przededniu II wojny światowej, Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów.
   • Muzeum Odlewnictwa Artystycznego - Hala dawnej Królewskiej Huty Żelaza z 1796, później Królewska Odlewnia Żeliwa, obecnie Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych; liczne eksponaty: oryginalne odlewy z XIX w., współczesne pomniki i ich modele.
   • Muzeum Techniki Sanitarnej - W budynku dawnej przepompowni l. 1909-11 eksponowane są dawne urządzenia techniki sanitarnej.
4. GÓRNOŚLĄSKIE KOLEJE WĄSKOTOROWE - Trasa Bytom – Tarnowskie Góry – Miasteczko Śląskie (22 km) to fragment najstarszej na świecie kolei wąskotorowej z 1853. W sezonie kursują składy turystyczne.
5. KARCHOWICE
   • Zabytkowy Zakład Produkcji Wody „Zawada” - Zespół zabytkowych budynków, m.in. pompownia z 1929, z zachowanym unikalnym wyposażeniem ruchu parowego stacji pomp z 1925.
6. KATOWICE
   • Galeria Szyb Wilson - Budynek cechowni i łaźni dawnego szybu „Richthofen” („Wilson”) kopalni „Giesche” („Wieczorek”) z 1918 (proj. bracia Zillmannowie), po likwidacji zaadaptowany na galerię sztuki nowoczesnej.
   • Osiedle Giszowiec - Kolonia górnicza kopalni „Giesche” („Wieczorek”) – „miasto-ogród”, dzieło braci Zillmannów z l. 1906-10; zachowało się kilka kwartałów domów mieszkalnych, dawna karczma, nadleśnictwo, szkoły i sklepy.
   • Osiedle Nikiszowiec - Kolonia robotnicza kopalni „Giesche” („Wieczorek”) z l. 1908-15, proj. braci Zillmannów; tło wielu filmów o Górnym Śląsku.
7. ŁAZISKA GÓRNE
   • Muzeum Energetyki - Unikalne muzeum w budynku dawnej rozdzielni 60 kV na terenie Elektrowni „Łaziska”, z bogatym zbiorem eksponatów z branży energetycznej.
8. MYSŁOWICE
   • Centralne Muzeum Pożarnictwa - Unikatowe, największe w kraju muzeum pojazdów i sprzętu pożarniczego od pocz. XVIII w. po czasy współczesne, z bogatą kolekcją sztandarów strażackich i hełmów paradnych.
9. PSZCZYNA
   • Muzeum Prasy Śląskiej - W kamieniczce z końca XVIII w. Muzeum Prasy i Drukarstwa; wśród eksponatów m.in. dawne gazety i zabytkowe maszyny drukarskie, z możliwością własnoręcznego odbicia pamiątkowego druku..
10. RUDA ŚLĄSKA
    • Dworzec PKP w Rudzie Śląskiej – Chebzie - Zabytkowy budynek dworcowy niegdyś węzłowej stacji w Chebziu (linie kolejowe w 1846, 1856 i 1868), zbudowany w 1859, rozbudowany w l. 1900-02.
    • Kolonia robotnicza „Ficinus” - Gruntownie zrewaloryzowany, unikatowy zespół 16 budynków kolonii „Ficinus”, zbudowanej w 1867 dla górników kopalni „Gottessegen” („Wirek”).
11. RADZIONKÓW
    • Muzeum Chleba - Unikalne, jedyne w tej części Europy, muzeum pokazujące historię chleba, narzędzia i maszyny do jego wytwarzania wraz z możliwością samodzielnego wypieku bułek.
12. RUDY
    • Skansen kolei wąskotorowej - Stacja i trzytorowa hala postojowo-naprawcza lokomotyw kolei wąskotorowej Gliwice – Racibórz Płonia z l. 1897-1903, przekształcona w skansen kolei wąskotorowej.
13. RYBNIK
    • Zabytkowa kopalnia „Ignacy” - Zespół zabudowań dawnej kopalni „Hoym” („Ignacy”) z szybami „Głowacki” i „Kościuszko”, dwiema czynnymi maszynami wyciągowymi z l. 1900 i 1920 i budynkami pomocniczymi.
14. SOSNOWIEC
    • Dworzec PKP - Zabytkowy, neoklasycystyczny budynek dworca kolejowego z 1859 niegdyś granicznej stacji odnogi ząbkowicko-katowickiej Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej.
15. TARNOWSKIE GÓRY
    • Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych - Labirynt wyrobisk górniczych z XV-XX w.; trasa turystyczna długości 1700 m biegnie na głębokości 40 m, a odcinek 270 m pokonuje się łodziami; w budynku nadszybia muzeum górnicze, obok – skansen maszyn parowych.
    • Sztolnia Czarnego Pstrąga - Fragment tarnogórskich podziemi – odcinek dawnej sztolni odwadniającej „Fryderyk” z początku XIX w., długości 600 m, który pokonuje się łodziami.
16. TYCHY
    • Tyskie Muzeum Piwowarstwa - Pierwsza w Polsce placówka muzealna doskonale łącząca tradycyjną ekspozycję w zabytkowym budynku z 1902 z wirtualną prezentacją warzenia piwa i historii Tyskich Browarów Książęcych (zał. 1629); zabytkowa zabudowa browaru jest dopełnieniem ekspozycji.
17. USTROŃ
    • Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa im. Jana Jareckiego - Budynek dawnej huty „Klemens” (istniała w l. 1772-1897) z 1868, od 1986 muzeum tradycji hutniczych i kuźniczych Ustronia.
18. ZABRZE
    • Muzeum Górnictwa Węglowego - W budynku dawnego Starostwa Powiatowego z 1875 jedyne w Polsce muzeum z bogatymi zbiorami z zakresu historii górnictwa i techniki górniczej, kultury górniczej, piśmiennictwa i prasy górniczej.
    • Skansen Górniczy „Królowa Luiza” - Zespół budynków z 2. poł. XIX w. królewskiej kopalni węgla „Królowa Luiza”: nadszybie i wieża szybu „Carnall”, maszynownia z parową maszyną wyciągową z 1915, cechownia, łaźnia i warsztaty; część podziemna skansenu na głębokości 35 m obejmuje chodniki i wyrobiska z XIX i XX w. o długości 1560 m, prezentujące sposoby i różne urządzenia do urabiania węgla, oraz 500-metrowa kolejka górnicza.
    • Szyb „Maciej” - Zabudowania szybu „Maciej” z pocz. XX w. (dawnego „West-Schacht” kopalni węgla kamiennego „Concordia”), od 1995 głębinowe ujęcie wody; w maszynowni czynna dwubębnowa maszyna wyciągowa Siemens-Schuckertwerke.
19. ŻYWIEC
    • Browar Żywiec - Dawny Browar Arcyksiążęcy z 1856, z zachowaną zabytkową XIX-wieczną zabudową oraz częściowo wyposażeniem (dawne kotły warzelne).

    Dziś prezentujemy dwa z obiektów, należących do Szlaku Zabytków Techniki: Muzeum Energetyki w Łaziskach oraz Muzeum Piwowarstwa i Tyskie Browary Książęce w Tychach.

Edward Wieczorek

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł