Katalog Kościołów Drewnianych - Katowice
Na wzniesieniu nazywanym Wzgórzem Beaty (334,5 m n.p.m.), stanowiącym najwyższy punkt Parku Kościuszki w Katowicach, a będącym działem wodnym pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry, ustawiono kościół drewniany pw. Św. Michała Archanioła. Jest on jednym z dwóch obiektów drewnianych, które do września 1939 r. zdołano przenieść w to miejsce, w celu uatrakcyjnienia jednego z najładniejszych wówczas parków na Górnym Śląsku. Zamierzano tu bowiem przed II wojną światową utworzyć skansen śląskiego budownictwa ludowego. Na początek przeniesiono kościół z Syryni koło Wodzisławia Śląskiego oraz dworski spichlerz z Gołkowic z 1688 r. o pięknej sylwetce i oryginalnej konstrukcji, który - niestety - spłonął w 1969 r. Na szczęście pożar nie objął zespołu kościelnego, składającego się z kościoła, dzwonnicy i ogrodzenia, który wśród zabytków drewnianych województwa i archidiecezji katowickiej przedstawia wartość wyjątkową.
Kościół w Syryni zbudowano w 1305 r. za zezwoleniem księcia raciborskiego Przemysława (zm. 1306 r.) oraz biskupa wrocławskiego Henryka z Wierzbna. Ówczesna budowla miała charakter obronny, w której mogliby mieszkańcy wsi i okolicy znaleźć bezpieczne schronienie na wypadek najazdu. Wolno stojąca wieża była dzwonnicą i dobrym punktem obserwacyjnym. Całość ogrodzona była obronnym płotem. W 1510 r. kościół został rozbudowany do dzisiejszych rozmiarów i wyglądu. W XVII w. zbudowano nową wolno stojącą wieżę, którą zastąpiono obecną - z 1853 r. Ciekawostkę stanowi fakt, że kościół zwiedzał w 1913 r. cesarz niemiecki Wilhelm II. Pobyt cesarza w kościele wg przekazów trwał około 10 minut, ale był on zafascynowany urokiem kościoła, a jego wizyta przekonała miejscową ludność o wartości obiektu.
Kiedy w Syryni zbudowano nowy kościół murowany (1933-1937) ówczesny Magistrat Miasta Katowic pod przewodnictwem burmistrza dr. Adama Kocura rozpoczął starania o przeniesienie kościółka do Katowic. Umowa między Magistratem a Radą Parafii Syrynia stwierdza m.in., że: "Parafia Syrynia odstępuje kościółek św. Michała miastu Katowice" (pkt. 1) oraz, że "Kościółek pozostanie zawsze rzymsko-katolickim i nie będzie służył celom świeckim względnie niekościelnym" (pkt. 4). W l. 1938-1939 całość została przeniesiona na obecne miejsce, na którym w l. 1903-1934 stała wieża widokowa Bismarka ("Bismarckturm", od 1925 r. nosząca imię Tadeusza Kościuszki). Kościół został poświęcony przez ordynariusza diecezji katowickiej bpa Stanisława Adamskiego 11 czerwca 1939 r.
Zespół kościelny od strony północnej, rys. Edward Wieczorek W czasie okupacji władze niemieckie nie dopuszczały do otwarcia kościółka i urządzania nabożeństw. Pod koniec wojny w jego pobliżu zaczęto budować bunkry i okopy. Wzgórze miało stanowić punkt obrony. Jednak front w 1945 r. przesunął się szybko i kościółek ocalał. Lata powojenne to początkowo okres zaniedbania, dewastacji i zapomnienia. Pomimo starań Kurii, napotykano na niechęć ówczesnej Miejskiej Rady Narodowej i bierność proboszcza parafii pw. Św. Apostołów Piotra i Pawła.Doszło nawet do tego, że w 1955 r. ówczesny wikariusz kapitulny diecezji ks. infułat Jan Piskorz, reprezentujący zrzeszenie tzw. Księży-Patriotów, wyraził zgodę na propozycję Muzeum w Pszczynie, aby kościółek przenieść do parku pszczyńskiego i ustawić go w miejscu spalonego w 1939 r. kościółka pw. Św. Jadwigi. Przeszkodziła temu opinia rzeczoznawców, którzy orzekli, iż stan techniczny kościółka nie pozwala na jego rozbiórkę i transport.
Po politycznych zmianach w 1956 r. nastąpiła stopniowa poprawa sytuacji kościółka. W 1958 r. mianowany został rektor kościoła ks. Ignacy Jeż (późniejszy bp pomocniczy w Gorzowie, a następnie ordynariusz diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej), który dokonał trzeciego poświęcenia kościoła i odprawił pierwsze po latach nabożeństwo majowe.
Kościółek wymagał wielu natychmiastowych zabiegów i prac. Brak było światła (wnętrze oświetlano "karbidkami") i podstawowego sprzętu, w tym liturgicznego. Stopniowo postępowały prace remontowe i tworzono podwaliny pod przyszłą parafię, którą ustanowiono w 1981 r.
Kościółek jest orientowany, ustawiono go na środku owalnego placu 45 x 36 m, otoczonego odtworzonym drewnianym ogrodzeniem, na betonowej podmurówce, o konstrukcji sumikowo-łątkowej, zabezpieczonym gontowym daszkiem. Wejście na teren zespołu kościelnego prowadzi przez trzy bramki: główną od zach. oraz boczne od płd. i płn. Zarówno główna brama jak i boczne posiadają jeszcze kołkowe spojenia.
O bardzo dawnym pochodzeniu kościoła świadczy wątek zrębowych ścian z nieociosanych okrąglaków. Przyciesie posadowione zostało na podmu-rowaniu. Nawę zbudowano na planie kwadratu, do niej przylega węższe, również kwadratowe prezbiterium zamknięte, na dawny starszy sposób, ścianą prostą. Od strony płn. i zach. w XVII w. do nawy dobudowano kruchty, a do prezbiterium od płn. prostokątną, wąską (do szerokości nawy) zakrystię. Od strony płd./wsch., częściowo płn. i zach. ściany zabezpiecza wydatne zadaszenie spełniające rolę otwartych sobót. Zadaszenie nie jest podparte. W miejscach, gdzie nie ma zadaszenia przyciesie zabezpieczone jest małym daszkiem, usytuowanym pół metra nad ziemią, chroniącym przed bezpośrednim działaniem opadów. Ściany zewnętrzne powyżej zadaszenia szalowane są deskami, z wyjątkiem zach. ściany czołowej, zabezpieczonej gontem.
W płd. ścianach prezbiterium i nawy umieszczono po dwa kwadratowe okienka, przy czym w prezbiterium są one mniejsze. Okienka zabezpieczono ozdobną kratą z zadziorami. Również kruchta płn. posiada małe kwadratowe okienka.
Dachy nawy i prezbiterium są dwuspadowe, strome z osobnymi kalenicami. Dachy nad kruchtami są także dwuspadowe. Dach zakrystii jest pulpitowy. Dachy nawy (od zach.) i kruchty zakończono charakterystycznymi kozubkami o odpowiednich proporcjach. W dość obszernym kozubku nawy umieszczono niewielki dzwon (obecnie nieużywany). Na dachu nawy znajduje się wieżyczka o ścianach szalowanych deskami i kryta gontem, tak jak wszystkie dachy i zadaszenia. Wewnętrzne lice zrębu ścian pokryte deskami, z wyjątkiem fragmentu płn. i zach. ściany nawy. Sklepienie prezbiterium ma układ kolebkowy, strop nawy jest płaski.
Wyposażenie wnętrza jest współczesne. Do lat 30-tych zachowały się w kościele znaczne fragmenty polichromii. Malowidła na stropie nie zachowały się już w Syryni, z uwagi na częste przeciekanie dachu i zalewanie stropu. Natomiast polichromia na ścianach po decyzji biskupa o przeniesieniu do Katowic została - na polecenie ówczesnego proboszcza Syryni - zmyta przez parafianki. Ostały się tylko fragmenty zakryte przez elementy wyposażenia kościoła (m.in. za amboną).
Ambona barokowa z baldachimem na drewnianym filarze wcześniejszym od niej o około 200 lat. Przyozdobiona jest trzema figurami: św. Augustyna (w środku), św. Heleny (z prawej) i św. Jadwigi (z lewej). Na zaplecku ambony rzeźba przedstawiająca św. Wojciecha.
Z lewej strony ołtarza głównego, w zastępstwie zabytkowych obrazów, stoi figura św. Michała Archanioła. Centralne miejsce ołtarza głównego zajmuje stylizowany krzyż. Boczne ołtarze poświęcone są Matce Boskiej Częstochowskiej i Najświętszemu Sercu Pana Jezusa. We wnętrzu umieszczona jest także współczesna Droga Krzyżowa i obraz św. Józefa z Dzieciątkiem. Oświetlenie składa się ze współczesnego żelaznego żyrandola i nielicznych, także współczesnych, metalowych lamp.
Niewielka empora chóru muzycznego przylega częściowo do ściany płn., a zasadnicza część do ściany zach. Obie części wsparte są na ozdobnych słupach. W XVII w. znajdowały się na nie bardzo małe organy i miejsca kolatorskie (sponsora kościoła). Obecnie brak jest miejsca na jakiekolwiek organy. Strome wąskie schody (typu drabina) na chór prowadzą z wnętrza nawy.
Przy wejściu do nawy znajduje się zabytkowa, późnogotycka kamienna kropielnica., a obok schodów na chór - druga kamienna kropielnica.
Wejście chronione jest dębowymi drzwiami osadzonymi na starych kutych zawiasach. Drzwi te zabezpieczone są nowymi już kratami.
W odległości około 5 m od płd./zach. narożnika nawy postawiono na planie kwadratu wieżę konstrukcji słupowej. Ściany pochyłe, szalowane deskami, osadzone są na podmurowaniu i zabezpieczone w przyziemiu ok. 25 cm okapem. W niewielkim (około1,2m x 1,4 m) przedsionku znajduje się wejście do wieży. Dach gontowy, stromy, w dolnej części na bazie kwadratu, przechodzi w wyższej części w plan ośmioboku.
Obiekt jest dostępny (przed nabożeństwami) tylko w dni, w których odbywają się msze święte i specjalne nabożeństwa (niedziele i święta). Z uwagi na liczne próby podpalenia jest monitorowany i chroniony.
W 1992 r. pod kompleksem kościelnym odkryto podziemne korytarze pochodzące prawdopodobnie z okresu II wojny światowej (może wspomniane okopy lub bunkier) bądź z czasów bezpośrednio powojennych.
Obecnie parafii św. Michała Archanioła służy nowy kościół Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności przy ul. Gawronów.
Hubert Buchta i Leon Kopernik