Katalog Kościołów Drewnianych - Grzawa

• 

    Początki osady, której nazwa wywodzi się prawdopodobnie od rdzawych mokradeł (Rdzawa, Grzawa?), sięgają czasów wczesnego średniowiecza. Jej ludność była w dużym stopniu mieszaniną potomków Wiślan i Gołęszyców, kolonistów niemieckich, Tatarów, Szwedów i Węgrów. W najstarszej  części wsi, tzw. rzędówce, stały jeszcze niedawno domy, w których szczytach umieszczano księżyc i gwiazdy. Mogły to być relikty potatarskie (?). Obecnie wieś liczy 400 mieszkańców.
Na przełomie XII i XIII wieku powstała kapelania Grzawa. Bardzo prawdopodobne jest, że z tego okresu pochodzi istniejący dziś kościół p.w. Ścięcia św. Jana Chrzciciela lub przynajmniej jego fragment. Przypuszczenie takie oparte jest na odkrytej pod deskami szalunkowymi, po stronie zakrystii, dacie 1200 wyrytej na podwalinie ścian.¹ Do tej pory powstanie kościoła lokowano w XVI w. Być może jest to tylko dawna belka wmontowana w ściany XVI-wiecznego kościoła.

    W okresie dezorientacji reformacyjnej Grzawa obroniła się przed husytami (1433 r. - najazd Biedrzycha). W latach 1580-1628 (a według Katalogu Diecezji Katowickiej w latach 1590-1628) świątynia służyła protestantom. Wcześniej Grzawa utraciła samodzielność duszpasterską, przywróconą dopiero decyzją biskupa katowickiego w 1967 r., a więc po około 400 latach. Prawdopodobnie w 1690 roku kościół został przebudowany i ustylizowany barokowo.

    Jest to jeden z najcenniejszych obiektów kościelnej architektury drewnianej nie tylko na Śląsku, ale i w Polsce. Proporcjonalność poszczególnych brył, zróżnicowanie faktury ścian i dachów, rytmika płaszczyzn, harmonia i lekkość sylwetki kościoła czynią zeń przykład wysokiego kunsztu śląskiego budownictwa drewnianego.
Kościół jest orientowany, ma konstrukcję zrębową, z unikalnym elementem, jakim są oryginalne "pecki". Te jedyne zachowane na Górnym Śląsku krótkie, dębowe kloce wbijane pod belki przyciesia chronią podwalinę spoczywającą na narożnych głazach przed wyginaniem się oraz wpływami wilgoci.

    Nawa prostokątna jest wyższa od węższego prezbiterium, zamkniętego prostą ścianą, co jest charakterystyczne dla najstarszych kościołów. Do prezbiterium od północy dobudowana została zakrystia równej z nim długości. Od zachodu do nawy przylega kwadratowa wieża konstrukcji słupowej, zwężająca się ku górze, zwieńczona namiotowym hełmem zakończonym ośmioboczną latarnią.

     Kościół ma siodłowe dachy kryte gontem, nad prezbiterium obejmujące też zakrystię. Ściany wieży oszalowane są gontem, natomiast hełm pokryty jest blachą. Również wieżyczka na sygnaturkę z sześcioboczną latarnią kryta jest blachą.

     Dookoła kościoła, z wyjątkiem północnej ściany zakrystii, biegną soboty kryte gontem, wsparte na słupach wzmocnionych zastrzałami. Wokół wieży są zamknięte, w pozostałej części otwarte.

    Ściany powyżej sobót oszalowane są deskami. Kościół ma po dwa okna w nawie i prezbiterium, zarówno z południowej, jak i z północnej strony. W szczytowej ścianie prezbiterium, od wschodu, jest umieszczone dodatkowe okienko. Wszystkie okna zamknięte są łukiem segmentowym.

    Jednolite stylowo wnętrze kościoła składa się z XVII-wiecznego, barokowego wyposażenia.
Ołtarz główny z bramkami pochodzi z 4. ćwierci XVII w., w 1870 r. odnowiony został przez malarza i złotnika Karola Stankiewicza z Kęt. W ołtarzu znajdują się rzeźby świętych Piotra i Pawła oraz obrazy: Matki Boskiej z Dzieciątkiem (z 1690 r.) i św. Jana Chrzciciela ze scenami chrztu i ścięcia (XIX w.). W zwieńczeniu umieszczona jest Koronacja Matki Boskiej (XIX w.).

    Ołtarze boczne pochodzą z XVII w. W późniejszym okresie zostały przekształcone: lewy z rzeźbami śś. Cecylii i Barbary oraz obrazami przedstawiającymi Matkę Boską Częstochowską, śmierć św. Józefa (XIX w.) i w zwieńczeniu - św. Helenę pod Krzyżem; prawy - z rzeźbami św. Karola Boromeusza i bliżej nieokreślonego świętego i centralnym obrazem św. Szczepana (?), natomiast w zwieńczeniu - obraz św. Floriana (XVII w.). Wszystkie obrazy w ołtarzach są podwójne. Stacje Męki Pańskiej malował w 1841 r. Eliasz Lipka

    Na łuku tęczy umieszczony jest napis: "Pod Twą obronę uciekamy się Święta Boża Rodzicielko - ochroń nas". W prezbiterium znajduje się polichromia przedstawiająca sceny ze Zmartwychwstania, a w nawie - z Wniebowzięcia NMP.

    Chór muzyczny wsparty jest na czterech słupach. Na nim znajdują się organy barokowe z XVII w. Ława kolatorska i ławy wiernych pochodzą z 1798 r. Kropielnica kamienna na drewnianym, wielobocznym postumencie także prawdopodobnie pochodzi z XVIII w.

    Jak wszystkie kościoły w dawnych czasach i ten otoczony jest cmentarzem, którego naturalną granicę określa starodrzew, a sztuczną - zbudowane za nim ogrodzenie, składające się z murowanych słupów, pomiędzy którymi są grube deski. Słupy są potynkowane i przykryte daszkami pulpitowymi. W ogrodzeniu umieszczone są dwie bramki cmentarne murowane, tynkowane, z półkolistym nadprożem: jedna od strony południowej, druga od północno-wschodniej. Obie przykryte są daszkami gontowym typu siodłowego.

Hubert Buchta i Leon Kopernik