Z dziejów Parafi Przełajka, dzielnicy Siemianowic Śląskich

POCHODZENIE NAZWY PRZEŁAJKA

    W zabytkach języka polskiego wyraz "prelaja" spotykamy w pisowni już w roku 1262. Jest to oczywiście wyraz starszy. W zabytku z owego roku oznacza on rodzaj obowiązkowej służby poddanych książęcych i objaśniony jest określeniem łacińskim "custodia cervorum" - stróżowanie jeleni, przez co należy rozumieć "zabieganie jeleniom drogi". Określa to sposób polowania na jelenie. Forma tego wyrazu ma rodzaj żeński "przełaja". Obok niej istniała postać rodzaju męskiego "przełaj". W zwykłym ogólniejszym znaczeniu "przełaja" oznacza "bok", znajduje się na uboczu. Nasza dzisiejsza "Przełajka" jest formą zdrobniałą, urobioną z rodzaju żeńskiego "przełaja". Ta zdrobniała postać znajduje się w zachowanych źródłach, w następujących odmianach pisowni:

OD ŚREDNIOWIECZA DO CZASÓW TERAŹNIEJSZYCH

    1313 rok, pierwsze wzmianki w dokumentach historycznych. Do 1313 wieś Przełajka była na prawie polskim i stanowiła bezpośrednią własność księcia ziemi. Tego typu osady miały narzucone przez właścicieli liczne obowiązki, takie jak: świadczenie pracy, pomoc przy polowaniach, zbieranie naturaliów: miodu, skórek, łapanie zwierząt itp. W owych czasach ludność trudniła się bobrownictwem.

    Dokumentem wystawionym w Bytomiu z dnia 25 maja 1313 roku, w dzień świętego Urbana, wieś pochodzi z bezpośredniego posiadania księcia po raz pierwszy do rąk prywatnych właścicieli. W powyższym dokumencie, Ziemowit książe bytomsko-kozielski (był synem Kazimierza II księcia bytomskiego) oświadcza, co następuje: Ze względu na wierne służby, wyświadczone jemu (księciu Ziemowitowi) jak i jemu ojcu (księciu Kazimierzowi) nadaje książe Przecławowi zwanemu Dudek, rycerzowi swemu, swoją wieś Przełaja, na prawie polskim istniejącą, z wszelkimi użytkami, jakie i sam książe tej wsi korzystał. Za to Przecław będzie jedynie zobowiązany do służby rycerskiej w orszaku księcia według zwyczaju krajowego.

    Ten to Przecław, zwany Dudek jest pierwszym prywatnym właścicielem wsi Przełajka. Odtąd, tj. od 1313 roku, aż do końca epoki feudalnej w XIX wieku wieś już pozostała wsią rycersko-prywatną, zmieniając często swych właścicieli. Przełajka należała wówczas do parafii w Czeladzi.

    W 1420 roku dowiadujemy się o nowym właścicielu Przełajki - Niklasie. Do tego roku bowiem jej dziedzicem był niejaki Niklas (Mikołaj) z Przełaju, zmarł wówczas, a jego spadkobiercy uzyskali od ówczesnego księcia Bolka, staw na pograniczu wsi Dąbrówka, która należała do klasztoru w Mogile pod Krakowem.

    W okresie lat 1426-1433 w toku walk religijnych, husyci zniszczyli pierwszą osadę Przełajka. Przez ponad 100 lat wieś była opustoszała. W 1456 r. jako właściciel pojawił się w dokumentach Mikołaj Przeleyski, a w roku 1532 - Jan Twardawski. Później właścicielami byli Starzyńscy. W sąsiedztwie Przełajki spustoszono też wsie: Dąbrówkę Wielką, Jakubowice i Milejowice. W ciągu XVI wieku wieś Przełajka zdołała się jednak odbudować, powstała druga osada.

KRZYZ

    W 1625 r. Przełajka ma nowego właściciela - Andrzeja Borkowskiego z Borku z Przełaju. Jest on świadkiem dokumentu dotyczącego wyznaczenia granic miasta Czeladzi, na prawym brzegu Brynicy. Po tej stronie Brynicy był folwark i role proboszcza z Czeladzi, a także obywateli tego miasteczka, czego nie uznawali nowi właściciele Siemianowic - Donnersmarckowie. W 1636 r. doszło do wygraniczenia tych czeladzkich posiadłości po prawym brzegu Brynicy. W 1634 r. dziedzicem Przełajki został syn Andrzeja Jan Borkowski z Borku na Przełaycze.

    W roku 1656 druga osada Przełajka została zniszczona przez oddziały szwedzkie podczas tzw. potopu. Mimo, iż leżała ona po stronie śląskiej, gdzie oddziały szwedzkie nie wkraczały, jednak przygraniczne położenie przy granicy z Rzeczpospolitą sprawiło, że uległa ona zniszczeniu. I znów prawie przez pół wieku wieś, należąca wówczas do Andrzeja Krecika ze Stanowic z Mokrego, była opustoszała.

    W 1683 r. wojska króla Jana III Sobieskiego w drodze na Wiedeń przeszły w pobliżu opuszczonej wsi Przełajka. Kilka lat później, w 1687 r. Andrzej Krecik ufundował kaplicę pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny przy kościele w Czeladzi.

    W 1697 r. Przełajkę objął po ojcu najstarszy syn Andrzeja - Józef Konstanty Krecik ze Stanowic. Rozpoczęła się odbudowa wsi i osiedlanie chłopów. Na rok 1700 datuje się powstanie trzeciej - obecnej osady Przełajka.

    Dokument parafialny probostwa w Czeladzi z dnia 16 lutego 1700 roku wskazuje na pierwszych osadników. I tak pół łannikami byli: Białas Krzysztof, Chudy Walenty, Janderczyk Błażek, wdowa - Jadwiga Dziurzyna, Janderczyk Maciek, Pustki Janderczykowskie, Bieńkowska rola, pan Dąbrowski z Grzegorzowskiej roli, Knap Szymon z panem Dąbrowskim z Grzegorzowskiej roli. Natomiast zagrodnikami byli: Mruk Krzysztof, Wilczak Wojciech, Krajuszek Wojciech, Szymica Paweł, Błądzik Jendrzej, Węgrzyn Błażej. Również w 1700 r. Józef Konstanty Krecik zgodził się na dalsze płacenie dziesięcin dla proboszcza w Czeladzi, aby zdjąć ze swych poddanych kościelną ekskomunikę, w której mieszkańcy Przełajki przebywali od 1694 roku.

    W 1716 r. umarł Józef Krecik, a właścicielem Przełajki został jego brat Jan Jerzy Krecik ze Stanowic, a później wdowa po Janie - Ewa Krecik. 10 lipca 1722 roku - Ewa Krecikowa (bonorum villae Przełayka heredissa) sprzedaje dobra przełajskie rodzinie hr. Henckel von Donnersmarck, którzy włączają je do dóbr siemianowickich.

    W 1726 r. hr. Henckel von Donnersmarck zbudował nad stawem przełajskim (na południe od wsi) fryszerkę - zakład hutniczy produkujący żelazo kowalne z surówki. Zakład ten istniał do połowy XIX wieku, kiedy to stracił rację bytu po zbudowaniu huty "Laura". Z mistrzów fryszerskich przy piecu w Przełajce źródła wymieniają: Pawła Fritza (1813 r.) i Jana Franke - freszyrz de Przelayka (1823 r.).

    W 1738 r. ufundowany został kamienny krzyż - obecnie najstarszy zabytek, który w świetle podań stał pierwotnie obok fryszerki (obecnie stoi na rogu ul. Wiejskiej i Słonecznej), w 1780 r. pojawiła się wzmianka o istnieniu młyna wodnego w Przełajce.

    W latach 1789-1790 hr. Łazarz Henckel von Donnersmarck dokonał uwłaszczenia pierwszych gospodarstw chłopskich: Szymona Wilczoka, Mateusza Korfantego, Ludwika Wanota, Jonka Brodzicha, Wojtka Kołodzieja, Wojtka Kuci, Wolka Gajdzika, Michała Wicika, Błażka i Marcina Kołodziejów, Janka Krajuszka, Wojtka Szewioły, Lorenca Kołodzieja, Walentyna Stellmacha, Klimka Krajuszka z żoną Teresą, Maćka Getlicha, Franciszka Kilki, Pawła Kaliwody, Szymona Molka, Stenzela Gryzoka, Jonka Gryzoka, Jacoba Neisfera, Wojtka Kołodzieja i Jana Makowskiego.

    W 1821 r., po około 500 latach przynależności do parafii w Czeladzi, Przełajka zostaje przypisana do parafii w Michałkowicach. W 1830 r. pojawia się pierwsza wzmianka o istnieniu szkoły w Przełajce. Kilkanaście lat później, w 1849 r. w ciągu miesiąca (23.08-25.09) mieszkańców dziesiątkuje epidemia cholery. Zmarli pochowani zostali na cmentarzu w Michałkowicach (Janina Wicik, Łucja Białas, Kazimierz Białas, Antonina Gajdzik, Katarzyna Stalmach) i na cmentarzu starym w Przełajce (Ignacy Wajda, Agnieszka Wajda, Józef Gadzik, Antoni Jurczyński, Antoni Trzaski, Zofia Stalmach, Antoni Molka, Marianna Białas, Kasper Białas, Krystyna Skipiała, Jan Białas, Zuzanna Gajdzik, Franciszek Chrobok, Franciszka Derey, Grzegorz Białas, Sebastian Gawron, Franciszka Przybylok, Marianna Białas, Józef Przybylok, Wiktoria Krajuszek, Szymon Molka, Marianna Domagalska, Franciszek Kuchta). Wkrótce po epidemii mieszkańcy zbudowali kaplicę wotywną pod wezwaniem NMP.

Około 1850 r. na terenie zlikwidowanej fryszerki powstał nowoczesny młyn parowy z pomocniczym napędem wodnym.

    Po prawie stu latach, w 1941 r. odbyły się pierwsze msze niedzielne w kaplicy NMP, zaś rok później utworzono niesamodzielną lokalię, która stanowiła zaczątek parafii. W 1947 r. nominowano ks. Wilhelma Kopca na lokalistę oraz powołano Komitet Budowy Kościoła w Przełajce. Rok później położono kamień węgielny pod budowę nowego kościoła, zaś dwa lata później (w 1949 r.) - utworzono nowy cmentarz parafialny. Cmentarz zaprojektował inż. Bolesław Górny z Katowic. Pierwszą osobą pochowaną na nim w dniu 5 października 1949 r. była Petronela Kaczmarczyk. 2 września 1951 r. ksiądz biskup Herbert Bednorz poświęcił kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Przełajce.

18-12

    Projekt realizacyjny wykonał architekt Jan Kopałka z Katowic. Wystrój wnętrza kościoła jest w większości dziełem Eugeniusza Samka (figura Matki Boskiej w ołtarzu głównym z 1960 r. i krucyfiks w przedsionku). Płyta ołtarza głównego wykonana z dolomitu, ważąca 2 tony, obrobiona została przez mistrza kamieniarskiego Woźnego z Katowic. Pochodzi ona z kamieniołomów w Imielinie. Okna witrażowe, zaprojektowane przez Wiktora Ostrzołka z Katowic w 1968 r., wykonała siemianowicka firma Fryderyka Romańczyka.

    Godne uwagi są zawieszone na wieży trzy dzwony. Pierwszy - umieszczony tam w 1952 r. - to stary dzwon kopalniany z cechowni KWK "Siemianowice". Drugi jest darem parafii Św. Antoniego, a trzeci - podarowany kościołowi w 1957 r. - został znaleziony na złomowisku huty Kościuszko

    Konsekracja kościoła na Przełajce pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny nastąpiła w 1961 r.

Felicjan Mierzwa