Spacerem po najciekawszych obiektach Dąbrowy Górniczej

    Dąbrowa Górnicza to miasto stosunkowo młode, bowiem prawa miejskie otrzymało dopiero w 1916 r. Położone jest w środkowo-wschodniej części województwa śląskiego, jego zachodnią granicę z Będzinem stanowi rzeka Czarna Przemsza, od strony wschodniej tj. na granicy z Kluczami i przez Pustynię Błędowską płynie Biała Przemsza. Aktualnie miasto zajmuje powierzchnię 188 km2 i liczy 130 tysięcy mieszkańców.

    Tadeusz Sobczyk w publikacji "75 lat Dąbrowy Górniczej" tak pisze o historii miasta: Dokładna data powstania Dąbrowy nie jest znana, informacje pochodzące sprzed XVIII wieku nie opierają się na źródłach historycznych. Pierwsza wzmianka o Dąbrowie pochodzi z 1775 r. (zapis w księgach starostwa siewierskiego), pierwsze dokładniejsze dane z 1787 r. (spis ludności diecezji krakowskiej), z 1789 r. (lustracje województwa krakowskiego). Z najstarszej mapy tych okolic z 1799 r. wynika, iż założenie Dąbrowy przypadło na początek XVIII wieku. Zwano ja wówczas Starą Dąbrową i była oczywiście wsią pańszczyźnianą. O wiele większą rolę odgrywał wówczas Gołonóg. Wieś Gołonóg wymienia już Jan Długosz. W XVII wieku biskup krakowski Andrzej Trzebnicki zbudował kościół i założył parafię. W 1787 r. Gołonóg liczył 515 mieszkańców, a Dąbrowa tylko 184.

    Dąbrowa wchodziła w skład dóbr królewskich zarządzanych przez starostę będzińskiego. Jej rozwój wiąże się z węglem kamiennym odkrytym przypadkowo w 1785 r. przez pasterzy między Dąbrową a Gołonogiem. Najpierw był opałem w domach, potem służył do produkcji w cegielniach, wapiennikach, kuźniach.

    Po III rozbiorze Polski Dąbrowa znalazła się w zaborze pruskim na tzw. Nowym Śląsku i jej węglem zainteresował się Wyższy Urząd Górniczy we Wrocławiu z filią w Tarnowskich Górach. Reprezentował go hr. Fryderyk Wilhelm Reden, który w 1796 r. założył tu pierwszą kopalnię "Reden". Najpierw była to kopalnia odkrywkowa, potem zaczęto ją pogłębiać.

    W 1807 r. odłączono Dąbrowę wraz z Nowym Śląskiem od Prus i przyłączono do Księstwa Warszawskiego, ale czasy Księstwa nie były dla Dąbrowy pomyślne, dopiero utworzone w 1815 r. Królestwo Polskie zmieniło ją gospodarczo. Dzięki Stanisławowi Staszicowi, który kierował do 1824 r. Wydziałem Przemysłu i Kruszcu Komisji Spraw Wewnętrznych, powstały tu cztery huty cynku o wspólnej nazwie "Konstanty", pracujące na bazie węgla z kopalni "Reden". Po Staszicu jego stanowisko przejął książę Ksawery Drucki-Lubecki. Jego imieniem nazwano nową kopalnię odkrywkową "Ksawery", obok której wybudowano hutę cynku i kopalnię węgla "Feliks". Po powstaniu listopadowym otwarto trzecią kopalnię węgla - "Hieronim". W latach trzydziestych XIX w. upadły miejscowe huty cynku, ale w l. 1834-39 wybudowano hutę żelaza "Bankową". Wkrótce od nazwy miasta cały okoliczny region przemysłowy przejął nazwę Zagłębia Dąbrowskiego.

18-1

    Zbudowanie w 1859 r. odnogi kolei warszawsko-wiedeńskiej z Ząbkowic do Szopienic i dalej na pruski Śląsk znacznie ożywiło gospodarkę w Dąbrowie, znów zaczęło rozwijać się górnictwo. Ożywienie jednak nie było trwałe, w 1862 r. kryzys przemysłu światowego spowodował zahamowanie produkcji i doprowadził do trudności finansowych przemysłu rządowego.

    Po powstaniu styczniowym carat przystąpił do likwidacji autonomii Królestwa, carscy urzędnicy niechętnie odnosili się do rozwoju polskiego przemysłu, brakowało nowych inwestycji, zamykano kopalnie i huty. W 1865 r. władze górnicze rozpoczęły eksploatację nowych kopalń odkrywkowych "Łabęcki" i "Nowa" (później obie kopalnie nazwano "Paryż"). Kolejne lata przyniosły upadek kopalń i hut, władze carskie sprzedały je Towarzystwu Francusko-Włoskiemu Dąbrowskich Kopalń z siedzibą w Dąbrowie. Produkcja wtedy szybko wzrosła.

    W związku z zapotrzebowaniem na siłę roboczą do kopalń i hut, nastąpiły zmiany w rozwoju przestrzennym miasta. Założono dla robotników tzw. kolonię Reden (70 domów), potem Ksawerę, Mydlice (później nazywały się Koszelew), Huta Bankowa. W 1874 r. utworzono Gminę Górniczą, do której należały różne kolonie górnicze (dziś część z nich wchodzi w skład Sosnowca).

    18 sierpnia 1916 r. ze wsi Dąbrowa (Stara Dąbrowa) i Niepiekło oraz kolonii: Mydlice, Ksawera, Cynkowe Huty, Reden, Huta Bankowa rozporządzeniem naczelnego wodza armii austro-węgierskiej, która okupowała tereny zajęte na Rosji jako tzw. Generalne Gubernatorstwo Wojskowe, powołano miasto Dąbrowę Górniczą.
W kolejnych latach powstały osiedla: Zielona, Łabędzka, Dębniki, Gliniaki, Chechłówka. W 1923 r. zmieniono granice między Dąbrową, Będzinem i Łagiszą. Ksawera, Huty Cynkowe, Warpie, część Mydlic, kopalnię Koszelew włączono do Będzina. Dąbrowa Górnicza otrzymała Dębniki, Korzeniec, kopalnię "Jan". Budowano kolejne osiedla: Legionowo, Staszic, park Zielona w miejsce Glinianek, dzielnicę Smugi.

    Powierzchnia miasta systematycznie rosła. W 1961 r. do Dąbrowy Górniczej włączono Gołonóg, w 1975 r. - Strzemieszyce, w 1977 r. - Sławków (odłączył się w 1984), Ząbkowice Będzińskie (bez kilku sołectw), a włączono sołectwa: Bugaj, Sikorka, Tucznawa, Ujejsce, Błędów, Kuźniczka Nowa, Łęka, Łosień, Okradzionów i Rudy.

    Na najnowszej mapie Dąbrowy Górniczej znajdziemy nazwy starych dzielnic, kolonii, osiedli. Wśród nich są te, które związane były z budową Huty Katowice i Koksowni Przyjaźń, Tysiąclecia, Sikorskego, Morcinaka, Łęknice, Mydlice, Centrum, Kasprzaka i te, które funkcjonowały w nazwach topograficznych terenu jak: Piekło, Tworzeń, Antoniów, Bielowizna, Wygiełzów, Basiula, Sikorka.

    Przedstawiony rozwój przestrzenny miasta jest dowodem na to, że Dąbrowa Górnicza nie miała planowanej, przemyślanej gospodarki miejskiej i stanowi zlepek zabudowy mieszkaniowej i przemysłowej z różnych okresów powstania miasta: wsi, osiedli, kolonii. Bezplanowość i chaotyczność zabudowy doprowadziły do bezładu przestrzennego.

    W 2002 r oddano do użytku Centrum Administracji przy ulicy Granicznej, w którym znajduje się Urząd Miejski, Sąd Rejonowy, Prokuratura. Dąbrowianie uważają jednak, że centrum miasta to plac przed Pałacem Kultury Zagłębia. To tu odbywają się uroczystości miejskie, tu spotykają się mieszkańcy. I choć nie ma w Dąbrowie Górniczej starego ratusza, rynku, są inne ciekawe miejsca, które warto obejrzeć.

SPACER PIERWSZY: CENTRUM DĄBROWY GÓRNICZEJ

    W centrum miasta, przy placu Wolności, okazale prezentuje się Pałac Kultury Zagłębia, którego projektantem był architekt Zbigniew Rzepecki. Budowę gmachu rozpoczęto w 1951 r., a oddano go do użytku w 1958 r. Patronat nad budową objął ówczesny wicepremier Aleksander Zawadzki, on również był obecny na uroczystym otwarciu.

    Wpisany do rejestru zabytków Pałac ma salę widowiskową na 773 miejsca (parter i dwa balkony),scenę obrotową, liczne sale do zajęć i działalności kulturalno-oświatowej. Powierzchnia użytkowa wynosi 4700 m2. Hole prezentują się bardzo okazale, wyłożone są marmurami, ściany sal klubowych pokrywają ręcznie malowane kafelki, sztukaterie.

    Pałac jest obiektem o rozczłonkowanym rzucie. Dominantą budowli jest jej środkowa część w formie wieży z attyką i akroterionami. Ma trzy kondygnacje, poddasze i wysokie piwnice. Elewację wykonano z czerwonej cegły i jasnego piaskowca w cokole oraz w obramieniach okien wyższych kondygnacji, a także w detalu architektonicznym.

    Przed Pałacem Kultury Zagłębia wznosi się pomnik Bohaterom Czerwonych Sztandarów, autorstwa artysty-rzeźbiarza Augustyna Dyrdy. Pomnik wykonano z betonu, jego wysokość wynosi 10 m. Bryła przedstawia sztandary i trzy postacie: mężczyznę z karabinem, kobietę trzymającą w ręce znicz, mężczyznę z książką. Miał uczcić tych, którzy zginęli w walce o ludzkie oblicze życia robotników. Prawda historyczna mówi o ruchu rewolucyjnym w Zagłębiu Dąbrowskim na początku XX wieku, o zbrojnych wystąpieniach w walce o pracę, o godne życie - jak pisał Broniewski w wierszu "Zagłębie Dąbrowskie":

Węgiel dobywa Zagłębie
Zagłębie dobywa śmierć [...]
Kryzys w ciężkim przemyśle,
Płace górników głodowe
twarze-nieprawomyślne,
ich domy-antypaństwowe

    W 1990 r. usiłowano zburzyć ten pomnik (jak wiele innych związanych z ustrojem socjalistycznym), ale dąbrowska młodzież, okupując go dzień i noc, uniemożliwiła ten zamiar. Namalowali na cokole napis poświęcony swojemu idolowi Jimiemu Hendriksowi. Ostatnio Urząd Miasta ten napis usunął.

18-2

     Naprzeciw Pałacu Kultury Zagłębia, po drugiej stronie dwupasmowej ul. Sobieskiego, znajduje się dom handlowy "Centrum", za nim tzw. superjednostka (największy blok mieszkalny w mieście). Za pomnikiem Bohaterom Czerwonych Sztandarów wybudowano 3 jedenastokondygnacyjne bloki, na jednym z nich widnieje herb miasta (świecący się nocą). Na prawo od PKZ za rondem przy ul. Sobieskiego rozciąga się teren Huty Bankowej (w l. 1945-1991 - "Dzierżyński"), pierwszej huty żelaza w Dąbrowie.

    Inicjatorem jej budowy był minister skarbu w rządzie Królestwa Polskiego książę Ksawery Drucki-Lubecki. Huta przechodziła różne koleje losu, przede wszystkim ją rozbudowywano i modernizowano, ale popadała też w zapaście gospodarcze, zamykano ją, sprzedawano. Wytop stali, walcownia blach, obręcze do kół kolejowych, osie wagonowe, szyny - to podstawowa produkcja huty. W 1914 r. huta zatrudniała od 1800 do 1900 osób, w 1940 r. pracowało tu 5250 ludzi, w 2003 r. - około700. Huta zmieniła swe oblicze, tj. nie dymi nad miastem, zmniejszyła swój obszar. Obecnie produkuje się tu wyroby walcowane.

    Tuż za hutą w kierunku zachodnim znajduje się obszar po byłej Kopalni Węgla Kamiennego "Paryż", która powstała z kopalni Łabędzki(1865) i Nowa (1867). Od 1945  do 1991 r. nosiła nazwę "Generał Zawadzki". W 1996 r. została zlikwidowana. Na terenie byłej kopalni prowadzi się przeładunek węgla z innych kopalń, niektóre zabudowania wykorzystują różne firmy.

    Przechodzimy na drugą stronę ul. Sobieskiego i wracamy w kierunku centrum miasta. Na skrzyżowaniu z ul. Chopina widzimy drewniany dom w stylu zakopiańskim, nazwano go Hubertus (ostatnio była w nim restauracja), wybudował go któryś z inżynierów kopalni, obiekt był zamieszkiwany przez urzędników. Za Hubertusem (około100 m) przy ul. Sobieskiego znajduje się stare hutnicze osiedle Huty Bankowej (zagłębiowskie familoki) wybudowane w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku.

    Idąc ul. Sobieskiego, dochodzimy do ul. 3 Maja (dąbrowski deptak), kiedyś nazywała się ta ulica Szosowa, Klubowa. Tu znajduje się najwięcej starych, ale bezstylowych, przebudowanych kamienic, najstarsza to tzw. Resursa - dawna siedziba klubu kupców, obywateli ziemskich i przemysłowców (obecnie bank i gabinety lekarskie), dalej hotel z 1911 r., dawna szkoła (obecnie Młodzieżowy Ośrodek Pracy Twórczej) i inne.

    Tą ulicą dochodzimy do ul. Górniczej i schodami do pomnika Stanisława Staszica. Powstał on wg projektu Jana Kwiatkowskiego i Kazimierza Madeja w 1966 r.. Tłem pomnika jest I pawilon tzw. Sztygarki. Bryła pomnika składa się z cokołu obłożonego płytami z szarego granitu o wymiarach 3,8 x 3,8 m i żeliwnego odlewu postaci Stanisława Staszica wysokości 2,20 m. Od północy na cokole umieszczony jest napis "Wielkiemu Polakowi, którego umysł, serce służyły ojczyźnie - jej przyszłości", od południowej strony: "Stanisław Staszic 1756-1826".

18-3

    Za pomnikiem znajduje się "Sztygarka" czyli budynek dawnej szkoły górniczej. Obiekt projektował Franciszek Maria Lanci, a budowa trwała w l. 1839-42. Mieścił się w nim Zarząd Zachodniego Okręgu Górniczego, w 1899 r. budynek został przekazany szkole górniczej, obecnie ma tu siedzibę Muzeum Miejskie.

    Muzeum prezentuje ciekawe zbiory geologiczne, historię "Sztygarki", wystawę etnograficzno-podróżniczą, pamiątki po zasłużonej dla miasta rodzinie Bocianowskich, kulturę materialną Zagłębiaków. Do muzeum należy sztolnia ćwiczebna (po wyjściu ze Sztygarki powrót na ul. Górniczą), w której uczyli się zawodu przyszli górnicy. Ściana węglowa, urządzenia kopalni, maszyny dają wyobrażenia o pracy górników.

    Przy tej ulicy, tuż za sztolnią, znajduje się kościół św. Barbary. Wybudowano go w l. 1870-99 dla ewangelickich robotników sprowadzonych z Niemiec. Jest to świątynia jednonawowa bez wyraźnego stylu architektonicznego. Od 1945 r. kościół został odkupiony przez władze katolickie i utworzono przy nim parafię.

    Ul. Górniczą dochodzimy do ul. Kościuszki, idziemy w lewo w kierunku centrum miasta. Przebudowa centrum rozpoczęła się w 1964 r. Zlikwidowano wówczas wyrobiska i wysypiska kopalni Reden i huty Bankowej, utworzono park (obecnie nazywa się Hallera), urządzono tereny sportowe, buduje się park wodny i halę sportową. Stanęło tu kilka wielopiętrowych bloków, ośrodek usługowy, Dom Partii (PZPR), w którym był też Urząd Miejski (teraz czeka na nowe przeznaczenie).

    Przechodzimy koło popiersia Kościuszki, dochodzimy do domu handlowego.
Po przeciwnej stronie ul. Kościuszki jest budynek poczty, na nim znajduje się zegar wygrywający o godz.1200 hejnał Dąbrowy Górniczej - hymn górniczy "Niech żyje nam górniczy stan".

18-4

    Na prawo na horyzoncie widać neogotycki kościół p.w. Matki Boskiej Anielskiej. Został on wzniesiony w l. 1892-1912 dzięki staraniom księdza Grzegorza Augustynika wg projektu Józefa Stefana Pomian-Pomianowskiego. Do jego korpusu od północnego zachodu przylega pierwotny kościół parafialny p.w. Św. Aleksandra, zbudowany w latach 1875-77 przez budowniczego Juliana Pokera, dzisiaj jest to jednonawowa kaplica z transeptem i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Całość jest neogotycka. Kościół jest orientowany, murowany z cegły klinkierowej, profilowanej, z kamiennymi detalami z piaskowca. Kościół właściwy jest trójnawową bazyliką z transeptem o ramionach zamkniętych ścianami prostymi i trójbocznie zamkniętym prostokątnym prezbiterium oraz od zachodu masywem wieżowym, utworzonym przez bardzo wysoką wieżę centralną (83,5 m) i dwie niższe wieżyczki boczne. Pod wieżami jest wysunięta przed lico trójdzielna arkadowa kruchta, w rzucie powtarzająca części wschodnie korpusu. Wieże ponad dachem korpusu są połączone rodzajem attyki utworzonej przez przeplatające się ceglane arkady ostrołukowe. Przy korpusie nawowym od północnego zachodu znajduje się płytkie ramię pseudotranseptu, stanowiące pendant do kaplicy Św. Aleksandra. Dekorację elewacji tworzą uskokowe szkarpy opinające korpus oraz wieże zdobione fialami i sterczynami zamykanymi kamiennymi kwiatonami. Okna są prostokątne, zamknięte łukami ostrymi z maswerkami kamiennymi. Dach korpusu nad nawą główną jest dwuspadowy, a nad bocznymi - dachy pulpitowe, pobite blachą. Ostrosłupowe hełmy wież również są pobite blachą.

    W głównym ołtarzu znajduje się figura Matki Boskiej Anielskiej, która umieszczona jest na dużej kuli symbolizującej Ziemię, podtrzymują ją aniołowie. Po obu stronach Matki Bożej, trzymającej na prawej ręce dzieciątko Jezus, ustawiono figury świętych, nad nimi grupa aniołów. Święta otoczona jest aureolą z gwiazd, nad nią - gołębica symbolizująca Ducha Świętego. W 1968 r. figury koronowali ks. kardynał Stefan Wyszyński - prymas Polski oraz obecny papież Jan Paweł II - ówczesny metropolita krakowski.

18-6

 

SPACER DRUGI: Z GOŁONOGA NA OBRZEŻA DĄBROWY GÓRNICZEJ

    Najbardziej widocznym miejscem w Dąbrowie Górniczej - Gołonogu jest Wzgórze Gołonoskie - triasowe wyniesienie o wysokości 335 m n.p.m., zbudowane z warstw wapienia muszlowego. Na wzniesieniu znajduje się najstarszy zabytek architektoniczny miasta - kościół p.w. Św. Antoniego, który wzniesiono w latach 1675-78, a konsekrował go biskup krakowski Andrzej Trzebicki. W XIX w. dobudowano prezbiterium i nawy boczne. Wyposażenie kościoła jest w większości barokowe. Ołtarz główny przedstawia ukrzyżowanie Pana Jezusa, po bokach są figury świętych: Jacka, Jana, Piotra i Pawła.  W nawie głównej znajdują się dwa mniejsze ołtarze: Matki Bożej Częstochowskiej, serca Pana Jezusa. W nawie bocznej lewej jest ołtarz z figurą św. Antoniego i obrazem na zasuwie św. Franciszka z Asyżu. Na sklepieniu kaplicy obrazy przedstawiają sceny z życia św. Antoniego: "Św. Antoni i dzieci", "Nauka św. Antoniego do braci zakonnych", "Kazanie do ryb", "Śmierć św. Antoniego". W kaplicy na ścianach zawieszone są liczne wota wiernych. W prawej nawie znajduje się ołtarz św. Barbary - patronki górników i św. Tadeusza i św. Szymona, w górnej części św. Izydora. Na sklepieniu polichromię wykonał Piotr Niziński (artysta z Krakowa) w 1900r. Kościół ma bardzo piękne obrazy przedstawiające stacje drogi krzyżowej.

    Do kościoła od strony południowo-zachodniej prowadzi serpentynowa alejka dla pieszych, niżej droga, która wiedzie do cmentarza i do kościoła. Od ulicy Kościelnej, od strony zachodniej, wybudowano tunel, są w nim strome schody, które prowadzą wprost do tzw. starej plebani(obok nowa) i do kościoła od strony północnej.

    Wzgórze Gołonoskie jest miejskim parkiem krajobrazowym, rośnie tu wiele pięknych starych drzew: jesiony, klony, brzozy, graby, głogi, kasztanowce, akacje i inne. Aleja kasztanowa prowadzi na cmentarz, który założono w 1880 r.

    Ze Wzgórza Gołonoskiego roztacza się piękna panorama na miasto, na Zagłębie Dąbrowskie i Śląsk, widać Hutę Katowice, Koksownię Przyjaźń, lasy siewierskie, jezioro Pogoria III, przy dobrej pogodzie - góry.

18-5

    Ulica Piłsudskiego doprowadzi do Huty Katowice (udostępniona do zwiedzania). Powstała między Ząbkowicami, Łośniem, Strzemieszycami i Gołonogiem po wykarczowaniu lasu i zniwelowaniu terenu. Budowano ją w latach 1972-76. Huta składa się z następujących wydziałów: przygotowanie rud, koksu i topników z taśmami spiekalniczymi, wielkie piece, stalownia i ciągłe odlewanie stali, walcownia półwyrobów, walcownia duża, walcownia średnia. Od 2002 r. huta wchodzi w skład konsorcjum Polskie Huty Stali.

    Kierujemy się na lewo od głównego wejścia do huty w kierunku dzielnicy Łosień.  Na obrzeżu huty powstał nowy zakład - Ekocem, produkujący cement i beton transportowy. Za hutą rozciągają się tzw. zielone tereny miasta. W Łośniu, w centrum dawnej wsi, mijamy kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego (ostatnio prowadzono w pobliżu ciekawe prace archeologiczne). Niedaleko stoi pomnik Żołnierzy Armii Radzieckiej, wzniesiony został dla uczczenia żołnierzy 80 Kubańskiej Dywizji Piechoty 59 Armii I Frontu Ukraińskiego poległych w walce o wyzwolenie Dąbrowy Górniczej (zlikwidowano dwa mniejsze pomniki Armii Czerwonej: przy kościele i na miejscu, gdzie budowano koksownię). Bryłę pomnika stanowią dwie wielkie postacie (4,5 m wysokości) maszerujących żołnierzy w płaszczach, hełmach, z przewieszonymi karabinami. Pomnik wykonano z blachy stalowo-miedzianej wg projektu Stanisława Hochoła, odsłonięto go w 1984 r.

    Z Łośnia kierując się na prawo dojedziemy do Okradzionowa (od 1977 r. włączony do Dąbrowy Górniczej). Kiedyś wydobywano tu rudę żelaza, wytapiano ją i odlewano garnki. Nad rzeką Białą Przemszą istniały 3 młyny, jest jeden. Po dworze szlacheckim, którego ostatnim właścicielem był Kazimierz Przybylski, pozostały tylko ślady. Biała Przemsza tworzy piękną dolinę wśród wzgórz pokrytych lasami, łąkami, bagnami. Teren ten w okresie międzywojennym był miejscem wypoczynku dla mieszkańców miast zagłębiowskich i zyskał miano Szwajcarii Zagłębiowskiej. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe planuje się tu rezerwat Rozlewiska Białej Przemszy.

    Z Okradzionowa przez Łazy Błędowskie (tu ujęcia wody w tzw. studniach artezyjskich) udajemy się do Błędowa. Na wysokiej skarpie wznosi się i góruje nad domami kościół p.w. Św. Trójcy wybudowany w latach 1952-58 w stylu neogotyckim. Przy przystanku autobusowym Błędów-szkoła rozpoczyna się żółty szlak pustynny pieszy, który prowadzi przez Pustynię Błędowską do Kluczy.

    Przewodniki piszą, że do XII w. był tu prawdopodobnie las sosnowy, ale na skutek intensywnego wyrębu drzew związanego z rozwojem hutnictwa srebra i ołowiu został on wykarczowany. Pod wpływem erozji wietrznej obszar ten zamienił się w olbrzymi teren piaszczysty. Obecny krajobraz nie przypomina już dawnej pustyni, bo jest ona porośnięta młodym lasem (prowadzono sadzenie wydmuchrzycy wydmowej, wierzby kaspijskiej, sosny). Wędrując po Pustyni Błędowskiej można jeszcze spotkać spore łachy piachu i różnego typu wydmy. Przez pustynię przepływa rzeka Biała Przemsza, której rozlewiska są siedliskiem zwierząt, szczególnie owadów i ptaków: skowronek borowy, lelek, dudek, świergotek polny. Nad rzeką odnajdziemy wiele roślin rzadkich i chronionych, do największych osobliwości przyrodniczych zaliczamy endemiczną roślinę - warzuchę polską, omieg górski, widłaki, kruszczyki. Szlak prowadzi w kierunku środka pustyni na tzw. Kozi Róg (317 m) - duże wysypisko piasków, u stóp niewielkiego wzniesienia rozciąga się sosnowy las. Po dłuższym marszu kierujemy się na wieżę obserwacyjną na górze Czubatce, z lewej strony widać kominy Fabryki Papieru w Kluczach. Na wzniesieniu (nazywanym też Górą Kluczewską) znajdują się ruiny zabudowań z czasów II wojny światowej (pustynia w okresie okupacji była poligonem dla wojsk hitlerowskich). Obecnie fragment pustyni też pełni funkcję poligonu, ćwiczą skoki spadochronowe żołnierze z tzw. czerwonych beretów). Z góry rozciąga się piękny krajobraz na pustynię, pozwala on zobaczyć, jaki to rozległy obszar. Z Kluczy można dojechać do Olkusza lub do Ogrodzieńca.

SPACER TRZECI: WOKÓŁ DĄBROWSKICH ZBIORNIKÓW WODNYCH POGORIA.

    Z centrum miasta ul. Kościuszki idziemy do stacji PKP Dąbrowa Górnicza mijając  po prawej stronie Defum, czyli Dąbrowską Fabrykę Obrabiarek, która powstała w 1879 r. z dawnej kuźni pracującej na rzecz górnictwa i hutnictwa. Na początku XX w. wytwarzano tu odlewy dla fabryki lokomotyw w Chrzanowie, potem produkowano wiertarkofrezarki, tokarki, obrabiarki. Szczytowy okres rozwoju zakładu przypada na lata 1978-85.W ostatnich latach znacznie ograniczono produkcję.

    Dworzec kolejowy na linii łączącej Ząbkowice Będzińskie (dziś dzielnica Dąbrowy) oddano do użytku w 1859 r. Kolej miała ogromny wpływ na intensywny rozwój przemysłu ciężkiego w Dąbrowie Górniczej.

    Ulicami Kolejową, Limanowskiego, Robotniczą idziemy w kierunku Zielonej. Przy ul. Robotniczej zachowało się stare budownictwo robotnicze wielorodzinne (odpowiednik śląskich familoków), domy te dla swoich pracowników wybudowała w latach 1900-1920 Huta Bankowa. Dochodzimy do parku Zielona, który był naturalnym lasem do lat trzydziestych XX w. Teren leśny zagospodarowano na potrzeby parku miejskiego, zachowało się w nim wiele starych, okazałych dębów. W parku zbudowano wiele urządzeń rekreacyjnych, m.in. basen, krąg taneczny. Zachodnią granicę parku stanowi rzeka Czarna Przemsza, za parkiem znajduje się wyrobisko Kopalni Piasku Podsadzkowego "Kuźnica Warężyńska" (tu planuje się kolejny zbiornik Pogoria IV). Przez park prowadzi zielony szlak 25-lecia PTTK i tym szlakiem można obejść od strony zachodniej do dużego akwenu wodnego Pogoria III. Nad nim są plaże, można popływać na żaglówkach, można wędkować, bo woda jest stosunkowo czysta, zasila ją potok Pogoria. Wszystkie trzy zbiorniki powstały na miejscach dawnych kopalń piasku (piasek był materiałem potrzebnym do zamułki wyrobisk w kopalniach). Szlak prowadzi do dzielnicy Piekło obok Zakładu Przerobu Złomu i Pogorii II. Środowisko wodne Pogorii I i II uchwałą Rady Miejskiej stało się użytkiem ekologicznym. Celem ochrony jest zachowanie biocenoz nadwodnych i bagiennych. Występują w nich takie zbiorowiska roślinne: szuwary, murawy, zarośla, lasy łęgowe, zespoły bagienne i wodne. Tu mają miejsce lęgowe ptaki wodno-błotne (np. mewa śmieszka), płazy, ryby. Młaki nad Pogorią I to rzadkie siedliska torfowe z ciekawą roślinnością, m.in. niektóre gatunki storczykowatych oraz inne rośliny chronione, np. rosiczki, kruszczynki, kalina koralowa. Wśród ptaków ciekawymi okazami są: łozówka, trzciniaczek, zaganiacz, wśród płazów: żaba trawna i moczarowa.

    Nad Pogorią I usytuowane są liczne ośrodki wypoczynkowe, plaża. W pobliżu jeziora przy ul. Gwardii Ludowej znajduje się osiedle robotnicze Pogoria (lub Matheon - jak nazywał się dyrektor kopalni, który budował osiedle). Z ul. Gwardii Ludowej jest dogodne połączenie autobusowe do centrum Dąbrowy Górniczej. 

Lucyna Salij - Pająk