Spacer po centrum Zabrza

    Ul. 3 Maja - ul. M. Lutra - pl. Krakowski - ul. J. Karłowicza - ul. św. Floriana - pl. ks. F. Pieruszki - ul. św. Urbana - al. Bohaterów Monte Cassino - ul. J. Zamojskiego ul. H. Sienkiewicza -al. Bohaterów Monte Cassino - ul. 3 Maja

   Spacer zaczynamy pod gmachem dawnego Starostwa Powiatowego przy ul. 3 Maja 19. Utrzymany w stylu klasycystyczno-neorenesansowym budynek wzniesiony został w 1875 r. przez mistrza murarskiego Mateusza Kreisa. Rozbudowano go w 1894 r. (skrzydło południowe) wg projektu A. Langera i w 1906 r. (skrzydło północne), wg projektu Arnolda Hartmana. Z tego okresu pochodzi przepiękna Sala Witrażowa (sala posiedzeń sejmiku powiatowego), nawiązująca do architektury wczesnogotyckich norweskich kościołów drewnianych. W 1930 r. w budynku tym otwarto Kupiecką Szkołę Zawodową. W 1945 r. mieściła się tu przez dwa miesiące radziecka komendantura miasta, a od 1981 r. - jest siedzibą Muzeum Górnictwa Węglowego.

   Projekt zorganizowania muzeum górniczego w Zabrzu powstał już w 1935 r. Jego siedzibą miały być zabudowania szybu wentylacyjnego kopalni "Concordia" (na północ od obecnej ul. Bytomskiej). Do realizacji tego pomysłu nie doszło, natomiast we wspomnianym 1981 r. przeniesiono do Zabrza zbiory Związkowego Muzeum Górniczego z Sosnowca (istniejącego w latach 1948-1972) oraz kolekcji górniczej Muzeum Miejskiego w Zabrzu. Dzięki staraniom dr. Bronisława Rudnickiego i działaczy Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa, 4 XII 1979 r. otwarto dla publiczności pierwszą wystawę, a w styczniu 1981 r. decyzją Ministra Górnictwa powołano muzeum. Jego największym działem jest Dział Historii Górnictwa i Techniki Górniczej, dzielący się na 3 gabinety: historii górnictwa, techniki górniczej oraz geologii i paleobotaniki. Gromadzi narzędzia i urządzenia górnicze, archiwalia, fotografie, albumy, sztandary, kopaliny, skamieliny oraz odciski roślin. Do szczególnie ciekawych eksponatów należą m.in.: zbiór XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych, kolekcja sztandarów kopalnianych i związkowych (najstarszy z 1889 r. z kopalni "Wawel" w Rudzie Śląskiej), księga pamiątkowa "Skarbofermu" (z autografami prezydentów: Wojciechowskiego i Mościckiego), kolekcja lamp górniczych i XVIII-wieczny kunszt wodny z Gierczyna. Dział Przeróbki Mechanicznej i Przetwórstwa Węgla eksponuje urządzenia do wzbogacania, brykietowania, koksowania i chemicznej przeróbki węgla, a Dział Kultury Górniczej zbiera pamiątki dotyczące tradycji górniczego zawodu, zwyczajów, wierzeń, zachowań, twórczości kulturalnej oraz życia codziennego górników i ich rodzin. Do niezmiernie ciekawych należy kolekcja mundurów górniczych XIX- i XX-wiecznych oraz insygniów górniczych: bard, szpad i kilofków sztygarskich. Chlubą działu jest zbiór instrumentów muzycznych używanych przez orkiestry i kapele górnicze. Dział gromadzi również prace z zakresu malarstwa, rzeźby i grafiki o tematyce górniczej i regionalnej, głównie twórców nieprofesjonalnych. Muzeum posiada też własną bibliotekę, której księgozbiór obejmuje ok. 10 tysięcy woluminów książek i czasopism (m.in. prawie wszystkie roczniki "Gluck Auf"); posiada około 150 starodruków i druków rzadkich, w tym dzieło Georgiusa Agricoli "Nowe pisma geologiczne w pięciu księgach" z 1558 r. oraz Jana Mathesiusa "Kazania górnicze albo Sarepta" z 1578 r.

   Naprzeciw budynku muzealnego odsłonięto w styczniu 1978 r. pomnik Wincentego Pstrowskiego, wysoki na 5,5 m, autorstwa Mariana Koniecznego.

   Idąc ul. 3 Maja w kierunku centrum miasta, mijamy po lewej stronie kompleks zabudowań Szpitala Klinicznego nr 1. Dawny szpital Spółki Brackiej powstał na działce między ulicami 3 Maja, Krasińskiego, Bohaterów Warszawskich w 1858 r. Z tego okresu zachował się budynek pediatrii na rogu ulic 3 Maja i Krasińskiego. Pod koniec XIX w. szpital został przejęty przez gminę Zabrza, wówczas też w l. 1904-05 szpital rozbudowano wg projektów Arnolda Hartmanna. Do najciekawszych obiektów z tego okresu należy charakterystyczna wieża kominowo-ciśnieniowa z l. 1907-09 r., zbudowana w stylu secesyjno-eklektycznym. W dolnej partii połączona jest z kotłownią, pralnią i innymi budynkami gospodarczymi z tego okresu, u góry mieści się zbiornik wodny. Wewnątrz przebiega przewód kominowy kotłowni. Ceglaną wieżę uzupełniają w szczytowej partii elementy szkieletowe i łamany, namiotowy dach.

   Z ulicy 3 Maja skręcamy w prawo w ul. M. Lutra, przy której po lewej stronie, w linii północnej pierzei ulicy wznosi się neoromański ewangelicki Kościół Pokoju.

   Samodzielna parafia ewangelicka na terenie Zabrza powstała 1 czerwca 1873 r., a jej pierwszym pastorem został Gustaw Adolf Kuhn. Parafia swym zasięgiem obejmowała Małe i Stare Zabrze, Dorotę, Zaborze wraz z Porębą, Maciejów, Sośnicę, Mikulczyce, Kończyce, Pawłów i Bielszowice oraz Biskupice z Borsigwerkiem (utworzono tam oddzielny wikariat). Ewangelicki Kościół Pokoju "Friedenskirche" poświęcono 25 października 1874 r. W 1879 r. obok kościoła postawiono budynek probostwa. Kościół Pokoju zbudowano według projektu radcy budowlanego Kronenberga z Opola. Jest budowlą jednonawową, z drewnianymi piętrowymi emporami i drewnianym, kasetonowym stropem. Ambona kościelna pochodzi z końca XIX w., zaś organy, a właściwie zachowana szafa organowa - z 1875 r. Pierwotny instrument został zastąpiony w 1926 r. nowym, który poddano w 2002 r. gruntownemu remontowi pod kierunkiem prof. Juliana Gembalskiego.

   Ulicą M. Lutra dochodzimy do pl. Krakowskiego. Po jego lewej (zachodniej stronie) znajduje się funkcjonalistyczny budynek Łaźni Miejskiej, zbudowany z czerwonej klinkierowej cegły w 1929 r. wg projektu budowniczego miejskiego dr. Alberta Krawietza. Oprócz krytej pływalni znalazły się w niej łaźnia parowa, inhalatorium, solarium, wanny do kąpieli zwykłych i leczniczych, bufet, salon fryzjerski. Po lewej (południowej) stronie placu wznosi się budynek Muzeum.

   Zbudowano go pod koniec XIX w., adaptując na placówkę muzealną w 1938 r. Wcześniej, 3 października 1935 r., przewodniczący Rejencji Opolskiej zatwierdził wniosek nadburmistrza Zabrza Maxa Filluscha o utworzenie "Städtische Heimatstube Hindenburg" (Miejskiej Izby Regionalnej). Pierwszą siedzibę Izby stanowiły 2 pokoje w willi dyrektora rzeźni miejskiej przy obecnej ul. Szczęść Boże 32a. Ekspozycję, na którą składały się zbiory Kurtha Vietha i Archiwum Miejskiego w Zabrzu, udostępniono 1 kwietnia 1936 r. W 1938 r. Izbę przeniesiono do nowej siedziby na parterze kamienicy przy obecnym Pl. Krakowskim 9. Wprowadziła się do niej już jako "Städtische Heimatmuseum" (Miejskie Muzeum Regionalne). Po krótkiej przerwie spowodowanej działaniami wojennymi, Muzeum w Zabrzu reaktywowane zostało 7 czerwca 1945 r. W okresie powojennym specjalizowało się w dziedzinie archeologii i historii (głównie górnictwa i hutnictwa). Od 1959 do 1980 roku było to muzeum wielodziałowe o tematyce związanej z Zabrzem i okolicami. Od roku 1980 specjalizuje się w twórczości nieprofesjonalnej. Dział Historii i Kultury Regionu dokumentuje dzieje Zabrza i okolicy i gromadzi eksponaty z zakresu tradycyjnej kultury ludowej regionu (stroje ludowe, wyposażenie domów, instrumenty muzyczno itp.) oraz historii (np. rzeźby z dawnego drewnianego kościoła św. Andrzeja, stare mapy i fotografie, pamiątki z powstań śląskich i plebiscytu, stare dokumenty).

   Od Pl. Krakowskiego kontynuujemy nasz spacer ul. Brysza. Pod nr 4 stoi willa z 1891 r. w stylu historyzmu, będąca niegdyś własnością właściciela browaru i młyna (obecnie klub NOT). W perspektywie ul. Brysza, przy skrzyżowaniu z ul. Wolności widoczny jest budynek czynnego do dziś młyna zbożowego z 1878 r., przekształcanego i powiększanego w l. 1897-1922. Po prawej stronie przy zbiegu z ul. Karłowicza znajduje się niewielki skwerek - dawny plac synagogalny

   W 1865 r. zabrzańska gmina żydowska kupiła parcelę, przy której w 1867 r. została zbudowana szkoła, a w 1873 - synagoga, wg projektu mistrza budowlanego Mateusza Kriesa, powiększona i przebudowana w 1898 r. Jej fasadę wieńczyły dwie cebulaste wieże i dwie tablice z dziesięcioma przykazaniami. Synagoga została przez Niemców spalona w czasie "kryształowej nocy" 9/10 XI 1938 r. Jej istnienie upamiętnia płyta pamiątkowa z 1998 r. z inskrypcjami w języku hebrajskim i polskim.

   Od tego miejsca idziemy w prawo ul. Karłowicza do ul. św. Floriana. Po lewej stronie mijamy budynek szkolny z l. 1926-8, zbudowany w stylu niemieckiego ekspresjonizmu, wg projektu architekta Schmidta. Od strony ul. św. Floriana widoczne są charakterystyczne trzy płaskorzeźbione portale kamienne z ostrołukowymi filarami i 5 figurami na słupkach. W 1929 r. mieściła się tu "Städtische Knaben u. Mädchen Mittelschule" (Miejska Szkoła Średnia dla Chłopców i Dziewcząt), obecnie mieści się tu Liceum Ogólnokształcące Nr 1. Nieco dalej w perspektywie ulicy Wolności widoczny jest budynek browaru. Browar zbudowano w stylu historyzmu w 1897 r. na miejscu wcześniejszego z 1860 r. Był wielokrotnie rozbudowywany i przekształcany. W czerwcu 1896 r. browar został przejęty przez spółkę akcyjną "Oberschlesiche Bierbrauerei Aktien Gesellschaft vormals L. Haendler" (Browar Górnośląski Spółka Akcyjna dawniej L. Haendler), a w latach 1928-1945 - Górnośląskie Zakłady Piwowarskie (Spółka Schultheiss - Patzenhofer). W początku 1945 r. browar został zdewastowany i rozkradziony przez Rosjan. Produkcja piwa wznowiona została w nim dopiero w połowie 1958 r. W kwietniu 1973 roku ruszyła dodatkowo produkcja Coca-coli. Obecnie jest na etapie przekształceń własnościowych.

   Ulicą św. Floriana skręcamy w prawo i dochodzimy do zadrzewionego pl. ks. F. Pieruszki, którego centralnym elementem jest parafialny kościół Św. Anny.

   Zbudowano go wg projektu radcy budowlanego Erwina Blaua z Bytomia i architekta E. Stahla w l. 1897-1900. Jest trzynawową bazyliką z jedną wieżą, emporami, transeptem i półkolistym prezbiterium. Jego najciekawszymi elementami dekoracyjnymi są fryzy, filary i lizeny, stworzone z klinkierowych kształtek.

   Kościół przez cztery lata był filią parafii Św. Andrzeja w Starym Zabrzu, dopiero 11 XII 1904 r. dekretem Kurii Biskupiej we Wrocławiu erygowano parafię Św. Anny w Dorocie. Jej pierwszym proboszczem został ks. Jan Peschka.

   Obok kościoła stoi plebania z 1901 r., krzyż misyjny z 1902 r. i dwie kapliczki z okresu budowy świątyni.

   Ulicami św. Urbana i Bohaterów Monte Cassino dochodzimy do ul. Zamojskiego pod wieżę ciśnień z l. 1909-11, wysokości 42,85 m i średnicy 22,3 m. Zbudowano ją wg projektów Augusta Kinda i Friedricha Lose w celu zaopatrywania w wodę części Zabrza i Zaborza. Wieżę osadzono na planie ośmioboku na 8 ceglanych filarach, w dolnej części lokując trzy kondygnacje mieszkań i pomieszczeń technicznych, a w górnej podwójny, cylindryczny zbiornik o poj. 2 tys.m3, pokryty ośmioboczną kopuła.

   Uwagę zwraca architektura wieży, odbiegająca od powszechnie wówczas stosowanej przy budowie tego typu obiektów historyzującej maniery. Większość zachowanych jeszcze na Śląsku wież wodnych z tego okresu nawiązuje do form gotyckich lub barokowych. Wieża zabrzańska posiada nowoczesną jak na ten okres stylistykę, osadzoną w nurcie Werkbundu. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku stała się jednym z symboli promocyjnych Zabrza. W 2001 r. kupił ją Szwajcar, ale od tego czasu nie podjęto przy niej żadnych działań zabezpieczających.

   Od wieży dochodzimy ul. Zamojskiego do ul. Sienkiewicza. Na roku stoi ceglany, historyzujący budynek szkolny z 1900 r., zbudowany dla gimnazjum subwencjonowanym przez gminy Stare Zabrze i Zaborze. Szkołę kilkakrotnie rozbudowywano. Od 1950 r. mieści się tu III Liceum Ogólnokształcące.

   Ulicą Sienkiewicza dochodzimy do podziemnej części Skansenu Górniczego "Królowa Luiza".

   Kopalnia "Królowa Luiza" była jedną z najstarszych na Górnym Śląsku, powstałą w 1791 r. jako jedna z największych i najnowocześniejszych w Europie. Po II wojnie światowej kopalnia otrzymała nazwę "Zabrze". W 1973 r. zakończono działalność górniczą na polu "Zabrze - Zachód". Znajdujące się tu obiekty zostały w 1993 r. wpisane do rejestru zabytków województwa katowickiego jako dobra przemysłu i techniki o wartości historycznej w skali kraju. Pieczę nad nimi przejęło Muzeum Górnictwa Węglowego tworząc Skansen Górniczy "Królowa Luiza", który obejmuje dwie niezależne części.

   Wokół dawnego szybu "Carnall" położone są budynki maszynowni, nadszybia, rozdzielni elektrycznej. Zwiedzający to miejsce mają okazję zobaczyć urządzenia szybowe i łączności sygnalizacyjnej, ekspozycje zawiesi klatkowych, warsztat szybowy, oddziałową stację ratownictwa górniczego, a także wnętrza rozdzielni elektrycznej 6 KV. Główną atrakcją Skansenu jest jedyna w Europie czynna parowa maszyna wyciągowa z 1915 r. o mocy 2 tys. KM, która obsługiwała szyb o głębokości 503 m. Silnik wyciągu posiada 2 cylindry o średnicy ok. 1m oraz tarczę cierną Koepego o średnicy 6m. Uczestnicząc w pokazie pracy tego wielkiego urządzenia, zwiedzający mogą przenieść się w romantyczną przesłoniętą mgłą czasu epokę pary.

   Część podziemna, położona wokół nie istniejącego już szybu "Wilhelmina", obejmuje wyrobiska z początku XIX w. i współczesne. Turyści schodzą na głębokość 35m i przemierzają podziemne korytarze o łącznej długości 1560m. Kopalniane chodniki i wyrobiska znajdują się na różnych poziomach i połączone są pochylniami. Zwiedzając podziemia można prześledzić różne techniki urabiania węgla: od XIX wiecznego filara zabierkowego po współczesne maszyny i urządzenia ścianowe. Niezapomnianych wrażeń dostarcza pobyt na terenie dwóch ścian zmechanizowanych i uczestnictwo w pokazie pracy dużych urządzeń górniczych, takich jak: strug, kombajn ścianowy i chodnikowy. Zwiedzanie części podziemnej trwa 1,5 godziny.

   Wracamy ul. Sienkiewicza, Zamojskiego i Bohaterów Monte Cassino do ul. 3 Maja. Skręcamy w prawo. Po lewej mijamy budynek Sądu Rejonowego z lat 1892-94, zbudowany w stylu neorenesansu północnego pod kierunkiem Fielinga z Bytomia. W 1907 r. dobudowano do niego skrzydło południowe i areszt. Dochodzimy do budynku Muzeum Górnictwa Węglowego, zamykając w ten sposób naszą pętlę.

Edward Wieczorek i Dariusz Waleriański