Rozwój przestrzenny Zabrza

    Choć Zabrze dopiero od 1922 r. jest miastem, jego historia sięga znacznie głębiej. Najstarszą dzielnicą dzisiejszego miasta są Biskupice. Pierwsza wzmianka o nich pojawia się w roku 1243 w dokumencie księżnej Violi, jako o już istniejącej miejscowości. Większość najwcześniejszych informacji o miejscowościach, tworzących dzisiejsze Zabrze są informacjami o już istniejących miejscowościach a nie o ich lokacjach. Kolejnym dokumentem wymieniającym takie miejscowości jak Zabrze (Sadbre), Zaborze, Grzybowice i Rokitnica jest tzw. Rejestr Ujazdu z 1305 r. (w tym miejscu godzi się wspomnieć, że nazwa Zabrze nie pochodzi od "za brzegiem" - w tym wypadku Bytomki, a raczej od "za debrami", czyli wertepami, zarośniętymi dołami). Informacje o kolejnych miejscowościach, a właściwie mieszkających w nich rycerzach pojawiają się w 1311 r. (Mikulczyce) i w 1498 r. (Makoszowy). Za wzmiankami o właścicielach, pojawiają się też informacje o kościołach (Biskupice 1305, Mikulczyce 1326, Zabrze 1354), młynach i karczmach. Ta grupa miejscowości, powstałych w okresie średniowiecza, pozostała niezmieniona aż do czasów nowożytnych.

   Miejscowości dzisiejszego Zabrza dzieliły losy całego Górnego Śląska: shołdowane Czechom, do 1526 r. pozostawały w Koronie św. Wacława, potem po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem przeszły w ręce Habsburgów. W tym czasie wiadomo, że właściciel Zabrza ok. roku 1570, rycerz czeski Szambor Dluhomil, ustanowił na terenie Zabrza dobra alodialne i wzniósł zamek.

   W czasach austriackich, w 1719 r. pojawia się informacja o należącej do Makoszów kolonii Wymysłów, a w połowie XVIII w. o kolejnych koloniach - Zabrza - Piosku, Kuźnicy (Zabrze Hammer) i Gwozdku (na południe od Kuźnicy).

   Po przyłączeniu Śląska do Prus, w 1743 r. dokonano pierwszego podziału administracyjnego, w ramach którego większa część dzisiejszego Zabrza (Biskupice, Makoszowy, Mikulczyce, wschodnia część Rokitnicy, Zaborze i Zabrze) znalazły się w powiecie bytomskim, natomiast Grzybowice i zachodnia część Rokitnicy - w powiecie toszeckim. W tym okresie (1769-90) Zabrze znalazło się w rękach Mathiasa von Wilczek, który w ciągu trzech lat założył 6 kolonii. Zaczęło się w 1774 r. od Pawłowa (Paulsdorf, na cześć syna Wilczka) i Doroty (Dorotheenkollonie, na cześć żony właściciela) dzisiejszy rejon ul. św. Urbana, potem w roku 1775 powstały: kolonia Schloss Kolonie (Zamkowa) - późniejsze Małe Zabrze (dzisiejsze centrum) oraz rok później - Maciejów, Pawłów Górny (w 1830 r. połączony z Dolnym Pawłowem) i Kończyce (Kunzendorf). W tym samym czasie powstały także dwie kolonie założone przez właścicieli Grzybowic - Marienau i Philipsdorf (w 1877 r. zostały one włączone do wsi Grzybowice).

   W 1816 r. Prowincja Śląska została podzielona na cztery rejencje: legnicką, wrocławską, rychbachską i opolską. Teren obydwu powiatów znalazł się w rejencji opolskiej, zaś dwa lata później wszystkie miejscowości dzisiejszego Zabrza znalazły się w powiecie bytomskim.

   W połowie XIX w. pojawiła się kolejna dzika kolonia, nazywana po niemiecku Diebsdorf, czyli Wieś Złodziei. Na skutek protestu mieszkańców została ona przemianowana na Liebsdorf, czyli Wieś Miłości, ale w kilka lat później włączono ją do Pawłowa.

   Bardzo ważnym wydarzeniem dla rozwoju Zabrza było odkrycie w 1790 r. węgla kamiennego i budowa w 1791 r. kopalni "Królowa Luiza". Rozwój kolejnych kopalń i innych zakładów przemysłowych spowodował napływ do osad tworzących dzisiejsze Zabrze dużej liczby ludności i budowę kolejnych kolonii robotniczych. Ważnymi wydarzeniami były także: budowa bitego gościńca z Królewską Hutą (Chorzowem), zwanego "Drogą Kronprinca" (1830) i linii Kolei Górnośląskich (1845).

   Znaczącą datą dla rozwoju Zabrza był rok 1869 kiedy powstały dwie kolonie Zaborza - "A" i "B" (zwana też "Na czternastym" - od numeru szybu wentylacyjnego Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej) i niedługo potem - "C". Te wszystkie trzy kolonie zostały wchłonięte przez rozwijające się Zaborze. W tym samym czasie, w 1863 r., na terenie Biskupic właściciel zakładów Alfred Borsig rozpoczął budowę na terenie Biskupic kolonii robotniczej dla swoich pracowników, zwanej "Borsigwerk", a w Małym Zabrzu zbudowano kolonię "Kolejową" i kolonię "Szpitalną".

   Bardzo ważnym wydarzeniem w rozwoju Zabrza był podział powiatu bytomskiego w 1873 r. na cztery mniejsze: katowicki, tarnogórski, zabrzański i bytomski. Większa część dzisiejszego Zabrza znalazła się w powiecie zabrzańskim, Rokitnica - bytomskim, a Grzybowice i Mikulczyce - w tarnogórskim.

   W powiecie zabrzańskim znalazły się: Biskupice, Dorota, Kończyce, Maciejów, Makoszowy, Małe Zabrze, Pawłów, Sośnica, Stare Zabrze, Zaborze a także Bielszowice, Ruda oraz wsie: Bujaków, Chudów, Paniowy i Paniówki. Dość ciekawy jest fakt, że stolicą powiatu była wieś.

   Wraz z awansem Zabrza na stolicę powiatu zaczęły powstawać reprezentacyjne gmachy użyteczności publicznej, m.in. starostwo powiatowe (1875) i sąd (1894).

   W 1875 r. sejmik powiatowy zaproponował utworzenie gminy miejskiej z połączenia Małego Zabrza, Doroty z "Kopalnią Luiza", części Starego Zabrza i Zaborza z koloniami A, B i C, ale rząd pruski nie wyraził na to zgody. Doszło do tego dopiero 1.04.1905 r., kiedy powstała gmina Zabrze licząca 55 646 mieszkańców, jednak praw miejskich nie udało się wówczas uzyskać.

   Kiedy w 1914 r. wybuchła I wojna światowa i Niemcy odnieśli spektakularny sukces nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Tannenbergiem, 3 grudnia władze podjęły gminy uchwałę o zmianie nazwy Zabrza na Hindenburg O/S, którą cesarz Wilhelm II zatwierdził 25.02.1915 r. Nazwa ta funkcjonowała do 19.03.1945 r. jako "Gorod Gindienburg".

   Warto w tym miejscu wspomnieć, że próba zmiany słowiańsko brzmiącej nazwy "Zabrze" na bardziej niemiecką miała miejsce już na początku 1913 r., kiedy na konkurs miejscowej gazety wpłynęły takie nazwy jak: Hochberg, Heldstadt, Haldenheim, Hüttenofen, Kohlstadt, Deutschestadt i Neue Leipzig. Oczywiście żadna z nich nie została zaakceptowana.

   Po przegranej przez Niemców I wojny światowej, w trakcie rozmów pokojowych padła propozycja przyznania Polsce znacznej części Górnego Śląska, co wywołało jednak zdecydowany opór Niemców i w rezultacie postanowiono, że o przynależności państwowej Górnego Śląska zadecyduje plebiscyt. W okresie plebiscytu Polacy wymusili używanie podwójnej nazwy Hindenburg/Zabrze.

   Plebiscyt odbył się 20.03.1921 r., (wcześniej wybuchają dwa powstania śląskie) i w jego wyniku większość mieszkańców powiatu zabrzańskiego opowiedziała się za pozostaniem w granicach Niemiec (45 219 głosów za Niemcami, a 43 261 głosów za przyłączeniem do Polski).

   Za Niemcami opowiedzieli się mieszkańcy Zabrza, Zaborza i Biskupic, czyli najbardziej uprzemysłowionych części dzisiejszego Zabrza. We wszystkich pozostałych miejscowościach powiatu zabrzańskiego oraz w Mikulczycach, Grzybowicach i Rokitnicy, większość opowiedziała się za przyłączeniem do Polski.

   Po wybuchu III powstania śląskiego zabrzanie wystawili VI pułk piechoty im. S. Czarnieckiego, w którym walczyły kompanie z Biskupic, Mikulczyc. Po podziale Górnego Śląska południowa i wschodnia część powiatu zabrzańskiego (Bielszowice, Bujaków, Chudów, Kończyce, Makoszowy, Paniowy, Paniówki, Pawłów, Ruda) została przyznana Polsce, pozostałe miejscowości (Biskupice, Grzybowice, Maciejów, Mikulczyce, Rokitnica, Sośnica, Zabrze) pozostały w państwie niemieckim. Zabrze pozostały w Niemczech, stając się miejscowością graniczną.

   Na przełomie czerwca i lipca 1922 r. obie strony: polska i niemiecka objęły przyznane im tereny. Kolejnym krokiem w rozwoju Zabrza było przyznanie gminie praw miejskich z dniem 1.10.1922 r. gmina otrzymała prawa miejskie, mając wówczas 75,6 tys. mieszkańców i miano "największej wsi w Europie". Rok później przyznano Niemcom teren kopalni "Delbrück" (Makoszowy).

   1 stycznia 1927 r. na mocy "Ustawy o reorganizacji ustroju i zarządzie gmin i powiatów w Prowincji Górnośląskiej" utworzono powiat miejski Zabrze, do którego włączono większą część Biskupic, Maciejów, Zaborze, fragment gminy i obszaru dworskiego Sośnica, fragmenty obszaru dworskiego Mikulczyce. Łączny obszar Zabrza wzrósł z 1 686 ha do 4 384 ha, a liczba ludności osiągnęła 125 393 osoby. Zabrze stało się drugim pod względem wielkości miastem na Śląsku - wyprzedzał je tylko Wrocław.

   Pozostałe miejscowości rozdysponowano w ten sposób, że: część gminy Biskupice na północ od torów kolejowych Gliwice-Bytom przyłączono do Rokitnicy, większą część gminy i obszaru dworskiego Sośnica - do Gliwic, a Grzybowice, Mikulczyce i Rokitnicę - do powiatu bytomsko-tarnogórskiego. Ten stan rzeczy utrzymał się aż do 1945 r.

   W okresie międzywojennym powstał też projekt połączenia Bytomia, Gliwic i Zabrza w jeden organizm miejski, ale kryzys gospodarczy na początku lat trzydziestych spowodował rezygnacje z tego pomysłu.

   24 stycznia 1945 r. Zabrze zostało zdobyte przez oddziały Armii Czerwonej. Choć nie ucierpiało w wyniku działań wojennych, część budynków została spalona przez żołnierzy radzieckich. Do 19 marca miasto pozostało w rękach radzieckiej komendantury wojskowej, czego skutkiem było m.in. wywiezienie w głąb Związku radzieckiego wszystkich mężczyzn w wieku produkcyjnym, demontaż i wywózka wszystkich niemal urządzeń przemysłowych, fabryk, hut, zapasów węgla itp.

   Kolejna zmiana przestrzeni Zabrza nastąpiła w wyniku "Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 17 marca 1951 r. w sprawie zniesienia i zmiany granic niektórych powiatów oraz utworzenia i zmiany granic niektórych miast stanowiących powiaty miejskie w województwie katowickim". Do Zabrza włączono z powiatu bytomsko-tarnogórskiego gromadę Grzybowice z gminy Wieszowa oraz gminy Mikulczyce i Rokitnicę, zaś z powiatu katowickiego gminy Kończyce, Makoszowy i Pawłów. Ogólna powierzchnia Zabrza wzrosła w ten sposób do 7 835 ha. Dwa lata później do Zabrza włączono osiedle Helenka o pow.97 ha, będące częścią gromady Stolarzowice w powiecie tarnogórskim.

   W 1960 r. na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z 29 grudnia 1960 r. włączono do miasta 103 ha z Rudy Śląskiej, 1 ha z Gliwic, 122 ha z powiatu gliwickiego i 11 ha z powiatu tarnogorskiego, ale w trzy lata później Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 22 maja 1963 r. przekazano z Zabrza do Rudy Śląskiej 122 ha, włączone do Biskupic jeszcze w 1922 r. Po tej ostatniej zmianie terytorialnej obszar Zabrza wynosi 8013 ha.

Piotr Hnatyszyn