Zabytki powiatu zawierciańskiego

    Powiat zawierciański to region bogaty nie tylko w piękną przyrodę, ale także w liczne zabytki. Atrakcją są znajdujące się tu zamki warowne tzw. "Orle Gniazda", wkomponowane w otaczające je skały. Mają one swoją ciekawą historię, legendy, dobre i złe duchy, a także białą damę. Najpiękniejszymi z pośród ruin zamkowych nie tylko na Jurze, ale i w Polsce, są ruiny zamku w Ogrodzieńcu. Była to największa warownia jurajska z XIV wieku, broniąca zachodniej granicy Królestwa Polskiego. Zbudowana została w stylu renesansowym prawdopodobnie w miejsce drewnianego grodu zniszczonego przez Tatarów. Właścicielami zamku byli m.in.: Włodkowie, Salmonowiczowie, Rzeszewscy, Pileccy, Bonarowie (piszący się też Bonerowie), Firlejowie, Warszyccy, Męcińscy i Jaklińscy. Zamek zniszczyli i zrabowali Szwedzi podczas "potopu". Ze swej świetności zachowały się m.in. fortyfikacje oraz liczne detale kamieniarki renesansowej i barokowej. Warownia ta była też przedmiotem wielkiego zainteresowania Aleksandra Janowskiego, współzałożyciela w 1906 roku PTK, a wizerunek zamku z herbami Warszawy, Krakowa i Poznania stanowił element odznaki Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

OGRODZIENIEC

    Zamek w Smoleniu to kolejny zamek w powiecie zawierciańskim, dobudowany w XV wieku w stylu renesansowym do małego zameczku w kształcie wieloboku, zwężającego się przy cylindrycznej wieży. Właścicielami był znakomity ród Pileckich herbu Topór. Warto dodać, że żonę Ottona Pileckiego - Jadwigę - spotkał zaszczyt bycia matką chrzestną Władysława Jagiełły, a ich córka Elżbieta została w 1417 roku piątą żoną Władysława Jagiełły. Po Pileckich zamek odziedziczyli Padniewscy, z których Wojciech wystawił w 1610 roku nowy zamek w stylu renesansowym w pobliskiej Pilicy. Zamek w Smoleniu opustoszał, a w 1656 roku spalili go Szwedzi. Ruiny zamku w Smoleniu z potężną wieżą, a także ostrołukowa brama wjazdowa są jednym z piękniejszych zabytków tej okolicy. Po Padniewskich zamek w Pilicy przechodzi w posiadanie księcia Zbarskiego, a potem księcia Wiśniowieckiego, z którego córką ożenił się kasztelan krakowski Stanisław Warszycki. Otoczył on zamek potężnymi fortyfikacjami bastionowymi i wykazał dowody wielkiej odwagi rycerskiej w walce ze Szwedami. W 1731 r. zamek sprzedano Marii Józefinie z Wesslów Sobieskiej, wdowie po królewiczu Konstantym Sobieskim Odwiedzał ją m.in. król August II i August III. Po jej śmierci właścicielami zamku byli m.in. Teodor Wessel, August Moes i Leon Epstein, który w 1876 roku zamek przerobił na pałac będący rezydencją w stylu renesansowym. Obecnie można zobaczyć fortyfikacje murowo - ziemne oraz park przypałacowy na wzór francuski, który założył generał i podskarbi koronny Teodor Wessel. Pałac jest w posiadaniu prywatnego właściciela.

    XIV - lub XV-wieczny zamek Bąkowiec w Morsku został zbudowany przez ród Włodków. Ten rycerski zamek należał też do łańcucha obronnego dawnej Rzeczpospolitej. Zamek został zburzony podczas "potopu" w XVII wieku. Dochowane do dzisiaj resztki murów na skałce oraz zarysy fosy i wałów znajdują się na terenie ośrodka wypoczynkowego.

    Na obecnym obszarze powiatu zawierciańskiego wg starych dokumentów były też jeszcze zamki w Udorzu i w Żarnowcu, gdzie w drewnianym zamku Kazimierz Wielki osadził w 1348 roku swoją drugą żonę Adelajdę, córkę Henryka II Żelaznego księcia heskiego. Dawniej Żarnowiec stał tam, gdzie dziś Łany Wielkie i kościół św. Wojciecha. W Ryczowie znajdują się ruiny XIV-wiecznej strażnicy obronnej.

    Zachowało się też wiele pałaców i dworków wraz z zespołami parkowymi, które kiedyś były wyróżnikiem pozycji społecznej i materialnej ziemiaństwa. Pochodziły one głównie z okresu od XVIII do końca XIX wieku. Większość z nich jest zniszczona w wyniku działań wojennych i powojennego rabunku. Najokazalej prezentuje się XVII-wieczny pałac w Pilicy. Pozostałe pałace, w nienajlepszym stanie, znajdują się: we Włodowicach ruiny pałacu z XVII wieku zbudowanego przez Stanisława Warszyckiego (gościł tu Jan Sobieski w drodze do Wiednia, a Michał Poleski posiadał tu wspaniałe zbiory przyrodnicze oraz wielką bibliotekę naukową); zespół pałacowy z XVIII wieku w Szczekocinach; ruiny pałacu z XVIII wieku wraz z dworkiem w Wierbce; ruiny pałacu szlacheckiego klasycystycznego z 1791 roku w Wysokiej; w Porębie - pałac z końca XVIII wieku (obecnie siedziba Urzędu Pocztowego) oraz pałacyk z końca XIX wieku (siedziba Urzędu Miejskiego). Zespoły parkowo dworskie oraz dworki znajdują się w: Bzowie, Gieble, Irządzach, Udorzu, Wygiełzowie i w Zawadzie.

    W powiecie zawierciańskim znajduje się ponad 20 zabytkowych kościołów z cennymi rzeźbami, malowidłami, zabytkowymi organami i ambonami, kryptami z grobowcami właścicieli ziemskich, a także licznymi wotami dziękczynnymi z różnych czasów. Stanowiły one kiedyś element rodzimego krajobrazu kulturowego. Do najstarszych kościołów należą: kościół św. Jakuba w stylu romańskim z XIII w. w Gieble, kościół św. Wacława z 1326 r. w Irządzach, kościół św. Wojciecha z XV wieku w Łanach Wielkich, kościół św. Jana Chrzciciela z przełomu XIV i XV w. w Pilicy, gotycki kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1528 r. w Żarnowcu, kościół św. Mikołaja z XVI w. zbudowany na miejscu drewnianego z XIV w. w Kromołowie, ruiny kościoła Marków z XVI w. w Pilicy, kościół św. Trójcy i św. Floriana z 1583 r. w Skarżycach, kościół św. Bartłomieja z 1620 r. przebudowany w 1780 r. w Szczekocinach, kościół św. Jerzego z 1630 r. w Pilicy, barokowy kościół św. Bartłomieja z 1. poł. XVIII w. we Włodowicach, klasztor i kościół oo. Reformatorów z 1746 r. w Pilicy, kościół św. Walentego z XVIII w. w Pilicy, kościół z 1734 r. w Chruszczobrodzie, kościół barokowy z 1787r. w Ogrodzieńcu, kościół św. Bartłomieja Apostoła z XVIII w. w Chlinie, kościół w stylu barokowo-klasycznym z 1802 r. w Niegowonicach, kościół z 1879 r. w Ciągowicach zbudowany w miejsce spalonego drewnianego z XIV w., kościół św. Jacka i Magdaleny z XIX w. w Kroczycach z ołtarzem z kalcytu w formie Groty z Lourdes, kolegiata p.w. św. Piotra i Pawła z 1900r. w stylu neogotyckim w Zawierciu, kościół św. Józefa z 1901 r. w stylu neogotyckim w Porębie. Prawie w każdej miejscowości znajdują się kapliczki, wiele z nich to obiekty zabytkowe pochodzące z okresu XVI - XIX wieku.

    Wśród wielu zabytków w powiecie zawierciańskim należy również wymienić zabytkowy spichlerz w Udorzu z 1784 r. oraz jeden ze starszych zabytków techniki w województwie śląskim - wieża wsadu wielkopiecowego z 1798 r. w Porębie, a także wieża ciśnień z końca XIX w. w Łazach i z początku XX w. w Porębie. Warto też zwrócić uwagę na układ urbanistyczny średniowiecznego rynku we Włodowicach, zabytkowe chałupy z 2. poł. XIX w. w Jeziorowicach, Korczycach i Woli Libertowskiej, drewniane zabudowania gospodarstw chłopskich z końca XIX w. w Kroczycach, układ urbanistyczny osiedla robotniczego TAZ z końca XIX i początku XX w. w Zawierciu, a także stare hale fabryczne z XIX w. w Porębie. W okolicach Szczekocin na polach wsi Hebdzie usypany jest Kopiec Kościuszki, a we wsi Wywła - Kopiec Grochowskiego, który jest mogiłą zbiorową polskich żołnierzy poległych w Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 roku.

Włodzimierz Pucek